BROŃ:
Rusznica (staropolskie ruśnica z cz. rusnice) - dawna ręczna długa broń palna, strzelba początkowo bez zamka, później z zamkiem lontowym albo kołowym. Używana w Europie od połowy XV do początku XVII wieku. Rusznice były wykorzystywane przez wojsko kwarciane (od połowy XVI wieku).
Produkcja luf rusznic polegała na okuwaniu rozżarzonej sztaby wokół okrągłego stalowego pręta. W rezultacie uzyskiwano lufy lekkie, a jednocześnie mocniejsze od odlewanych.
Strzelano z rusznic trzymając drewniane łoże pod pachą (dokładne celowanie nie było możliwe). Prowadzenie ognia miało przebieg następujący: rota stawała w dziesięciu szeregach, po czym pierwszych dziewięć przyklękało, a ostatni dawał ognia salwą nad głowami kolegów. Po oddaniu salwy przystępował do ponownego nabijania, a w tym czasie kolejne szeregi powstawały i strzelały.
Pierwsze rusznice pojawiły się w wojskach Rzeczypospolitej za czasów panowania Zygmunta Augusta i - ze względu na to, że odpalenie ładunku odbywało się poprzez przyłożenie lontu lub tlącej się hubki - nazywano je ruśnicami hubczastymi lub brodatymi
Arkebuz, arkabuz, arkebuza, długa ręczna broń palna z zamkiem kołowym, podobna do hakownicy, wynaleziona z końcem XIV w. Powszechnie używana w Europie w XV-XVI w., w Polsce przetrwała do końca XVII w. Ze względu na znaczny ciężar i duży kaliber przy strzelaniu opierano ją na przenośnej podpórce. Z czasem wykształciła się odmiana używana przez jazdę, znacznie krótsza i lżejsza, z zamkiem lontowym lub kołowym. Kolba i łoże arkebuza były często zdobione inkrustacją z kości, rogu lub masy perłowej.
Kolubryna - ogólna nazwa odprzodkowych dział artyleryjskich używanych w XVI i XVII wieku.
Nazwa kolubryna pochodzi od łacińskiego słowa colubra - żmija, wężyca, we Francji gdzie przede wszystkim były używane nazywane były coulevrine. Tego typu działa nazywano także koluwryny, wężownice, serpentyny lub szlangi.
Działa tego typu charakteryzowały się grubościenną lufą o długości 27 - 40 kalibrów, wykonaną ze spiżu lub żeliwa. Wagomiar kolubryn wahał się do 1 do 40 funtów, co odpowiadało kalibrom 55 - 180 mm.
Kolubryny o dłuższych lufach nazywano pospolitymi lub esktraordynalnymi, o krótszych - bastardami lub bękarkami.
kolubryna (łc. colubrinus `wężowy' od coluber `wąż') 1. wojsk., hist. ciężkie spiżowe lub żeliwne działo oblężnicze o długiej lufie, używane w XVI i XVII w.; szlanga, wężownica
Ciężar lufy kolubryny wynosił od 750 kg (oktawa kolubryna) do 6000 kg (kolubryna podwójna). Ze względu na dużą donośność i skuteczność pocisku, kolubryny o większym wagomiarze stosowano do niszczenia fortyfikacji, o mniejszym - do rażenia siły żywej przeciwnika na dużych odległościach.
Garłacz, odprzodowa broń palna, ręczna, krótka, której charakterystyczną cechą była rozszerzająca się lejkowato u wylotu lufa. Używana w bojach na niewielkie odległości, od XVI do XVIII w. W Hiszpanii w XVI w. garłaczami posługiwali się strzelcy, w Wenecji stanowiły uzbrojenie marynarki, we Włoszech jazdy lekkiej.
Kartauna, spiżowe działo z lufą o średniej długości, rozpowszechnione w Europie od XVI do XVIII w. Mając lufę krótszą od kolubryny, miały mniejszy zasięg. Dlatego stosowano je do walki na bliższą odległość, często przeciwko piechocie ładowane były tzw. kartaczami.
URZĘDY:
Oboźny - urząd, funkcja związana z zakładaniem obozów wojskowych, harcerskich itp., ich zaopatrzeniem oraz utrzymywaniem w nich porządku.
