Sumeryjska sztuka
Sztuka Sumerów, mieszkańców południowej Mezopotamii. W rozwoju sumeryjskiej sztuki wyróżnia się 2 okresy:
1) starosumeryjski (do połowy III tysiąclecia p.n.e.);
2) nowosumeryjski (2. połowa III tysiąclecia p.n.e.).
Budownictwo sumeryjskie posługiwało się głównie trzciną i gliną, a potem suszoną i wypalaną cegłą. Miasta miały mury obronne, które otaczały zwartą, gęstą i nieregularną zabudowę. Świątynie budowano już w okresie przedsumeryjskim. Przykładem świątyni sumeryjskiej jest kompleks na wzgórzu Eanna w Uruk (m.in. tzw. Biała Świątynia). Świątynia na wysokim tarasie przekształciła się w zikkurat. Pałace władców (np. w Kisz) znajdowały się w obrębie świątyń.
Rzeźbę sumeryjską reprezentują niewielkie figurki wotywne, silnie zgeometryzowane, z rękami skrzyżowanymi na piersi, o dużej głowie (podkreślone oczy, nos i usta). Od początków III tysiąclecia p.n.e. powstawały figurki z brązu (byki, zapaśnicy, kwadryga). Znane są również płaskorzeźby (stele) o tematyce historycznej (tzw. stela Eanatuma). Zachowały się liczne wyroby rzemiosła artystycznego (okładziny sztyletów, szkatułek, instrumenty muzyczne - groby z Ur). Charakterystyczne dla sumeryjskiej sztuki były kompozycje zbliżone do mozaik (tzw. sztandar z Ur).
Wysoki poziom osiągnęła biżuteria ze złota (z kamieniami szlachetnymi i półszlachetnymi), wyroby z metalu (hełm, wazy, okucia harf, figurki). W okresie nowosumeryjskim nie nastąpiły większe zmiany w sztuce, wzrósł jedynie poziom techniczny i artystyczny wyrobów. W Lagasz powstały liczne posągi przedstawiające władcę miasta, Gudeę.
Sumeryjska sztuka wydała najwięcej ważnych dzieł w okresie starosumeryjskim. Bezpośrednią jej kontynuacją była sztuka Babilonii i Asyrii.
Mezopotamii sztuka, tereny Mezopotamii, zamieszkane już w okresie paleolitu, wytworzyły swoją kulturę (gliniane figurki bogini-matki, ceramika). Na przełomie VI i V tysiąclecia p.n.e. kultura Tell el-Halaf reprezentuje już wysoki poziom ceramiki na kole garncarskim. W IV tysiącleciu p.n.e. wraz z pojawieniem się Sumerów rodzi się sumeryjska sztuka.
W XXIV w. p.n.e. politycznie i kulturalnie zaczęli przewodzić Akadowie. Sztuka asyryjska stworzyła doskonałe królewskie zespoły pałacowe (Aszur, Niniwa, Durszarrukin, Kalach). Po podboju Babilonii przez Persów zakończył się okres wielkich kultur starożytnej Mezapotamii. Po okresie sztuki perskiej na tereny Mezapotamii zaczęła przenikać kultura hellenistyczna, a od ok. 130 p.n.e. partyjska (Aszur, Hatra, Ktezyfon).
Od III w. Mezopotamia podlegała Sasanidom, a od VII w., podbita przez Arabów, zaczęła ulegać islamizacji. Do zdobyczy sztuki Mezapotamii należą charakterystyczne tylko dla niej typy świątyń i ziggurat. W II tysiącleciu p.n.e. rozwinęło się malarstwo ścienne (Mari, Tell Barsip, Durszarrukin). Charakterystyczną sztuką była gliptyka (pieczęcie płaskie i cylindryczne) oraz wyroby z kości słoniowej i złota.
Kultura Mezopotamii promieniowała daleko poza swoje granice (Egipt, Indie, Syria, Azja Mniejsza, Palestyna), a jej osiągnięcia przez wpływ na kulturę klasyczną weszły na stałe do dorobku kultury europejskiej.
Babilońska sztuka (ok. połowy II tysiąclecia - 539 p.n.e.), sztuka południowej Mezopotamii, wywodząca się z tradycji sumeryjskich i akadyjskich.
