ROLA I ZNACZENIE WIEDZY ŹRÓDŁOWEJ I POZAŹRÓDŁOWEJ W BADANIACH HISTORYCZNYCH.
Wpisany przez: Opaliński Dariusz / Uniwersytet Rzeszowski środa, 06 października 2010 15:50
Historia" pochodzi od greckiego słowa ἱστορία (historia), pierwotnie znaczącego "badanie, dochodzenie do wiedzy" oraz "wiedza zdobyta poprzez badanie".
Zajmuje się ona dochodzeniem do prawdy o zdarzeniach minionych na podstawie: świadectw bezpośrednich, źródeł oraz wyników badań nauk pomocniczych historii.
Badaniem historii zajmuję się m. in metodologia, którą cechuje poszukiwanie logicznej konstrukcji przyczynowo-skutkowej przy krytycznym podejściu do źródeł historycznych. Dzięki badaniom historycznym poznajemy przeszłość. W metodologii ustalamy fakty historyczne, tworząc proces dziejowy. Pomaga nam w tym wiedza źródłowa i pozaźródłowa. Mówiąc o ich roli i znaczeniu w badaniach historycznych należy najpierw wyjaśnić, czym są owe pojęcia.
Wiedzę źródłową czerpiemy ze źródeł historycznych, służących do rozwiązania konkretnego problemu badawczego. Istnieje wiele definicji źródła historycznego. Najogólniejsza stworzona przez E. Bernheima, mówi o źródłach jako „ materiale, skąd nasza nauka czerpie swe poznanie”1. Spośród autorów polskich M. Hendelsman źródłem nazywa „ utrwalony i zachowany ślad myśli, działania lub najogólniej życia ludzkiego”2. Bardziej rozbudowaną definicję podaje G. Labuda. Pisze on: „Źródłem historycznym nazwiemy wszystkie pozostałości psychofizyczne i społeczne, które będąc wytworem pracy ludzkiej, a zarazem uczestnicząc w rozwoju życia społeczeństwa, nabierają przez to zdolności odbijania tego rozwoju. Wskutek tych swych właściwości źródło jest środkiem poznawczym, umożliwiającym naukowe odtworzenie rozwoju społeczeństwa we wszystkich jego przejawach”3. Wiemy jednak, że źródła historyczne nie mogą „odbijać” przeszłości, gdyż, ta jest praktycznie nieskończona w swych szczegółowych przebiegach, co znaczy, że można ją badać na wielu płaszczyznach. Wiąże się to z faktem, że można jedynie badać źródła historyczne i wydobywać z nich informacje o tej, minionej już, przeszłości, a następnie opierając się na tych informacjach, przy wykorzystaniu wiedzy pozaźródłowej, i przy odwołaniu się do profesjonalnych zasad pracy historycznej, konstruować historyczną narrację.
Źródło pozostanie zawsze najcenniejszym dobrem historyka, należy jednak pamiętać, że same źródła nie wystarczą. Trzeba zdawać sobie sprawę z tego, że informacje źródłowe mają tym większą zdolność mówienia, im bardziej różnorodne pytania będziemy im stawiali, to zaś wymaga wszechstronnej wiedzy pozaźródłowej.
Wiedza pozaźródłowa jest przedmiotem badania, na podstawie, którego historyk dokonuje kolejnych aktów poznania, formułuje pytania badawcze oraz poszukuje na nie odpowiedzi. Wiedza ta jest źródłem informacji, których nie można znaleźć w źródłach.
Źródłem wiedzy pozaźródłowej jest obserwacja rzeczywistości, której historyk sam osobiście nie dokonuje. Dokonują oraz dokonywali tego, również przedstawiciele innych nauk i pozostali historycy. Mówiąc ogólnie, na wiedzę pozaźródłową składają się: własna obserwacja historyka tzw. doświadczenie życiowe, rezultaty badań historycznych przeprowadzonych przez innych historyków oraz przez siebie i rezultaty badawcze innych nauk.
Wiedza pozaźródłowa o charakterze historycznym służy przede wszystkim do realizacji zadania opisu zdarzeń minionych tzn. szukania odpowiedzi na pytanie:, dlaczego tak było.