Oboźny (łac. praefectus castrorum) - w dawnym wojsku polskim wyższy rangą oficer, a jednocześnie urzędnik centralny. Początkowo powoływany doraźnie w związku z daną wyprawą (np. Bitwa pod Grunwaldem), następnie od XVI w. urząd stały. Jako członek sztabu mianowany przez hetmana, a od 1776 r. przez króla. W czasie marszu wyszukiwał odpowiednie miejsce na obozowisko, nadzorował zakładanie, urządzanie, a następnie zwijanie obozu. Dowodził taborem, pilnował porządku w obozie oraz w trakcie marszu, prowadził własny wywiad i zwalczał wywiad nieprzyjaciela. W XVII w. wraz z profosem kierował pracami rodzącej się wówczas żandarmerii polowej. Początkowo oboźny był przede wszystkim specjalistą od zakładania obozów, niekiedy warownych. Gdy król brał udział w wyprawie i stawał w obozie, powoływany na czas wyprawy oboźny nadworny przejmował obowiązki stanowniczego, który był kwatermistrzem królewskim. W XVII w. obok oboźnych polnych pojawili się oboźni wielcy. Jako wyżsi oficerowie (na drodze awansu znajdowali się zwykle między regimentarzem a strażnikiem) dowodzili niekiedy wyższymi jednostkami taktycznymi zwanymi dywizjami.
Urząd istniał odzielnie dla Litwy i Korony: oboźny wielki koronny, oboźny wielki litewski, oboźny polny koronny, oboźny polny litewski. Prawdopodobnie oboźni wielcy działali przy królu, a oboźni polni przy hetmanie.
Stefan Czarniecki - oboźny wielki koronny (od 1654 r.)Stanisław Jabłonowski, 1661, późniejszy hetman;
Pisarz polny, łac. notarius campestris - urząd wojskowy w I Rzeczypospolitej. Na Litwie był pisarz polny litewski, a w Koronie pisarz polny koronny.
Powstał prawdopodobnie około 1570 roku[1] w celu odciążenia hetmanów odnośnie prac administracyjnych. Od 1633 pisarz nie mógł sprawować żadnego urzędu senatorskiego. W XVII wieku pisarz polny razem ze strażnikiem wielkim, strażnikiem polnym i oboźnym utworzyli ścisłyt sztab hetmański, do ktorego należały sprawy skarbowo-wojskowe, ewidencja i sprawozdanie dotyczące stanu liczebnego wojsk zaciężnych. Zadaniem tego sztabu była ponadto kontrola jakości uzbrojenia i wyposażenia na podstawie przepisów i zawartych umów. Sztab zajmował się także kompletowaniem stanu armii.
Pisarz polny wchodził w skład "sztabu" hetmana. Do jego kompetencji należała administracja wojskowa (wyręczał w tym hetmana), prowadził ewidencję armii, którą przedstawiał na początku każdej kadencji sejmu, przeprowadzał przeglądy oddziałów wojskowych, wypłacał żołnierzom żołd. Dbał o wyposażenie oddziałów, pilnował jakości uzbrojenia, a o wszelkich niedociągnięciach miał obowiązek informować króla bądź hetmana. Przeprowadzał inspekcje zamków na Ukrainie i Podolu (obowiązek ten przejął po dowódcach obrony potocznej). Oczywiście musiał brać udział we wszystkich wyprawach wojennych.
Pisarz polny, tak samo jak inni urzędnicy, przed objęciem urzędu musiał złożyć przysięgę. Bez tego wszystkie podejmowane przez niego czynności, a także składane sejmowi raporty, uważane były za nieważne.W pułkach pisarzy polnych wspomagali pisarze pułkowi.
Hetman, wódz naczelny, mianowany przez króla najwyższy dowódca wojskowy w Polsce i na Litwie od końca XV w. Hetman stał na czele wszystkich wojsk kwarcianych (zaciężnych), nie podlegało mu jedynie pospolite ruszenie.
Prawa i obowiązki hetmana po raz pierwszy określono w 1527, w akcie nominacyjnym J. Tarnowskiego. Miał on prawo wydawania rozkazów, wizytowania oddziałów, sądzenia i karania wszystkich przestępstw popełnionych w wojsku (w okresie wojny nawet prawo karania śmiercią) itp. Hetmani wydawali przepisy dla wojska, zwane artykułami hetmańskimi.
Początkowo hetmana powoływano jedynie na czas wojny. Stały urząd hetmana wielkiego koronnego powstał w 1505. Od 1581 stanowisko to było dożywotnie. Szlachta w obawie, by hetman nie zdobył zbyt silnej pozycji, od końca XVI w. wprowadziła w Koronie i na Litwie po dwóch hetmanów: wielkiego koronnego i wielkiego litewskiego oraz dwóch hetmanów polnych (zastępców hetmanów wielkich). Przejściowo istniał również urząd hetmana nadwornego przy dworze królewskim.