Z okresu starobabilońskiego zachowało się niewiele zabytków architektonicznych. Najlepiej znanym przykładem są ruiny pałacu w Mari z reliktami malarstwa ściennego. Relief starobabiloński reprezentuje przede wszystkim stela Hammurabiego z portretowym ujęciem króla i pierwszą próbą oddania plastyki kompozycji. Odznacza się zarówno wysokim poziomem artystycznym jak i nowatorstwem formy. Rzeźbę pełną reprezentuje m.in. portretowa głowa króla (Hammurabiego?). Drobna plastyka (terakota) i gliptyka stały się sztuką masową.
Z okresu średniobabilońskiego, kasyckiego, zachowały się głównie kamienne stele graniczne, tzw. kudurru, zdobione reliefami o treści symbolicznej. Wprowadzono też dekorację architektoniczną, w postaci figuralnych fryzów z modelowanej cegły (świątynia Inan(n)y w Uruk). Malarstwo wiązało się nadal z dekoracją wnętrz (ruiny pałacu w Dukurigalzu).
W okresie nowobabilońskim (1. połowa I tysiąclecia), ośrodkiem kultury staje się Babilon. Z tego czasu zachowały się ruiny dzielnicy królewskiej Nabuchodonozora II oraz brama Isztar z drogą procesyjną i salą tronową o glazurowanych, wielobarwnych ścianach ceglanych, z licznymi przedstawieniami zwierząt (zrekonstruowana w Pergamon Museum w Berlinie).
Rzeźbę nowobabilońską reprezentowały reliefowe kudurru oraz drobne, terakotowe rzeźby wotywne. W gliptyce rozpowszechniła się pieczęć płaska - stemplowa ze scenami kultowymi. Podbój perski nie zahamował rozwoju babilońskiej twórczości artystycznej. Jeszcze przez kilkadziesiąt lat wytwarzano dzieła o tradycyjnym babilońskim charakterze stanowiące inspirację dla powstających wówczas prac perskich (sztuka perska).
Asyryjska sztuka, rozwijała się od początku II tysiąclecia p.n.e. do 612 p.n.e. w obrębie państwa asyryjskiego. Kształtowała się ulegając wpływom sztuki Akadu, Babilonii i Sumeru. Z 2. połowy II tysiąclecia p.n.e. pochodzą nieliczne zabytki, bardzo podobne do dzieł sztuki babilońskiej i sumeryjskiej. W sztuce asyryjskiej z tego okresu widoczne są wpływy państwa huryckiego Mitanni, a jej cechą charkterystyczną - ścisły związek z dworem i osobą władcy oraz uzależnienie od polityki i historii państwa.
Okres staroasyryjski
Odrębność sztuki asyryjskiej nie zaznaczyła się jeszcze w sposób wyraźny. Z okresu tego (XIX-XVIII w. p.n.e.) zachowały się głównie tłoki pieczętne i reliefy figuralne.
Okres średnioasyryjski (XIV-XII w. p.n.e.)
W architekturze, oprócz powszechnie używanej w Mezopotamii gliny, stosowano również kamień w postaci ortostatów. Miasta asyryjskie otoczone były murami oraz fosami. Sytuowano je w miejscach z natury obronnych. W najbardziej obronnej części miasta znajdowała się otoczona odrębnym murem cytadela, wewnątrz której mieścił się kompleks pałacowy i okręgi świątynne.
Budowle pałacowe tworzyły zazwyczaj zespoły pomieszczeń skupionych wokół wewnętrznych dziedzińców. Mury okazalszych budowli były rozczłonkowane ryzalitami i często pozbawione otworów okiennych. Powstał typ podwójnej świątyni asyryjskiej, symetrycznej, z podłużną cellą, z usytułowanymi poprzecznie przedsionkami. W okręgu świątynnym pojawiły się zigguraty. Wojowniczość i zaborcza polityka Asyrii wywarły wpływ na twórczość plastyczną. Na czoło wysunęła się tematyka wojenna, ideałem stał się człowiek obdarzony siłą fizyczną - potężny król, dobry oficer, waleczny żołnierz.
