Andrzej W. Jabłoński
Polityka- historia i analiza pojęcia
Tradycje antyczne
Teoretyczna refleksja o naturze zjawiska zwanego polityką ewoluowała przez wieki od ery starożytnej do późnej nowoczesności. Dla wolnych obywateli starożytnych miast greckich, w szczególności dla Ateńczyków, polityka oznaczała uczestnictwo w codziennym życiu wspólnoty państwowej. Było to zajęcie traktowane w kategoriach obowiązku obywatelskiego i najważniejsze w życiu wolnej społeczności ateńskiej. Aktywność jednostki (obywateli płci męskiej) w sferze publicznej miała wynikać z samej natury człowieka, którą Arystoteles określił słynnym terminem „zwierzę polityczne”.
Wybitny ateńczyk Perykles wyraził stosunek swoich rodaków do ich ojczystego miasta-państwa w następujących słowach : „Nasze miasto jest otwarte dla świata. Tutaj każda jednostka jest zainteresowana nie tylko swoimi własnymi sprawami, ale także sprawami całego państwa. Nawet najbardziej zapracowane jednostki są bardzo dobrze poinformowane o ogólnych sprawach politycznych (…). O człowieku, który wcale nie interesuje się polityką nie mówimy, że zajmuje się własnymi sprawami, ale że nie ma on czego tutaj szukać (…) Powinniście kierować codziennie swoje oczy na Ateny, podziwiać ich wielkość i darzyć miłością. Kiedy uświadomicie sobie wielkość Aten, pomyślcie o tym, że jest ona dziełem ludzi obdarzonych duchem przygody, którzy rozumieli swój obowiązek… „(cyt za : Barber & Watson, 1988, s. 27).
Dla starożytnych Greków sfera polityki wyznaczana była granicami miasta-państwa. Ich świadomość polityczna nie wykraczała poza niewielką z dzisiejszej perspektywy społeczność polis. Miasta greckie żyły w izolacji od siebie, a stosunki między nimi częściej przybierały charakter konfliktów i wojen, niż współpracy w ramach panhellenizmu. Klasyczna myśl polityczna aż do końca samodzielnego bytu greckich miast-państw utożsamiała pojęcie sfery politycznej z ograniczonym terytorialnie wymiarem polis. Praktyczne funkcjonowanie polis było synonimem jej politycznego charakteru i mogło się w przekonaniu klasyków greckiej myśli politycznej realizować wyłącznie w granicach małego miasta-państwa. Dopiero po wojnie Peloponeskiej w greckich miastach -państwach zaczęła się rozwijać myśl federacyjna, której autorzy poszukiwali form jednoczenia się państw- miast w większe i silniejsze jednostki polityczne. Głównym przedmiotem zainteresowań klasycznej filozofii politycznej był problem dobrego państwa oraz relacje etyki i polityki.
W dalszej części scharakteryzuję w zarysie koncepcje rozumienia polityki przez najwybitniejszych myślicieli politycznych greckiej starożytności- Platona i Arystotelesa. Następnie omówię koncepcje definiowania polityki przez Machiavellego Marksa, Webera i Szkoły Chicagowskiej. W ostatniej części przedstawię sposoby definiowania polityki we współczesnej politologii.
Platon : polityka jako sfera działania etycznego
Teoria polityczna Platona (427-347 p.n. e.) wyłożona została najpełniej w dziele Państwo. Wizja idealnego państwa opartego na idei sprawiedliwości zderza się tutaj z realnym państwem, w którym rządzi polityka. Ta ostatnia oznacza konflikt ambicji, walkę miedzy klasami o władzę, co w efekcie prowadzi do dysharmonii w społeczeństwie. Polityka oznacza spontaniczność działań prowadzącą do niestabilności i destrukcji zamiast dążenia do z góry przyjętego celu. Świat polityki jest zaprzeczeniem świata Form. O ile ten pierwszy tworzy nieporządek i niestabilność, ten drugi symbolizuje stabilność, harmonię, porządek i piękno (Wolin, 2004, s. 41).
W odróżnieniu od złej polityki jako sfery praktyki społecznej, dobre (polityczne) rządy oparte są na cnocie i mądrości. Ich zadaniem jest terapia społecznej choroby, której przyczyną jest sama natura polityki, budowanie harmonijnego systemu politycznego opartego na wiedzy i cnotach obywatelskich. Rządy „polityczne” zmierzają do przezwyciężania patologicznych cech aktualnej polityki, nacechowanej konfliktami i rywalizacją między frakcjami i interesami grupowymi. Natomiast rządzenie „polityczne” oznacza dobre zarządzanie sprawami publicznymi, działanie rozumnych elit na rzecz dobra publicznego. (Wolin, 39). Filozofia polityczna jest źródłem wiedzy o idealnym państwie oraz o tym, w jaki sposób takie państwo urządzić. Wiedza ta nie jest możliwa do zdobycia na podstawie empirycznych obserwacji, nie można jej wyprowadzić z aktualnej diagnozy istniejącego systemu politycznego. Mogła być wniesiona tylko z zewnątrz realnego świata polityki -z abstrakcyjnego świata Form.