Znakiem władzy hetmana była buława noszona przez niego w ręce i buńczuk, który noszono przed nim.
Strażnik wielki (łac. praefectus excubiarum seu vigiliarum) - urząd wojskowy, członek sztabu generalnego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Jeżeli wojskiem dowodził król, zadaniem strażnika było ubezpieczanie wojska w marszu, dowodzenie strażą przednią i wystawianie czat w czasie postojów. Gdy natomiast wodzem był hetman wielki, obowiązki strażnika wielkiego przejmował hetman polny. Urząd strażnika wielkiego powstał w połowie XVII wieku, w XVIII wieku stał się już tylko urzędem tytularnym. Strażników wielkich mianował król na wniosek hetmana.
Generał - początkowo dowódca określonego rodzaju wojsk .W Polsce termin pojawił się od XVII wieku, początkowo jako stopień dowódczy wojsk zaciężnych, później także na oznaczenie dowódców artylerii.:Generał artylerii (łac. generalis artileriae magister) ustanowiony przez Władysława IV dla Korony w 1637 r., dla Litwy w 1638 r. Początkowo powoływany na czas określonej wojny istniał już w XVI wieku, po raz pierwszy w bitwie pod Obertynem w 1531 r. zw. starszym nad armatą. W 1539 r. dowództwo artylerii powierzono hetmanowi polnemu, również w tym czasie niestałemu, potem jednak powrócono do pierwotnej koncepcji generała artylerii
Dobosz (węg. dobos od dob `bęben') wojsk., daw. osoba zagrzewająca do walki uderzeniami w bęben;
Chorąży,
1) w dawnej Polsce i na Litwie urzędnik noszący chorągiew królewską lub ziemską podczas uroczystości państwowych. Później również ziemski tytuł honorowy, np. chorąży: królewski, nadworny, ziemski, ziemi mazowieckiej.
2) w dawnym wojsku polskim mianowany specjalnie żołnierz (podoficer), noszący sztandar swojej jednostki wojskowej, np. chorąży pułkowy, chorąży jazdy, chorąży piechoty
ZIEMIE:
Dzikie Pola (ros. Дикое поле; ukr. Дике Поле) - staropolska nazwa obecnego Zaporoża. Była to kraina historyczna w okresie od XV do XVIII wieku położona nad dolnym Dnieprem, poniżej tzw. porohów, w ówczesnym województwie kijowskim, na wschód od rzeki Dniestr. Granice Dzikich Pól na wschodzie i południu wyznaczały rzeka Don i wybrzeża Morza Czarnego.Dzikie Pola znalazły się w granicach Korony po unii lubelskiej z 1569 roku. Początkowo były niemal w ogóle niezamieszkane. Późniejsi osadnicy padali ofiarą najazdów wielu wojsk, których szlak wypadał tą drogą. Swą zwyczajową nazwę zawdzięczają licznym uchodźcom, którzy ciągnęli tu zarówno z Polski, Rosji, jak i innych państw. Było wśród nich wielu przestępców, jak i ludzi niewolnych, uciekających przed prześladowaniami. Powodem, dla którego tu przybywali, był praktyczny brak jakiejkolwiek władzy na terenie Dzikich Pól. Z nich to właśnie wykształciła się Kozaczyzna, która w XVII wieku rozpoczęła nieudaną walkę o wyzwolenie społeczne i narodowe.
Pokucie (ukr. Покуття, rum. Pocuţia) - kraina historyczna Rusi, leżąca nad górnym Prutem, na terenie dzisiejszej Ukrainy. Nazwa pochodzi od stolicy regionu - Kut nad Czeremoszem. W XVI wieku było terenem spornym Polski i Mołdawii. Spór został ostatecznie rozstrzygnięty, a Pokucie przyłączone do Polski w 1531 roku, po zwycięskiej bitwie hetmana wielkiego koronnego Jana Tarnowskiego pod Obertynem.
Polesie - kraina geograficzna i historyczna, leżąca na terytorium obecnej Białorusi, Ukrainy i PolskiPolesie stanowi płaską równinę, leżącą w dorzeczu Prypeci i Bugu.