Okres nowoasyryjski (1. połowa I tysiąclecia)
Z tego okresu pochodzą pozostałości zespołów pałacowych dawnych stolic - Aszur, Kalchu, Niniwa, Durszarrukin. Pałace składały się z licznych, różnej wielkości pomieszczeń o różnorakim przeznaczeniu, zgrupowanych wokół wewnętrznych dziedzińców. Wejścia do pałacu strzegły posągi kamienne uskrzydlonych byków z ludzką głową. Świątynie z ziguratem tworzyły jeden kompleks.
Rzeźba nowoasyryjska reprezentowana jest przede wszystkim przez posągi władców, dostojników, bóstw i geniuszy. Postacie o wydłużonych kształtach są ukazywane w ujęciu profilowym, w sposób hieratyczny, szaty i atrybuty władzy oddane są z ogromnym pietyzmem. Obnażone partie ciała przedstawiono w sposób konwencjonalny, podkreślając wyraźnie muskulaturę. Reprezentatywnym dziełem tego typu jest posąg Aszurnasirpala II z IX w. p.n.e.
Najbardziej rozpowszechnioną dziedziną sztuki asyryjskiej była płaskorzeźba, zazwyczaj związana z architekturą (dekoracja ścian), nosząca ślady polichromii. Tematykę przedstawień stanowiły sceny kultowe, batalistyczne i myśliwskie, gloryfikujące osobę władcy, a z biegiem czasu także sceny z życia codziennego.
Znane są reliefy z Kalah (X w. p.n.e.) ukazujące przede wszystkim sceny kultowe (adoracja "drzewa życia"). Reliefy charakteryzuje precyzja szczegółów, pomimo generalizacji - przejrzysta, najczęściej pasowa kompozycja, studium anatomii, zwłaszcza zwierząt, oddające z dużym realizmem ekspresję i ruch. Przedstawieniom towarzyszą często napisy wyjaśniające i uzupełniające treść sceny.
Dość powszechne są, znane już z poprzednich okresów, kamienne obeliski, na których w kompozycji pasowej ukazywano sceny historyczne. Odkryto fragmenty malowideł ściennych (m.in. w Nuzi z XV-XIV w. p.n.e., Assur - IX w. p.n.e.) wielo- i jednobarwnych, o tematyce podobnej jak w płaskorzeźbie. Gliptykę reprezentują małe pieczęcie cylindryczne z kamieni półszlachetnych zdobione przeważnie scenami kultowymi. Sprzęty, szkatułki i inne. przedmioty wzbogacane są często reliefowymi plakietkami z kości słoniowej. Metalowe naczynia, głównie z brązu, posiadają ornamenty geometryczne lub przedstawienia figuralne.
Sztuka asyryjska mimo wielu zapożyczeń formalnych i oficjalnego charakteru osiągnęła wysoki poziom artystyczny i wywarła znaczny wpływ na dalszy rozwój sztuki Bliskiego Wschodu (np. Iranu, fenicką), a przez nią na sztukę grecką.
Ziggurat, zikkurat, sakralna budowla wieżowa z Mezopotamii, wchodząca w skład sanktuariów sumeryjskich, później babilońskich, asyryjskich i elamickich, wywodząca się z wczesnosumeryjskich świątyń wznoszonych na wysokich tarasach (np. w Eridu).
Geneza i funkcja zigguratu nie są do końca wyjaśnione. Miał on formę kilkukondygnacyjnej wieży, o wysokości ok. 50 m (ziggurat z Ur miał 3 kondygnacje, w Babilonie - 7), której kolejne piętra (w kształcie prostopadłościanów) zmniejszały się schodkowo ku górze, tworząc tarasy.
Poszczególne kondygnacje łączyły schody lub rampy. Na najwyższym tarasie znajdowała się kaplica poświęcona prawdopodobnie obrzędowi boskich zaślubin. Na górnych tarasach dokonywano obserwacji astronomicznych.
Rdzeń zigguratu wykonywano z suszonej cegły, którą okładano warstwą cegły wypalanej. Wodę deszczową odprowadzał z budowli specjalny system drenów.
W jednym ośrodku kultowym mogły istnieć 2 zigguraty (np. w Aszur). W Ur znajduje się najlepiej zachowany, częściowo zrekonstruowany ziggurat Ur-Nammu (XXI-XX w. p.n.e.).
4
DTP: Michał Pyka