GENEZA RENESANSU W POLSCE
Renesans w Polsce zaczyna się z końcem XVw., trwa przez cały wiek XVI, wkraczając swą schyłkową fazą w następne stulecie.
Istotą renesansy było dążenie do zbudowania kultury antropocentrycznej, w której przekonanie o twórczych zdolnościach człowieka rozciągało się na wszystkie dzieciny życia-od nauk przyrodniczych poprzez politykę do sztuki. Taka kultura, wchodząc w kontakt z określonymi warunkami społeczno-politycznymi różnych krajów i z zastaną kulturą rodzimą dawała w rezultacie różne i odmienne wersje renesansu.
Rolę hegemona w procesie przemian politycznych, społecznych i kulturalnych w Polsce odegrała średnia szlachta wspierająca suwerenne i zjednoczeniowe dążenia monarchii i z poparcia tego czerpiąca polityczne korzyści.
Kontakty Polski z włoskim humanizmem datują się od początków XVw. Krzewieniu kultury humanistycznej w Polsce sprzyjały wędrówki humanistów, np.: Filip Buonaccorsi-Kallimach (po ucieczce z Rzymu znalazł schronienie na dworze arcybiskupa lwowskiego Grzegorza z Sanoka) i Konrad Celtis. Nie mniej ważne były wyjazdy Polaków do Włoch-Jan Długosz był w Bazylei, miał kontakty z włoskimi humanistami, zbierał we Włoszech dzieła rzymskim historyków. Jan z Ludziska z Włoch przywiózł kult humanistycznej retoryki i odpisy dzieł antycznych. Retoryka i oratorstwo były tymi dziedzinami poprzez które najwcześniej objawiły się nowe gusty i nowe normy literackie.
Szczególnie ważną rolę w kształtowaniu ideowego wizerunku wieku XV przyznajemy koncyliaryzmowi. Zasada wyższości soboru została odrzucona, ale idee soborowe dały w wielu krajach początek nowej myśli politycznej.
Rektor Akademii Krakowskiej, Paweł Włodkowic na soborze w Konstancji wystąpił z Traktatem O władzy papieża i cesarza wobec pogan. Podważał w nim prawo nawracania niewiernych przemocą, bronił interesów Polski przeciw pretensjom i oszczerstwom Krzyżaków.
Politykiem i publicystą, który najpełniej popierał ideę prymatu świeckich interesów państwa nad interesami Kościoła, był Jan Ostroróg, doktor obojga praw uniwersytetu w Bolonii, dyplomata posłujący w imieniu króla do papieży, jeden ze współtwórców pokoju toruńskiego kończącego zwycięską wojnę trzynastoletnią z Krzyżakami. Napisał Monumentum... pro Reipublicae ordinatione (1447-1460 lub 1474-1475). Było ono publicystycznym sformułowaniem tych tendencji w życiu państwa , które za panowania K. Jagiellończyka doprowadziły do umocnienia zjednoczonego organizmu państwowego opartego na średniej szlachcie przeciw magnaterii i wyższemu duchowieństwu. Rezultatem było utworzenie dwuizbowego parlamentu w Polsce; przywileje nadawane szlachcie przyczyniły się do konsolidacji średnioszlacheckiego obozu, który w drugiej połowie XVw. I w pierwszej połowie XVI stał się hegemonem życia publicznego. Konflikt średniej szlachty i części możnowładzczych rodów przybrał w XVIw. Postać walki o egzekucję praw i dóbr koronnych.
Uchwała sejmu piotrowskiego z 1504r. Próbowałą zapobiec rozdawaniu królewszczyzny, jednak rpaktyka nie ustała. Szlachta zaczęła się domagać zwołania tzw. Sejmu sprawiedliwości, który by przeprowadził rewidykację dóbr, dopilnował zasady incompatibiliów, czyli zakazu łączenia w tych samych rękach kilku urzędów, spisał i ujednolicił prawa. Na kolejnych sejmach ponawiano żądania i wołano o ich wykonanie. Coraz ostrzej występowano przeciw uprzywilejowanej sytuacji duchowieństwa. Szlachta chciała, aby duchowieństwo na równi z nią ponosiło obciążenia wojenne oraz aby znieść jurysdykcję sądów duchownych w sprawach świeckich. Jednocześnie dążyli do ograniczenia praw mieszczaństwu.