Warmia (niem. Ermland, warm. Warńija, mazur. Warmzia, łac. Varmia, staropruskie Wormjan) - kraina historyczna w obecnym województwie warmińsko-mazurskim. Warmia po II pokoju toruńskim w 1466 r. weszła w skład Korony Polskiej wraz z Prusami Królewskimi.Warmia zachowała pewną autonomię, a biskupi warmińscy z kapitułą katedralną byli tu wyłącznymi gospodarzami świeckimi. Warmia w tym okresie miała lepsze warunki rozwoju gospodarczego i większą swobodę w zarządzaniu gospodarką niż w okresie krzyżackim. Znalazło to odzwierciedlenie w rozwoju kultury, sztuki i oświaty.
Wołyń (ukr. Волинь) - kraina historyczna w dorzeczu górnego Bugu oraz dopływów Dniepru: Prypeci, Styru, Horynia i Słuczy, obecnie część Ukrainy Według Jana Długosza nazwa pochodzi od zamku Wołyń nad Bugiem (obecnie Gródek koło Hrubieszowa). Według Nestora nazwa wywodzi się od plemienia słowiańskiego Wołynian. Od 1569 na mocy unii lubelskiej przyłączony w całości przez Zygmunta II Augusta do Korony. Obejmował tereny województwa wołyńskiego oraz część kijowskiego. W czasie powstania kozackiego Bohdana Chmielnickiego najdalej na zachód wysunięty teren penetracji kozackiej. W 1651 doszło tu do zwycięskiej dla wojsk Rzeczypospolitej bitwy pod Beresteczkiem.
Inflanty (łac. Livonia, także Lieflant[1], niem. Livland, łot. Vidzeme) to nazwa krainy historycznej nad Dźwiną i Zatoką Ryską powstałej w średniowieczu w obrębie posiadłości zakonu kawalerów mieczowych.Dawne Inflanty obejmują terytoria dzisiejszej Estonii i Łotwy.
Powód do walki dał zatarg wielkiego mistrza Fürstenberga z arcybiskupem ryskim Wilhelmem. Król polski Zygmunt II August wziął stronę arcybiskupa i zmusił wielkiego mistrza do uległości i do zawarcia z Polską traktatu zaczepno-odpornego. W odpowiedzi na to doszło do najazdu Carstwa Rosyjskiego na Inflanty oraz zajęcia przez Szwedów Estonii (1560). W 1561 roku doszło do sekularyzacji Zakonu Mieczowników. Na żądanie stanów inflanckich król polski ogłosił w 1561 roku wcielenie Inflant do Polski, z wyłączeniem ich południowej części, Kurlandii i Semigalii, oddanych w lenno polskie ostatniemu wielkiemu mistrzowi kawalerów mieczowych Gotthardowi Kettlerowi oraz części północnej Estonii, która pozostała przy Szwecji (Pakt wileński). Stan posiadania Polski w Inflantach został utrzymany w wojnach obronnych przeciw Moskwie dążącej za Zygmunta Augusta i Stefana Batorego z całą uporczywością do opanowania wybrzeży Bałtyku.
Po pokoju z Rosją w 1582 roku Inflanty zostały podzielone na trzy województwa: dorpackie, wendeńskie i parnawskie. Po wojnach szwedzkich za Jana Kazimierza Polska traci na mocy pokoju oliwskiego w 1660 4/5 obszaru Inflant, odstąpionych Szwecji, a nazywanych odtąd Inflantami szwedzkimi. Reszta, zwana Inflantami polskimi, a stanowiąca obszar dawnego powiatu dyneburskiego, pozostała przy Polsce. Inflanty polskie postanowieniem sejmu z 1667 (Andruszów) roku otrzymały tytuł księstwa, a ustrój województwa, dzieląc się administracyjnie na tzw. Trakty
Mazowsze (łac. Mazovia) - kraina historyczna położona w środkowym biegu Wisły oraz dorzeczu jej dopływów w centralnej oraz północno-wschodniej Polsce; 24 grudnia 1529 sejm walny w Piotrkowie ogłosił inkorporację Mazowsza do Królestwa Polskiego.
Prusy Królewskie (niem. Königlich-Preußen) - nazwa prowincji przyłączonej do Polski po wojnie trzynastoletniej postanowieniami pokoju toruńskiego (1466).
