Ukraina w okresie wojny z hitlerowskimi Niemcami - stosunki Ukraińców do Polaków
Wczesnym rankiem 22 VI 1941 roku Niemcy uderzyły bez wypowiedzenia wojny na ZSRR. Pierwszy impet Roga padł na ziemie ukraiński. Lotnictwo zbombardowało Kijów, Lwów i Żytomierz. ZSRR nie był przygotowany do odparcia ataku. Dowództwo rosyjskie wydało odpowiednie dyrektywy dopiero 21 VI 1941 i ni dotarły ona na czas do garnizonów nadgranicznych. Mimo to w pierwszym okresie działań wojennych hitlerowcy napotkali niezwykle silny i zacięty opór żołnierzy radzieckich.
23 czerwca zarządzono w ZSRR powszechną mobilizację. Na Ukrainie mobilizowano łącznie 2,5 mln osób. Masowo zgłaszano się też do budowy umocnień i kopania rowów. Kobiety zastępowały mężczyzn powołanych w ich pracach.
Jednym z kierunków w których szła ofensywa był Kijów i chodziło o zagarnięcie Ukrainy, w tym zwłaszcza rejonów przemysłowych, a następnie dojście do Zakaukazia i opanowania złóż naftowych. Ukrainy broniły Fronty Południowo - Zachodni i Południowy. Agresorzy już na początku osiągnęli dwukrotną przewagę w ludziach i uzbrojeniu. Ponadto dowództwo rosyjskie popełniało błędy. Po dwóch miesiącach walk Niemcy opanowali całą Ukrainę prawobrzeżną.
Na ziemiach, z których wycofała się Armia Czerwona, już od pierwszych dni okupacji organizowano podziemne komitety partyjne i oddziały partyzanckie. 19 IX 1941 roku wojska niemieckie wkroczyły do Kijowa, 16 października padła Odessa.
Trwała jednocześnie ewakuacja ukraińskich zakładów przemysłowych i kołchozów (ok. 500 zakładów przemysłowych). Nowe miejsca pracy powstały w Kazachstanie, Uzbekistanie, na Nadwołżu i Uralu. Wycofywaniu się władzy rosyjskiej z Ukrainy towarzyszyła taktyka „spalonej ziemi” - niszczenie pozostawionego majątku. Jesienią 1941 roku cała Ukraina znalazła się w rękach niemieckich. Rozpoczęła się wojna partyzancka. Ogromne rozmiary ogarnął ruch partyzancki na Wołyniu, gdzie powstały spore oddziały AK. W latach 1941-43 na dawnych kresach polskich działała grupa „Wachlarz” wydzielona z pionu ZWZ - AK, powołana do prowadzeni akcji na terenach wschodnich. W maju 1942 roku powstał w Moskwie Centralny Sztab Ruchu Partyzanckiego, a w czerwcu - Ukraiński Sztab Ruch Partyzanckiego, na czele z Tymofiejem Strokaczem. Miały one udzielać pomocy ruchowi partyzanckiemu. Powstały w oddziały: operacyjne, wywiadowczy, medyczny, kadr, zaopatrzenia, itp. Oddziały ruchu partyzanckiego niszczyły stacje kolejowe, węzły komunikacyjne, wysadzały w powietrze mosty i fabryki. Wyeliminowały w walki około pół miliona żołnierzy, żandarmów i policjantów hitlerowskich. Dokonywano sabotaży w miejscach pracy, podpalano składy i magazyny z żywnością. Niemcy nie pozostawali dłużni, którzy dokonywali masowych zbrodni.
Ważną rolę Niemcy wyznaczyli ruchowi nacjonalistycznemu. Wystosowali odezwę obiecując wyzwolenie od panowania komunistów. Ukraińscy nacjonaliści przekazywali grupom specjalnym listy proskrypcyjne i sami też wyręczali hitlerowców w likwidacji najbardziej wartościowych jednostek spośród inteligencji polskiej.
Wysługujący się Niemcom nacjonaliści mieli nadzieję na uzyskanie w przyszłości zgody Berlina na utworzenie własnego rządu i państwa. Delegacje ukraińskie przyjmował na Wawelu Hans Frank, utworzono szkoły ukraińskie, zezwalano na wywieszanie żółto - niebieskich sztandarów narodowych, pozwalano na używanie emblematów i godła narodowego. Utworzono nawet w Krakowie Ukraiński Komitet Centralny na czele z Włodziemierzem Kubijowycem.
Do Lwowa za Niemcami przybyli działacze OUN-R. W porozumieniu z metropolitą Szeptykim 30 VI 1941 roku proklamowano „niepodległość” Ukrainy, a Jarosław Stećko trzymał misję sformułowania rządu - składał się z 26 ministrów. Już po czterech dniach członków rządu aresztowano. OUN przeszła do działalności konspiracyjnej. Stosunki Niemców z nacjonalistami coraz bardziej się zaostrzały.
Wprowadzono autokefaliczną ukraińską Cerkiew prawosławną, której metropolitą został arcybp Łuck Sikorski - Polikarp. Oznaczało to rozbicie prawosławia na Ukrainie. W Równem otwarto, opanowany przez nacjonalistów uniwersytet ukraiński.
Nacjonaliści ukraińscy uczestniczyli w niemieckich akcjach eksterminacyjnych. W lipcu we Lwowie rozstrzelano 25 profesorów i docentów uczelni wyższych. Załatwiano „przy okazji” osobiste porachunki z inteligencją polską i chłopami. Na Wołyniu Polacy organizowali oddziały samoobrony, gdyż tam najwięcej było antypolskich akcji nacjonalistycznych podziemia ukraińskiego, często mający wyjątkowo brutalny charakter. Następnie przeniosły się do województwa stanisławowskiego, tarnopolskiego i lwowskiego.
Niemców i tak nikt nie prześcignął w zbrodniach; stosowali zasadę odpowiedzialności zbiorowej, grabiono skarby kultury ukraińskiej, a w 1942 roku wywożono na przymusowe roboty do Niemiec, prowadzono rekwizycje żywności. Rosną ceny, a głód staje się coraz powszechniejszy.
Na przełomie 1942/43 Niemcy ponieśli klęskę pod Stalingradem. AC przeszła do kontrnatarcia. Wojska radzieckie weszły ponownie na teren Ukrainy 18 XII 1942 roku. Kolejna porażka Niemców pod Kurskiem ostatecznie złamała potęgę Trzeciej Rzeszy. Niemcy zrezygnowali z dalszych prób obrony Ukrainy. 14 października wojska 3 Frontu Ukraińskiego zdobyły Zaporoże. 6 XI 1943 roku Kijów znalazł się w rękach radzieckich. Dalsze natarcie zostało chwilowo powstrzymane przez nieprzyjaciela. Ponowny atak zakończył się już powodzeniem.
Ruch partyzancki nabrał nie spotykanego dotąd rozmachu. Niemcy jeszcze raz odwołali się do ukraińskich ugrupowań nacjonalistycznych, licząc, że w ten sposób ułatwią sobie rządy w okupowanym kraju. Szczególną rolę odegrała Ukraińska Armia Powstańca UPA. Żądali utworzenia niezależnej Ukrainy; walczyła tym samym z wszystkimi których uważała za przeciwników na drodze do niepodległości: Niemcy, Polacy.
Wojna zakończyła się podpisaniem w Berlinie przez Niemcy aktu bezwarunkowej kapitulacji 8 V 1945 roku.