Ruch egzekucyjny osiągnął punkt kulminacyjny na sejmach: piotrkowskim (1562/63) i warszawskim (63/64). Senatorowie zaczęli zwracać otrzymane po 1504r. Królewszczyzny, ale część magnaterii sprzeciwiła się uchwale, więc jej egzekwowanie ciągnęło się jeszcze przez wiele lat i nigdy nie zostało ukończone. Król czwartą część dochodu z odzyskanej królewszczyzny zobowiązał się przeznaczyć na żołd dla wojaka.
1520- wychodzą dwa edykty zabraniające przywożenia dzieł Lutra do Polski, groziły nawet stosem i zakazywały wyjazdów na heretyckie uniwersytety. Na Pomorzu i w Prusach Książęcych luteranizm zyskał wielu zwolenników. W 1550r. Odbył się w Pińczowie pierwszy zjazd ministrów zboru kalwińskiego. Luteranizm szerzył się raczej wśród mieszczaństwa szlachcie natomiast bliższy był kalwinizm ze względu na bardzo demokratyczny ustrój gminy.
1562-grupa ministrów zboru (duchownych) wywodzących się z rodzin mieszczańskich i chłopskich utworzyła zbór tzw. Mniejszy, który zwołał osobny synod, rozpoczynając dzieje braci polskich. Braćmi polskimi lub też chrystianami, nazywali się sami secesjoniści. Przeciwnicy nazywali ich arianami.
Największe nasilenie sporów przypadło na czas sejmów egzekucyjnych. Skończyły się wtedy obrady sobory trydenckiego, który dał początek kontrreformacji. W 1534r. Towarzystwo Jezusowe złożone przez Ignacego Loyolę rozwinęło działalność oświatową i kulturalną. 1564r.jezuici zostali sprowadzeniu przez Hozjusza.
Po sejmach egzekucyjnych w środowisku szlacheckim coraz częstsze bywały wypadki konwersji, czyli powrotu na łono kościoła katolickiego.
1573r. W czasie sejmu konwokacyjnego uchwalona została konfederacja zwana warszawską, która gwarantowała pokój i opiekę różnowiercom. Arianie pozostali grupą izolowaną.
Renesans północny nie jest reprodukcją włoskiego-jest to raczej druga faza renesansu europejskiego, którą można nazwać fazą erazmiańską.
Kontakty Polaków z Erazmem dowodzą żywego zainteresowania osobą pisarza i docenienia roli, jaką jego działalność i twórczość miały odegrać. Miał on zwolenników na uniwersytecie, w kręgach mieszczańskich, na dworze i wśród polskich magnatów. Korespondował z Erazem Jodok Ludwik Decjusz, Krzystofem Szydłowieckim, Piotrwi Tomickiemu dedykował swoje wydanie Seneki, Szydłowieckiemu-Księgi, które zową Język, a Decjuszowi jedno z dzieł św. Bazylego. Takie dedykacje były gestem wyróżniającym adresata przed całą uczoną Europą. Bliskie związki łączyły Erazma z rodziną Łaskich, a szczególnie z Janem Łaskim.
W kulcie Erazma, w przygotowaniu polskiego erazmianizmu spotkały się różne środowiska i różne osobowości- magnaci, krą bogatych mieszczan. Kult erazma mógł łączyć osoby, które były podzielone przez przekonania polityczne.
W postępach reformacji możemy upatrywać przyczyn owej polaryzacji. Jedni wyciągali wnioski skrajne i z nieskuteczności krytyki Kościoła i zawiedzionych nadziei irenistycznych przystawali do reformacji. Drudzy dostrzegali w początkowym liberalizmie humanistycznej dysputy jeśli nie źródło reformacji, to co najmniej klimat ułatwiający postępy wszelkiej nieprawomyślności i w katolickiej ortodoksji szukali mocnego i stabilnego oparcia.