Filozofia polityczna i rządzenie polityczne miały na celu budowanie dobrego społeczeństwa na gruzach złej polityki odzwierciedlającej chorobliwy stan ówczesnego społeczeństwa greckiego. Rządy polityczne są oparte na wiedzy o prawdzie i cnocie. Etymologia tego co „polityczne” odnosi się do „spraw dotyczących polis” (Volin, s. 65). Władzę w państwie Platona mieli sprawować uczeni -filozofowie jako jednostki najlepiej przygotowane do tego intelektualnie i moralnie, będące w posiadaniu najlepszej wiedzy o istocie sprawiedliwego państwa i naturze idealnego dobra. Tylko oni mogli przewodzić społeczeństwu na drodze do osiągnięcia tego celu (Nelson, 2006, s. 20-1). Filozofia polityczna i rządy polityczne dotyczyły funkcjonowania sfery publicznej niedostępnej dla zwykłych ludzi. System polityczny posiadał swoją tożsamość i autonomię, ale jednocześnie stanowił część moralnego uniwersum, boskiego porządku-Kosmosu. Kiedy nadszedł czas, gdy Bóg zrezygnował z bezpośredniej kontroli nad życiem ludzi, stworzyli oni własny porządek polityczny. Centralnym pytaniem Platona było, jak przywrócić boską zasadę w życiu politycznym pozbawionym codziennego nadzoru Stwórcy. Zdaniem uczonego, mogli ją odnaleźć i wprowadzić w życie jedynie filozofowie reprezentujący najwyższą mądrość na ziemi. Do tego jednak potrzebowali władzy politycznej. Zdaniem autora Państwa tylko wówczas, kiedy najwyższa mądrość i władza idą w parze, można się spodziewać tworzenia najlepszych praw i najlepszej konstytucji Prawdziwie „polityczna” była sztuka odpowiedzialnych rządów za całe społeczeństwo, sprawowana według absolutnego standardu (Volin, 33). Rządy „polityczne” powinny być podporządkowane etyce, a nie odwrotnie. Z tego założenia wynikał platoński podział społeczeństwa na elity i poddanych. Wiedza o polityce była przymiotem specjalnie wyedukowanych elit złożonych z filozofów. Pozostałym mieszkańcom polis brakowało kwalifikacji intelektualnych i moralnych, aby móc uczestniczyć w sferze publicznej. Przypisana im była rola poddanych a nie obywateli. Rządy „polityczne” powinny się kierować jedynie własnym rozumem, nie powinny słuchać opinii społecznej, która zawiera błędne przekonania i nieprzemyślane oceny dalekie od prawdy.
Główną słabością teorii politycznej Platona było dążenie do zrozumienia świata polityki w oparciu o utopijne założenia metodologiczne, pryncypialne odrzucenie realiów demokracji greckich miast- państw i postrzeganie konfliktu politycznego jako immanentnego zła. Platońska nauka polityczna szukała sposobu eliminacji tego, co stanowi o istocie polityczności zjawisk społecznych : konfliktu interesów. Polityka sama z siebie miała być niezdolna do moralnego uzdrowienia. Zaprowadzenie porządku polis jako najwyższego dobra mogło się zatem dokonać tylko z zewnątrz, z poza świata realnej polityki, z abstrakcyjnego świata Form. Platońska teoria polityczna ma problem w znalezieniu właściwej relacji między pojęciem tego co „polityczne” a pojęciem aktualnej „polityki”, między światem idealnym a codziennym życiem politycznym w starożytności, które podobnie jak w naszych czasach, nie mogło uniknąć konfliktów, egoizmu i braku zrozumienia interesu publicznego przez aktorów politycznych. Nie można jednak zapominać o wielkich zasługach Platona dla rozwoju ontologii i epistemologii nauki o polityce. Autor Państwa może być uważany za prekursora myślenia systemowego o polityce. W jego traktatach społeczeństwo polityczne stanowi koherentną współzależną całość, system współzależnych ról i funkcji, uporządkowaną strukturę, w której poszczególni aktorzy pełnią specyficzne role polityczne (Volin, s. 31).