Prusy Królewskie obejmowały: Pomorze Gdańskie, Ziemię Chełmińską, rejony Malborka i Elbląga oraz Warmię,
SŁAWNE MIASTA I FUNDACJE MAGNATÓW:
Miasto Żółkiew została założona w 1597 przez hetmana polnego koronnego Stanisława Żółkiewskiego. Miasto wraz z zamkiem zaprojektował Paweł Szczęśliwy. Była miastem prywatnym. Prawa miejskie otrzymała 22 lutego 1603 dzięki przywilejowi króla Zygmunta III. Należało później do Daniłowiczów, Sobieskich i Radziwiłłów. Miasto założono na planie nieregularnego pięcioboku z zamkiem oraz rynkiem i przylegającą do niego kolegiatą. Żółkiew otoczona przez mury obronne z czterema bramami (jedna z bram - Zwierzyniecka i część murów zachowały się do dziś). Budowę miasta dokończyła małżonka fundatora, Regina z Herburtów Żółkiewska, która, po tragicznej śmierci Stanisława Żółkiewskiego pod Cecorą w roku 1620 stała się, razem z synem Janem, właścicielką Żółkwi.
Biblia Brzeska (nazwa pochodzi od miejsca wydania; inne nazwy: Biblia Radziwiłłowska - od nazwiska fundatora i Biblia Pińczowska - od miejsca dokonania tłumaczenia) - drugi (po katolickiej Biblii Leopolity) przekład całości Pisma Świętego na język polski, dokonany przez polskich kalwinów w 1563. Jest to jednocześnie jeden z pierwszych na świecie nowożytnych przekładów całej Biblii z języków oryginalnych: hebrajskiego i greckiego (posiłkowano się także wersją łacińską).
Zamość prawa miejskie uzyskał w 1580 roku, na mocy przywileju lokacyjnego wystawionego przez kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego. W roku 1589 miasto zostało stolicą założonej przez jego właściciela Ordynacji Zamojskiej.
Wiek XVII był okresem największego i najszybszego rozwoju miasta. Osiedlała się tu nie tylko ludność polska, ale również wielu innych narodowości. Miasto musiało się jednak zmagać z licznymi najazdami, m.in. Kozaków pod dowództwem Bohdana Chmielnickiego w 1648 roku oraz podczas potopu w 1656 r. przez wojska szwedzkie, którym podobnie jak Kozakom nie udało się zdobyć miasta.
Akademia Zamojska - wyższa uczelnia założona w 1594 roku przez Jana Zamoyskiego w Zamościu. Oficjalne otwarcie uczelni odbyło się 15 marca 1595 roku. Akademia była pierwszą prywatną uczelnią a czwartą - po krakowskiej (1364), Lubrańskiego w Poznaniu (1519) i wileńskiej (1578) - wyższą uczelnią w Rzeczypospolitej. Akademia Zamojska była w całości opłacana przez wielkiego kanclerza będąc symbolem potęgi i ogromnych ambicji fundatora. To właśnie w akcie fundacyjnym uczelni z 1600 r. zawarte zostały powszechnie znane słowa kanclerza Zamoyskiego: „Takie są rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie”. W planach kanclerza Akademia miała być prężnym ośrodkiem kultury polskiej i katolickiej, który oddziaływałby silnie na ludność prawosławną, przeważającą w województwach południowowschodnich. W pierwszej dekadzie swojego istnienia (do śmierci hetmana), Akademia zdobyła sobie znaczny rozgłos nie tylko w Polsce, ale także w całej Europie.
____________________________________________________________________________________
Order Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny - miał być pierwszym polskim nowożytnym odznaczeniem, ustanowionym na wzór dynastycznych zakonów rycerskich.
Jego ideę podsunął królowi Władysławowi IV Wazie w 1632 podskarbi nadworny koronny Jerzy Ossoliński. Zgromadzenie kawalerów orderu miało skupić wokół króla katolików popierających jego antyturecką politykę.
Projekt ustanowienia orderu Ossoliński w 1633 przedstawił w Rzymie papieżowi Urbanowi VIII, który w dniu 5 lipca 1634 wydał bullę zatwierdzającą fundację orderu. Ogłoszenie decyzji królewskiej wywołało jednak opozycję szlachecko-magnacką. Przewodził jej wojewoda wileński, hetman wielki litewski Krzysztof Radziwiłł, będący z wyznania kalwinem. Opracował memoriał i rozpoczął energiczną kampanię przeciw orderowi. Początkowo król odwlekł ostateczną decyzję, jednak w 1638 poświadczył na piśmie, że bez zgody Sejmu nie będzie stanowił orderów.