Wiedza pozaźródłowa dzieli się na potoczną i naukową4. Potoczna to ta, którą opieramy na własnych przekonaniach i zdrowym rozsądku, czyli wiedza o zachowaniu człowieka, ogólna znajomość epoki oraz popularny pogląd na świat. Na wiedzę naukową składa się przede wszystkim wiedza historyczna, przyswajana w toku własnych badań oraz w sposób naukowy przez innych. Z tym wiąże się posiadanie wiedzy teoretycznej, która ma przede wszystkim znaczenie inspirujące w stawianiu pytań oraz organizujące odpowiedzi przez dostarczanie im kategorii pojęciowych.
Wiedza źródłowa i pozaźródłowa, uzupełniają się tworząc, schemat badania historycznego.
Najpierw należy wybrać dziedzinę badania, następnie postawić pytanie o jego przedmiot. Wiąże się to z problemem selekcji. Kryteria selekcji pozostają zaś w ścisłym związku z danym systemem wartości (będącym funkcją wiedzy ludzkiej). Wraz z postawieniem pytania kończy się wyłączna rola wiedzy pozaźródłowej. W toku szukania odpowiedzi na pytania, musimy się uciec do informacji źródłowych.
Informacje źródłowe to wszelkie wiadomości uzyskane przez badacza w wyniku obserwacji źródeł, niezależnie od tego, w jakiej postaci są one w źródłach i w jaki sposób badacz do nich dotarł5.
Najpierw należy zauważyć, że informacje zawarte w źródłach historycznych są potencjalne i efektywne6. Potencjalnymi nazywamy te, które tkwią w źródle, lecz na razie nie sformułowano odpowiednich pytań, aby je z niego wydobyć. Informacje można nazwać efektywnymi, ponieważ nigdy nie możemy być pewni, że daną informację źródłową właściwie zrozumieliśmy. Należy przy tym pamiętać, że wszystkie informacje źródłowe są obarczone interpretacją historyka. To, co nie zostało jeszcze ze źródeł wydobyte, a nie wiemy, co tym czymś jest, ma charakter potencjalny. Można powiedzieć, że to, co nowego wnoszą kolejne prace historyczne wywodzi się przede wszystkim z przekształcenia informacji potencjalnych w informacje efektywne.
Z punktu wiedzenia procedury badawczej, w tym procedury zmiany potencjalnych informacji źródłowych na efektywne wykorzystuje się podział źródeł na pośrednie i bezpośrednie oraz adresowane i nieadresowane7. Za tym podziałem kryje się przekonanie o tym, ze źródła bezpośrednie jakoby bezpośrednio „odbijają” przeszłą rzeczywistość, podczas gdy źródła pośrednie czynią to za pomocą informatora, ( którym jest najczęściej autor źródła). W przypadku natomiast źródeł adresowanych i nieadresowanych nacisk położony jest na istnienie czy nieistnienie relacji perswazji między autorem źródła i odbiorcą informacji.
Źródła nieadresowane pozbawione są elementu perswazyjnego, czyli nie są nacechowane emocjonalnie, w przeciwieństwie do źródeł adresowanych.
Źródła bezpośrednie, zaś milczą bez interpretacji historyka8, natomiast w przypadku źródeł pośrednich już w samym źródle zawarta jest interpretacja. Historyk, chcąc wydobyć z takich źródeł informacje, musi przeprowadzić reinterpretację źródła.
Wróćmy jednak do schematu badania historycznego.
W toku ustalania faktów historycznych i konstruowania narracji historycznej rola wiedzy źródłowej jest największa. Ustalamy, bowiem fakty na podstawie źródeł, chociaż trudno sobie wyobrazić, żebyśmy wydobyli z nich jakiekolwiek informacje bez użycia wiedzy pozaźródłowej.
Zatem źródła historyczne, które są podstawą wiedzy źródłowej, pozwalają na ustalenie faktów historycznych, tym samym stają się solidną bazą narracji, która jest bardzo skomplikowanym tworem.