Polityka jako udział w rządzeniu
Centralnym punktem zainteresowania teorii polityki Arystotelesa (384-322 p. n. e.) jest państwo. Słynny traktat Polityka poświęcony jest w głównej mierze rozważaniom jakie są ustroje państw i jaki powinien być najlepszy ustrój państwa żeby stało się ono państwem sprawiedliwym, takim „w ramach którego każdy bez wyjątku dobrze się czuje i szczęśliwie żyje” (Polityka, Ks. VII R II). Człowiek jest bowiem stworzony do życia w państwie, a ten kto żyje poza państwem jest „albo istotą nadludzką albo nędznikiem” (Ibidem, s.19). Dobrze zaprojektowane państwo tworzy przestrzeń polityczną, w której dążenie do sprawiedliwości jest ważniejsze, niż klasowe interesy (Nelson, 24).
Myśl arystotelesowska inaczej niż platońska, dostrzegła szanse urzeczywistnienia cnoty politycznej w realnym świecie polityki. Uczony analizuje ją w kontekście historycznej polis która, inaczej niż u Platona tworzy od wewnątrz impulsy do rozwoju w kierunku moralnej perfekcji (Bluhm, s. 1). Realnie istniejące miasto- państwo (polis) jest produktem naturalnej ewolucji ludzkich społeczeństw od form pierwotnych do polis. „Każde państwo powstaje zatem na drodze naturalnego rozwoju, podobnie jak i pierwsze wspólnoty. Jest bowiem celem, do którego one zmierzają,…”(Polityka s. 16). Naturalny proces rozwoju historycznego osiągnął najwyższy dotychczas etap wytwarzając polis, ale jego aktualny kształt nie jest stanem zakończonym. O jego dalszej ewolucji w stronę idealnej polis zdecyduje rozum obywateli i wola działania politycznego.
Istotą państwa jest sprawiedliwość, która jest „znamieniem państwa a jej wymiar jest podstawą porządku istniejącego we wspólnocie państwowej” (Polityka, 1984 : 19). Między jednostką a wspólnotą zachodzi organiczny związek „Kto zaś nie potrafi żyć we wspólnocie albo jej wcale nie potrzebuje będąc samowystarczalnym, bynajmniej nie jest członem państwa, a zatem jest albo zwierzęciem albo bogiem”(Ibidem, 18).
Obywatel arystotelesowski powinien być aktywny, także w życiu publicznym, bo „….czynne życie jest najlepsze zarówno dla każdego państwa jako wspólnoty jak i dla każdej jednostki” (s. 311) Celem działania politycznego jest dobro wspólnoty państwowej. „We wszystkich umiejętnościach i sztukach celem jest dobro. Tak jest przede wszystkim i w najważniejszej ze wszystkich, jaką jest sztuka męża stanu. Dobrem w państwie jest sprawiedliwość, sprawiedliwością zaś jest to co jest pożyteczne dla ogółu” (Ibidem : 137)
Polityka rozumiana jest przez Arystotelesa jako uczestnictwo ludzi w sferze publicznej dla urzeczywistnienia w praktyce idei sprawiedliwego państwa i osiągnięcia najwyższej formy politycznej (poleis). Działanie polityczne to działanie obywateli dla dobra polis czyli wspólnoty państwowej Obywatele, którzy uczestniczą w tworzeniu sprawiedliwego państwa realizują swój potencjał jako istoty polityczne (Ibidem). Natomiast obywatelem jest ten, kto ma „otwarty współudział we władzy obradującej lub sądzącej” (Ibidem, s.110). „… z wielu względów jest rzeczą konieczną by wszyscy na równi okresowo brali udział rządach, względnie byli podwładnymi. Równych musi bowiem równe prawo obowiązywać i z trudnością daje się utrzymać ustrój który się nie opiera na tej słusznej zasadzie ( Ibidem, s. 339).
Działania etyczne i polityczne są według Arystotelesa nierozłączne. Między dobrym państwem a dobrym obywatelem zachodzi bezpośredni obustronny związek. Oba te elementy społeczeństwa politycznego wzajemnie się potrzebują i wzmacniają. Charakter obywateli, składające się na niego wartości, przyzwyczajenia, cnoty i przywary, określa moralny stan państwa, charakter jego konstytucji w najszerszym sensie. Cnoty i słabości obywateli przekładają się na cnoty i słabości państwa. „… o tym czy państwo jest cnotliwe nie los rozstrzyga, ale wiedza i wola. Państwo jest wówczas cnotliwe, jeśli wszyscy obywatele uczestniczący w jego zarządzie są cnotliwi, według mnie zaś wszyscy obywatele w zarządzie państwa uczestniczą”- pisał autor Polityki (Ibidem s. 337). Z drugiej strony, dobrze urządzone państwo powinno ograniczać w pewnym stopniu wolność obywateli jeśli wymaga tego dobro wspólne, „bo możność robienia co kto chce, nie nadaje się do tego aby utrzymać w karbach zło tkwiące w każdym człowieku” (Ibidem, s.186 ).
