Rusyfikacja i germanizacja w okresie zaborów:
Wobec utraty państwowości polszczyzna stała się najważniejszym czynnikiem i wyrazem świadomości narodowej. Akcja rusyfikacji i germanizacji spotkała się z silnym oporem społeczeństwa.
GERMANIZACJA:
Akcja germanizacyjna rozpoczęła się od Śląska. W 1766 r. Fryderyk Wielki wydał edykt nakazujący znajomość języka niemieckiego wszystkim nauczycielom i duchownym pod groźbą utraty stanowisk. W 1826 wprowadzono nakaz spowiedzi i kazań w języku niemieckim.
Kolejnym terenem było Pomorze, gdzie w 1834 r. wprowadzono j. niemiecki jako wykładowy.
W Poznaniu akcja germanizacyjna zakończyła się w roku 1887 po całkowitym zabronieniu używania języka polskiego - także w szkołach podstawowych. W 1876 ostatecznie wprowadzono niemiecki do administracji i sądownictwa. W 1900 r. zaatakowano ostatni bastion polszczyzny i zabroniono uczyć religii w tym języku (co wywołało falę strajków - m.in. ten we Wrześni w 1901).
Zabór pruski przez cały czas był pozbawiony uniwersytetu.
Zabór austriacki najwcześniej zaczął germanizację. Jednak stan szkolnictwa był żałosny (nie przeżył rozkwitu z czasów KEN), a wskutek germanizacji poziom jeszcze bardziej spadł. W 1805 r. zgermanizowano Akademię Krakowską. Spolszczono ją jednak już w 1809 r., a w 1818 przyznano jej autonomię razem z nazwą UJ.
Sytuacja zaczęła się zmieniać w latach 60. XIX w. Wycofano się wtedy z akcji germanizacyjnej i językiem w szkołach i administracji stała się polszczyzna. W latach 70. UJ i Uniwersytet we Lwowie zaczął kształcić nauczycieli niższego szczebla, dzięki czemu poprawił się stan szkolnictwa.
RUSYFIKACJA:
Z początku pod zaborem znalazły się tylko kresy. Akcja rusyfikacyjna nie miała jeszcze w sumie miejsca. Oświata byłą pod nadzorem Uniwersytetu Wileńskiego, a językiem wykładowym była polszczyzna. Uczono jej z elementarzy KEN, a nauczycieli szkolił UWil. Poziomem nauczania i troską o język ojczysty zasłynęło liceum krzemienieckie.
Wszelkie prawa języka państwowego polszczyzna odzyskała na krótko w Księstwie Warszawskim. W Warszawie działało Towarzystwo Przyjaciół Nauk, a król saski Fryderyk August dbał o nienaruszalność polszczyzny.
Dobre warunki istniały też w pierwszych latach istnienia Królestwa Kongresowego. Ministrem oświaty był Stanisław Kostka Potocki. Rozbudowano szkolnictwo elementarne i zawodowe, w 1816 r. utworzono UW.
Ostry kurs rusyfikacyjny przypada na okres po upadku powstania listopadowego w 1831 r. Rozwiązano Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Rok później wprowadzono język rosyjski jako urzędowy i zamknięto UW. Zlikwidowano wiele szkół średnich i wprowadzono język rosyjski jako wiodący, koszem języka polskiego.
Na kresach zamknięto wszystkie szkoły średnie, UWil. i zakazano nauczania po polsku.
Kryzys wywołany wojną krymską na chwilę poprawił sytuację. W 1862 na miejscu UW otwarto Szkołę Główną i przyjęto projekt zakładający wzrost szkół i wprowadzenia języka polskiego jako wykładowego.
Klęska powstania styczniowego wywołała kolejną falę rusyfikacji. W roku 1866 nakazano uczyć wyłącznie po rosyjsku a w 1868 rosyjski stał się jedynym językiem administracji i sądownictwa. Rok później Szkołą Główna została przekształcona w uniwersytet rosyjski. W 1872 zabroniono w ogóle rozmawiać po rosyjsku w szkołach (nawet między sobą) i zaprowadzono rygorystyczny system kontroli.
Pewne ustępstwa władze poczyniły dopiero w 1905 r. dopuszczając polszczyznę jako język wykładowy w prywatnych szkołach średnich (ale te szkoły nie miały żadnych uprawnień).