Jak już wcześniej wspomniałam, bez źródeł oczywiście historyk nie może się obejść, są one niezbędnym, aczkolwiek niewystarczającym elementem jego pracy, stanowią tylko punkt wyjścia dla pracy konstrukcyjnej historyka, a nie jej podstawę. Najważniejszą rolą wiedzy źródłowej jest zatem ustalenie faktów historycznych, które w następstwie tworzą narrację historyczną.
Źródło historyczne, poprzez które badacz dociera do faktu, jest nie tylko świadectwem, relacją o fakcie badanym, lecz także samodzielnym faktem społecznym. Wiedza źródłowa dostarcza nam nie tylko suchych faktów ale również ich funkcję społeczną, która poprzez pryzmat badania historycznego pokazuje nam pewne społeczne i grupowe interesy9. Dla historyka mają również znaczenie czynniki, które powołały do życia źródło, które może być bezpośrednią konsekwencją badanego faktu. Tak więc, z faktu - źródła można odczytać szerokie spektrum stadiów historycznych.
Jak wiadomo dotarcie do prawdy tkwiącej w źródle wymaga specjalnych procedur m. In. krytyki źródła. W niej odwołujemy się przede wszystkim lub przynajmniej w równym stopniu do wiedzy pochodzącej spoza rozpatrywanego źródła. W tym momencie musimy również orzec o wiarygodności lub autentyczności tylko przez porównanie.
Historyk odczytuje źródła w świetle swej wiedzy i wartościowań. W tym momencie decydującą rolę odgrywa wiedza pozaźródłowa. O postępie prac badawczych decyduje wiedza, którą posiadamy w momencie formułowania pytania oraz ta która jest punktem wyjścia do decyzji o postawieniu pytania. Dzięki tej wiedzy uzyskujemy pełniejsze widzenie rzeczywistości. Od wiedzy pozaźródłowej w dużym stopniu zależy podjęcie decyzji co do stawiania pytań w danej dziedzinie. Oznacza to, że wpływa ona na proces selekcji, istotny w badaniu historycznym o czym już wcześniej wspomniałam. Kiedy wartości wyznawane przez historyka zmieniają się, zmienia się również dziedzina problemu badawczego, co powoduje również modyfikację założenia stawianych pytań.
Wiedza pozaźródłowa umożliwia nam nie tylko stawianie pytań ale także formułowanie odpowiedzi. Jest to tzw. funkcja interferencyjna wiedzy pozaźródłowej. Polega ona na pełnieniu przez informacje pozaźródłowe roli przesłanek we wnioskowaniach historycznych. Uwidacznia się ona najbardziej w momencie dedukcyjnego ustalania faktów oraz budowania wyjaśnień przyczynowych.
Reasumując wiedza źródłowa i pozaźródłowa jest niezbędnym elementem badania historycznego.
Wiedza źródłowa stanowi zbiór informacji o faktach historycznych, o których informacji mogą dostarczyć jedynie źródła historyczne. Podział na źródła, a zarazem informacje efektywne i potencjalne odzwierciedla stan i rolę wykorzystania źródeł i przypomina, że ich moc informacyjna jest nieskończona, zależna bowiem od stawianych im pytań, te zaś od naszej wiedzy pozaźródłowej i naszego pojmowania zadań nauki historycznej. Ale oprócz tego wiedza pozaźródłowa umożliwia nam wybór dziedziny badania, ustalenie źródeł do zbadania problemu, co dzieje się najczęściej przy pomocy naszego doświadczenia. Umożliwia również wyjaśnienie przyczynowe, ustalenie praw, ujęcie historyczne badanego problemu oraz ostateczną ocenę faktów historycznych. W efekcie ujmuję wyniki badawcze w ostateczną syntezę.
BIBLIOGRAFIA:
Bobińska Celina „ Historyk. Fakt. Metoda”, Warszawa 1964 r.;
Łepkowski Tadeusz „ Człowiek i historia”, Warszawa 1977 r.;
Moszczyńska Wanda „ Metodologii historycznej zarys krytyczny”, Warszawa 1977r.;
Pomorski Jan „Historia, metodologia, współczesność”, Lublin
1998 r.;
Topolski Jerzy „ Metodologia historii”, Warszawa 1973 r.;
Topolski Jerzy „Wprowadzenie do historii”, Poznań 1998 r.