Najlepszym ustrojem państwa według Arystotelesa jest demokracja z elementami oligarchii (politeja). Jest to ustrój idealny do którego powinna zmierzać historyczna polis. Każdy obywatel powinien mieć równy udział w rządzeniu państwem, ale najlepsi powinni piastować najwyższe urzędy państwowe (Ibidem, s. 280, 286) „Wprawdzie wszyscy wybierają władzę, odbierają od nich sprawozdania i biorą udział w sądach, ale najwyższe urzędy piastują obywatele wybrani według cenzusu majątkowego, który jest tym większy im wyższy jest urząd, lub też odpowiednio uzdolnieni bez względu na jakikolwiek cenzus” ( s.286).
Filozofia Arystotelesa stała się inspiracją i punktem wyjścia do rozwoju nowoczesnej teorii polityki, która zaczęła się kształtować na nowo w późnym średniowieczu pod koniec dwunastego wieku. Jak pisze Robert Dahl (2007, s. 44) Arystoteles zapoczątkował pisanie o polityce jako władzy zwierzchniej, sprawowaniu rządów, wywieraniu wpływu lub siły. W tym ujęciu polityka dotyczy stosunków władzy, jest ograniczona terytorialnie i obejmuje stosunki w stowarzyszeniach samowystarczalnych (suwerennych)
Odkrycie dzieła Arystotelesa w późnym średniowieczu zrewolucjonizowało myśl polityczną tej epoki opartą dotychczas na doktrynie św. Augustyna (354-430). Doktryna ta głosiła dogmat świętego pochodzenia prawa i wszelkiej władzy politycznej, oraz rządów z woli Boga. Z tego powodu teoria polityki nie mogła jeszcze być dyscypliną naukową. Wymóg posłuszeństwa poddanych wobec władzy świeckiej był pochodną posłuszeństwa wobec Stwórcy. Władza papieska do trzynastego wieku była nadrzędna wobec władzy monarszej. Suwerenne państwo de jure nie istniało, a władza społeczna, ekonomiczna i polityczna w systemie feudalnym była podzielona między różne podmioty prywatne i publiczne (Nelson, 34) Główną osią konfliktu politycznego w średniowiecznej Europie była rywalizacja między władzą cesarską i papieską (regnum i sacerdotium). Wpływ myśli arystotelesowskiej która głosiła, że państwo jest tworem ewolucji form życia społecznego, a człowiek z natury zwierzęciem politycznym, zaś aktywność w sferze publicznej jest warunkiem etycznego życia, stanowił silny impuls do rozwoju świeckiej teorii politycznej w średniowieczu
Polityka jako sztuka skutecznego rządzenia
W pierwszych dekadach szesnastego wieku dzieło florentyńskiego pisarza politycznego Niccolo Machiavellego (1469-1527) Książę było oznaką nowego etapu w historii teorii polityki. Dotyczy to w szczególności nowego sposobu podejścia do analizy polityki i władzy oraz pojmowania zależności między etyką i polityką. Inaczej niż dla średniowiecznych myślicieli, polityka była dla florentyńskiego pisarza techniką rządzenia, strategią osiągania celów związanych z wykonywaniem władzy. Wiedza o polityce jest zespołem technik skutecznej manipulacji władzą (Bluhm, s199). Polityka jest sztuką rządzenia, sprawowania władzy nad ludźmi przez ludzi, wolną od interwencji boskiej. W celu zapewnienia stabilności państwa niezbędna jest wiedza o technikach i strategiach działania politycznego. Machiavelli uczył, że strategie rządzenia powinny być dostosowane do okoliczności w jakich znajduje się władca, państwo i rządzeni. Działanie polityczne powinno być przede wszystkim skuteczne. Autor Księcia uważał, że moralność chrześcijańska może przeszkadzać w skutecznym działaniu władcy, którego celem jest utrzymanie stabilności systemu i zaspokojenia oczekiwań obywateli, przede wszystkim wolności, bezpieczeństwa jednostki i własności prywatnej. Ceną, którą trzeba zapłacić za zapewnienie ludziom szczęścia na ziemi jest porzucenie reguł chrześcijańskiej moralności, które zdaniem pisarza, nie pasują do natury ludzkiej (Bluhm, s. 219).
