Ewa Nowak, Klasyka w szkole - o modelach pracy z utworami z kanonu literackiego.
Autorka stoi na stanowisku, że w życiu społecznym istnieje trwała potrzeba kanonu, rozumianego jako zbiór utworów literackich powszechnie uznanych za wartościowe. Podtrzymuje on zbiorową pamięć, jest nośnikiem tradycji, konstytuuje związki między jednostkami zakorzenionymi w tym samym obszarze swojskości. Utwory z kanonu utrwalają i przekazują wartości, których dziedziczenie przez kolejne pokolenia gwarantuje istnienie zbiorowej tożsamości.
W szkole, poprzez przymus czytania i mówienia o tekście jest możliwość zaowocowania kanonu jego indywidualnym przyswojeniem, interioryzacją znaczeń, a to daje możliwość identyfikowania się ze zbiorowością i funkcjonowania w niej.
Lektura wielkiej klasyki stanowi ważny element inicjacji kulturowej.
Wspólne doświadczenia kulturowe przekładają się na wspólny język znaków, symboli, odwołań, cytatów. W społecznej świadomości zatem funkcjonują stałe wzorce traktowania tekstów tworzących kanon. Szkoła ma tworzyć fundament intelektualnych i emocjonalnych postaw wobec tekstów przynależnych do klasyki.
Kilka schematów pracy z tekstem kanonu:
W teoretycznym schemacie wyznaczonym podstawowymi dla metodyki pytaniami: co? jak? po co? działania dydaktyczne dotyczą trzech obszarów - merytorycznego: co?, metodycznego: jak?, i teleologicznego: po co?.
p. merytoryczna - status utworu (może być traktowany podmiotowo, jako wartość nadrzędna, bądź pełnić rolę przykładu, ilustracji),
p. metodyczna - sposoby i techniki pracy, wyznaczające rodzaj kontaktu m. nauczycielem a uczniem i ich przewidywane role,
p. teleologiczna - zarysowuje zamierzone efekty pracy.
1. MODEL TRADYCYJNY.
Tekst literacki - status dzieła o ustalonej, niepodważalnej wartości. Jest przekazywany kolejnym pokoleniom jako dziedzictwo przeszłości.
Działania dydaktyczne - podporządkowane poznaniu i rozpoznawaniu tekstu, w pracy przywołuje się najczęściej porządek historycznoliteracki. Na lekcji funkcjonują stałe, utrwalone w szkolnej praktyce wzorce interpretacyjne, ze względu na bariery poznawcze wynikające z hermetyczności języka, metaforyki, nieznajomości przez uczniów kontekstu historycznego, biograficznego.
Perspektywa autora - próba dostrzeżenia autorskiej intencji wpisanej w tekst.
Praca nakierowana na zdobycie wiedzy rzeczowej, metody - wykład, heureza.
Nauczyciel - rola przewodnika, często arbitra, wyznacza kierunek uczniowskiego myślenia o tekście.
Wykorzystywanie tego modelu służy przekazaniu utrwalonego w tradycji historycznoliterackiej sposobu postrzegania dzieła. Uczeń przejmuje obecne w świadomości wcześniejszych generacji wzory odbioru tekstu.
2. MODEL PRAGMATYCZNY.
Model nastawiony na orientację „umiem”,
Nakierowanie pracy na zdobycie i utrwalenie umiejętności analizy i interpretacji tekstu.
Odwołanie do porządku teoretycznoliterackiego. Perspektywa autorska implikuje perspektywę odbiorcy.
Cel działań dydaktycznych - wypracowanie indywidualnych umiejętności związanych z recepcją dzieła, metody - problemowe, poszukujące, skupione na działaniach wokół tekstu, jego obserwacji, komentowaniu.
Nauczyciel - rola weryfikatora uczniowskich propozycji interpretacyjnych.
3. MODEL ZABAWOWY.
Trudności kontaktu ucznia z tekstem mogą wynikać z braku wiedzy, obcości języka, problematyki. Rodzi to bariery w emocjonalnym zaangażowani w proces lektury. Przekraczanie ich zakładają działania dydaktyczne składające się na ten model.
Wykorzystywane są wszelkie metody aktywizujące, bazujące na uczeniu przez działanie i przeżywanie. Efektem ma być emocjonalne zaangażowanie ucznia, stymulowanie jego wyobraźni, przekładające się na aktywne myślenie o tekście.
Nauczyciel - rola inicjatora, organizatora atrakcyjnych form pracy.
Uniwersalne znaczenia, przesłonięte trudną formą językową, są odkrywane poprzez odwołanie do znanych uczniowi i oswojonych form przekazu, wywodzących się z kultury masowej: wypowiedzi prasowych, plakatu, komiksu, wideoklipu, muzyki popularnej.
4. MODEL PERSONALISTYCZNY.
Nakierowanie na rozwój osobowości ucznia = personalizm. Wynika z niego założenie podmiotowego traktowania ucznia we wszelkich dydaktycznych działaniach. Model zbudowany wokół orientacji „doświadczam”.
Cel - przybliżenie znaków kultury indywidualnemu doświadczeniu. Uczeń buduje swą tożsamość przez kontakt z dziełami literackimi, wpisując je w swój osobisty alfabet kulturowy. Refleksja o tekście służy zdobywaniu doświadczenia, prowadzi ku dojrzałości.
Dzieła literackie kanonu stają się żywym i aktualnym głosem, znakiem postawy wobec otaczającej rzeczywistości.
Utwór prowokuje do - rozmów, dyskusji, polemik o postawach i wartościach, do indywidualnych ocen, uwidaczniających perspektywę odbiorcy.
Nauczyciel - towarzysz, partner uczniowskich rozważań, musi umieć aktywnie słuchać, podejmować autentyczny dialog z uczniem, co wymaga prawdziwości szczerości relacji osobowych.
Oczywiście w procesie kształcenia polonistycznego, szukając optymalnego modelu pracy, warto łączyć różnorodne sposoby patrzenia na dzieła tworzące kanon.
Dzięki temu można wprowadzać ucznia w literacką tradycję jak i przygotować do odbioru sztuki wysokiej, pokazać, jak w tekście szukać odpowiedzi na pytania ważne w indywidualnych doświadczeniach życiowych.