Autor Księcia nauczał, że dla zapewnienia porządku i stabilności państwa władca nie musi postępować w zgodzie z zasadami etyki, ale musi się nauczyć jak nie być dobrym. „Trzeba to rozumieć, że książę a szczególnie nowy, nie może przestrzegać tych wszystkich rzeczy, dla których uważa się ludzi za dobrych, bowiem dla utrzymania państwa musi częstokroć działać wbrew wierności, wbrew miłosierdziu, wbrew ludzkości, wbrew religii. Trzeba więc by miał on umysł zdolny do zwrotu, stosownie do tego jak wiatry i zmienne koleje losu nakazują i nie porzucać dobrego kiedy można, lecz umieć czynić zło gdy trzeba” (Książę, s. 88). Jednak sięganie do amoralnych metod sprawowania władzy nie powinno być normą działania politycznego. Postępowanie takie jest usprawiedliwione tylko zagrożeniem stabilności państwa przez czynniki wewnętrzne lub zewnętrzne. ”Niech przeto książę oblicza się tak, aby zwyciężać i utrzymać państwo, wtedy środki będę zawsze uważane za godziwe i przez każdego chwalone, gdyż tłum pójdzie zawsze za pozorami i sądzi według wyniku…”( Ibidem, s 88).
Rozdział etyki od polityki wydaje się oczywisty w teorii politycznej Machiavellego, ale opinia taka jest tylko częściowo słuszną. Autor Księcia miał świadomość, że dobry władca postępujący w zgodzie z oczekiwaniami obywateli będzie bardziej szanowany przez nich niż władca sięgający do przemocy. Nawet wówczas, kiedy zmuszony jest do stosowania nieetycznych metod rządzenia, powinien się starać aby postrzegano go inaczej. Powinien zadbać o swój wizerunek władcy „litościwego, dotrzymującego wiary, ludzkiego, religijnego, prawego i być nim w rzeczywistości, lecz umysł musi mieć skłonny do tego, by mógł i umiał działać przeciwnie, gdy zajdzie potrzeba”. Ważniejszy jest zatem wizerunek władcy, niż jego rzeczywisty charakter, bowiem „każdy widzi za kogo uchodzisz, lecz bardzo niewielu wie kim jesteś. Książę powinien przedstawiać się poddanym jako uosobienie cnót : miłosierdzia, wierności, prawości i religijności „i usilnie starać się by w jego czynnościach widziano wielkość, dzielność, powagę i siłę” (Ibidem, s.88-9). Można tu dostrzec analogię do podejścia stosowanego współcześnie w marketingu politycznym i zaleceń specjalistów od kreowania wizerunku politycznego.
Punktem wyjścia autora Księcia w analizie działania politycznego jest pesymistyczna koncepcja natury ludzkiej. Koncepcja ta przyjmuje, w ślad za filozofią św. Augustyna, że w naturze człowieka tkwi egoistyczne dążenie do władzy, sławy i dóbr materialnych (Bluhm, 201). Człowiek jest z natury zepsuty i jeśli będzie miał po temu okazję, będzie się kierował egoistycznymi celami dla zaspokojenia swoich pragnień. „…założyciele i prawodawcy państw winni zawsze zakładać z góry, że wszyscy ludzie są żli i że niechybnie takimi się okażą, ilekroć będą mieli po temu sposobność” (Rozważania…, 119). Dążenia do zaspokojenia prywatnych interesów są nieuchronnie źródłem animozji i konfliktów, które nieuchronnie charakteryzują materię polityczną. Dlatego zamiast szukać idealnego państwa i cnotliwych obywateli należy raczej konstruować system polityczny uwzględniający realny stan społecznych preferencji, postaw i zachowań. Zdaniem Machiavellego powinien to być ustrój republikański pod warunkiem jednak, że obywatele zachowują się w danym czasie cnotliwie, to znaczy przepojeni są duchem obywatelskim. Jeśli obudzi się w nich zepsucie i korupcja, trzeba wrócić do rządów absolutnych
Podejście to zrywało z zasadami klasycznej teorii politycznej, która zmierzała do stworzenia idealnej polis dzięki rządom oświeconych elit, lub działaniom obywateli przepojonych ideą służby publicznej dla dobra polis. Wszelako jest zgodne z twierdzeniem św. Augustyna, że człowiek na ziemi nie może osiągnąć doskonałości duchowej, mieszkaniec miasta ziemskiego dba jedynie o potrzeby materialne, a polityka stanowi proces osiągania czysto egoistycznych celów : bogactwa, sławy i władzy (Bluhm, 137).
Tym co wyróżnia pisarstwo polityczne Machiavellego od prac klasycznej filozofii greckiej oraz średniowiecznej filozofii chrześcijańskiej jest przyjęcie świeckiej perspektywy w analizie władzy i polityki. Świat polityczny jest światem ludzkim a nie boskim, zatem żeby go zrozumieć trzeba poznać charakter ludzi. Machiavelli przyjmuje za podstawę swoich prac empiryczną wiedzę o przywództwie politycznym wyniesioną z historii Rzymu Liwiusza, a także własnych obserwacji funkcjonowania rządów w siedemnastowiecznej Florencji. Na podstawie wiedzy o historii Rzymu w okresie republiki i cesarstwa, formułuje twierdzenia ogólne o metodach sprawowania przywództwa i na tej podstawie udziela praktycznych wskazówek dla współczesnych włodarzy państwa. Rady te dotyczą wyboru strategii politycznych które należy stosować w określonych sytuacjach „materii rządzenia” czyli stanu nastrojów i zachowań społeczeństwa. Głównym celem jaki przyświecał autorowi w „Rozważaniach…” było ustalenie ogólnych reguł potrzebnych do stworzenia i zachowania republikańskiego reżimu politycznego (Bluhm, 205). Chodzi o ustalenie warunków społecznych i politycznych dla istnienia, naprawy i upadku republiki jako formy ustrojowej, którą autor stawia wyżej od innych, ale zdaje sobie sprawę z ich kruchości i podatności na destrukcję. Ustrój republikański nie może istnieć w zepsutym (skorumpowanym) społeczeństwie, a dyktatura jest karą za grzech porzucenia przez obywateli drogi cnoty. „ …jest rzeczą trudną lub wręcz niemożliwą utrzymanie lub przywrócenie wolnych rządów republikańskich w państwie zepsutym. Zaprowadzenie lub utrzymanie wolności w takim państwie osiągnąć można jedynie przez nadanie mu ustroju o wiele bardziej bliskiemu monarchii niż republice…”(Rozważania …, s. 139).
Współcześni politolodzy różnie oceniają dzieło Machiavellego, jednak są zgodni, że wniosły one nowoczesną perspektywę do teorii polityki. Jest to perspektywa oparta na realizmie założeń teoretycznych i pragmatyzmie działania politycznego. Wielu współczesnych komentatorów przypisuje autorowi wyznaczenie drogi rozwoju empirycznej teorii polityki, opartej na obserwacji źródeł historycznych. Szczególnie istotne jest, że Machiavelli jako pierwszy w historii teorii politycznej oddzielił wiedzę o polityce od podmiotowości aktora politycznego. Inaczej niż u Greków i klasyków myśli chrześcijańskiej dla których podmiot władzy był jednocześnie sam dla siebie źródłem wiedzy politycznej, Machiavelli traktuje wiedzę o rządzeniu politycznym jako twór umysłu niezależny od rządzących. Wiedza o polityce i historii jest intelektualnym zasobem, który istnieje niezależnie od aktora politycznego. Tworzona jest „na zewnątrz” świata praktycznej polityki przez uczonego, pisarza, historyka lub filozofa. Jest wytworem ludzkiego umysłu, zasobem z którego każdy aktor polityczny może i powinien czerpać nauki. Teoretyczna wiedza o polityce może pochodzić ze studiowania wybranych przypadków z historii państw i rządów, ich analizowania i wyciągania wniosków dla współczesnej praktyki rządzenia.
Współcześnie w literaturze naukowej i potocznej świadomości funkcjonuje stereotyp Machiavellego jako „technologa” władzy, dla którego nie liczyły się żadne krępujące władcę zasady etycznego postępowania w polityce. Ocena ta nie jest jednak do końca prawdziwa. Był on raczej zwolennikiem nowej etyki politycznej opartej na roztropnym, umiarkowanym stosowaniu przez rządzących posiadanych zasobów władzy i technik politycznych. Mimo, że głównym celem księcia jest władza rozumiana jako zdolność do kontrolowania zachowań innych i sterowania pożądanym biegiem zdarzeń, Machiavelli zaleca rządzącym mądre i ostrożne korzystanie z przymusu i radykalnych metod zaprowadzania porządku. Mądry władca powinien dobierać działania i strategie stosownie do sytuacji, oraz przewidywać możliwe konsekwencje działań politycznych. Filozof florentyński jest pamiętany przede wszystkim jako autor Księcia, w którym opowiada się za utrzymaniem władzy monarchicznej jako gwaranta porządku i stabilności. Często zapomina się o innej jego pracy- Rozważaniach nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza, w którym wyrażał on wyraźne sympatie dla ustroju republikańskiego, opartego na idei wolności i praw obywatelskich.
Dla współczesnej politologii istotne znaczenie ma diagnoza psychologicznych i klasowych źródeł konfliktu, a także wnioski, jakie autor Księcia wyprowadza z analizy konfliktów w Rzymie dla stabilności systemu politycznego. Analiza od strony psychologii jednostki prowadzi do tezy, że konflikt ma swoje źródło w samej naturze ludzkiej. Ponieważ nie można zmienić (złej) natury człowieka, należy przyjąć ją jako punkt wyjścia przy projektowaniu instytucji ustrojowych. Analiza relacji między rządzącymi i rządzonymi (elity-masy) prowadzi Machiavellego do tezy o nieuchronności konfliktu klasowego w ustroju republikańskim. Wynika on z tego, że klasy wyższe przejawiają skłonność do dominacji, natomiast klasy niższe przepojone są pragnieniem wolności i ucieczki od dominacji. Jednak antagonizmy klasowe i inne, jeśli nimi umiejętnie zarządzać mogą być spożytkowane dla dobra republiki. Wzajemne blokowanie się wpływów ogranicza potencjalną monopolizację władzy, przez jedną ze stron konfliktu i zmusza je do hamownia nadmiernych ambicji politycznych. (Bluhm, 207). Trzysta lat później koncepcja ta znalazła rozwinięcie w konserwatywnej teorii konstytucyjnej.
Polityka jako walka klasowa
Karol Marks (1818-1883) definiował politykę jako konflikt między wielkimi grupami społecznymi przede wszystkim między klasami ekonomicznymi, które różni stosunek do środków produkcji. Koncepcja marksowska dostrzegała w polityce przede wszystkim konflikt interesów w makroskali; podziały klasowe przebiegają w przekroju całego w całego społeczeństwa politycznego. Przedmiotem o jaki toczy się zasadniczy konflikt w społeczeństwie klasowym jest władza państwowa. Polityka dotyczy władzy państwowej, ponieważ państwo stanowi podstawowy instrument panowania klasy posiadającej środki produkcji nad klasą, która sprzedaje siłę roboczą i stanowi obiekt wyzysku. „Polityka jest procesem, w którym klasy o antagonistycznych interesach walczą aby zdobyć, utrzymać, lub mieć wywrzeć wpływ na władzę państwową” (Callinicos, 2006 : 60). Konflikt polityczny jest cechą społeczeństwa klasowego, a nie każdego społeczeństwa społeczeństwie bezklasowym nie realnych podstaw dla istnienia stosunkow politycznych.
Polityka jako sfera władzy panstwowej
Wybitny niemiecki uczony Max Weber (1864-1920) postrzegał politykę jako sferę sprawowania władzy państwowej i walki o tą władzę. Stosunki władzy analizował w kontekście nowoczesnego państwa narodowego, które stanowiło jego zdaniem najbardziej zaawansowaną organizację polityczną w historii. Nowoczesne państwo w czasach Webera różniło się od innych organizacji społecznych i politycznych tym, że posiadało monopol prawomocnego posługiwania się przemocą. Stosowanie przemocy w majestacie prawa stanowiło swoisty dla suwerennego państwa instrument działania politycznego
Weber (2002, s.1023) pisał, że ”Polityka to dążenie do udziału we władzy lub do wpływu na podział władzy, czy to między państwami, czy w ramach państwa między grupami ludzi(…) Kto uprawia politykę ten dąży do władzy, albo jako środka dla innych- idealnych lub egoistycznych, celów, albo dla niej samej, by rozkoszować się poczuciem prestiżu, jaki ona daje”. Państwo jako związek polityczny to struktura władzy, stosunek panowania człowieka nad człowiekiem wspierany przez prawomocną przemoc. Wyróżnikiem ról politycznych jest ich związek z aktualną konstelacją władzy. Weber (2002, s. 1037) wskazuje na różnice między pozycją urzędnika i polityka. Urzędnik powinien bezstronnie administrować powierzoną sobie sferą spraw. Nie powinien uprawiać polityki, powinien sprawować swój urząd sine ira et studio, czyli „bez gniewu i upodobania”. Natomiast polityk jest z definicji stronniczy. Stronniczość, walka, namiętność -ira et studium -stanowią żywioł polityka, zwłaszcza politycznego przywódcy. Polityk decyduje i ponosi odpowiedzialność za swoje decyzje, natomiast urzędnik wykonuje polecenia nawet jeśli uważa je za błędne. Instytucjonalnym wyrazem walki politycznej jest przede wszystkim rywalizacja partii politycznych o władzę w państwie
We współczesnej (zachodniej) teorii polityki koncepcja polityki/polityczności Maxa Webera pozostaje aktualna. Walka o władzę we współczesnych demokracjach jest powszechnym wyróżnikiem działania politycznego Jednak obecnie rzadko wskazuje się na przemoc jako cechę wyróżniającą demokratyczna politykę. Ci którzy zgadzają się z weberowskim rozumieniem państwa i polityki zwracają uwagę że polityczność rządów w każdym typie reżimu polega na gwarantowaniu przestrzegania stanowionych przez organy państwa praw. Do tego niezbędna jest możliwość użycia przemocy w majestacie prawa (Przy założeniu demokratycznej procedury tworzenia prawa). Zdaniem brytyjskiego politologa P. Nicholsona (2006) możność stosowania przemocy dla zapewnienia posłuchu wobec rządu jest najważniejszym kryterium polityczności, zarówno w polityce wewnętrznej jak też międzynarodowej. Tu i tam państwa stanowią suwerenne prawa dla swoich obywateli. W każdym społeczeństwie istnieje zakres konfliktowych sytuacji, których rozwiązanie może wymagać decyzji o zastosowaniu siły i zdaniem autora, tylko te decyzje podejmowane na szczeblu rządu mają polityczny charakter (Ibidem, s. 50). Decyzje polityczne podejmowane są przez rządy, które mogą się posłużyć środkami legalnej przemocy w celu wymuszenia przestrzegania prawa.
Polityka jako proces dystrybucji wartości
Kontynuacją tradycji empirycznej zapoczątkowanej przez Machiavellego w rozwoju teorii polityki były badania tzw. Szkoły Chicagowskiej w latach dwudziestych i trzydziestych dwudziestego wieku. Badania te stanowiły ważny etap w rozwoju politologii. Twórca tej szkoły Charles Merriam w swojej pracy na temat władzy politycznej (1934) stawiał pytania podobne do tych które stawiał Machiavelli. Interesowały go techniki zdobywania i utrzymania władzy oraz przyczyny jej utraty (Bluhm : 224). Badacze w centrum uwagi stawiali problem realnego wpływu w społeczeństwie. Miarą skuteczności wpływu nie było zdobycie władzy w postaci urzędu państwowego, ale udział w społecznym procesie dystrybucji powszechnie preferowanych wartości takich, jak dobra materialne, sława, uznanie, szacunek, bezpieczeństwo, zdrowie, etc. Według czołowego politologa Szkoły Chicagowskiej Harolda Lasswella (1902-1977) polityka to proces, który decyduje o podziale (dystrybucji) najważniejszych wartości społecznych. Wyraża się to w dobrze znanym sformułowaniu : kto otrzymuje co, kiedy i w jaki sposób (Almond, s. 296). Lasswell zrywa z terytorialnym (państwowym) definiowaniem polityki. Polityka jest wszędzie gdzie zachodzą stosunki wpływu. Jak pisze Leszek Porębski, (2007, s. 79) „Polityka jest w takim ujęciu fenomenem rozgrywającym się w wielu wymiarach i wychodzącym daleko poza instytucje nominalnie odpowiedzialne za procesy rządzenia (…) Podstawową areną działań politycznych staje się proces społeczny rozumiany jako mechanizm regulujący logikę zycia zbiorowego. Polityka pozostaje więc istotnym kontekstem dla wszelkich interakcji w jakie ludzie wchodzą próbując realizować swe cele i zamierzenia”
W procesie społecznym/politycznym uczestniczą elity oraz inne grupy zorganizowane wokół takich kryteriów jak umiejętności, klasy, osobowości i postawy. Posługują się one w różny sposób i z różnym skutkiem manipulacją symbolami, nagrodą materialną, sankcją i praktykami instytucjonalnymi (ibidem : 297). W centrum procesu politycznego jako dystrybucji wartości znajduje się zjawisko wpływu. „Badania nad polityką oznaczają badania nad wpływem i podmiotami wpływu (…) Ludzie wpływowi stanowiący elitę to ci, którzy otrzymują najwięcej w społecznym procesie dystrybucji wartości, pozostali stanowią masy” (w : Porębski 2007 : 80, 229). Stosunki wpływu ujawniają się w sytuacjach konfliktowych, związanych z podejmowaniem decyzji politycznych.
Definicja polityki jako wpływu w społecznym procesie podziału wartości oznaczała zerwanie z podejściem instytucjonalnym, które dotychczas dominowało w zachodniej politologii. Badania Szkoły Chicagowskiej wykraczały poza tradycyjnie rozumiane pole polityki. Zajmowano się badaniami nad władzą, elitami politycznymi, motywami zachowania politycznego, psychologicznym aspektami przywództwa politycznego przy pomocy metod które miały zapewnić naukowy obiektywizm. Pojęcia takie jak osobowość, ekonomia, społeczeństwo i polityka były rozpatrywane jako zazębiające się systemy (Almond, 295). Wskazywano, że polityka jest procesem szerszym niż formalne struktury państwa, można ją odnaleźć w instytucjach prywatnych uważanych dotychczas za niepolityczne, takich jak banki, przedsiębiorstwa, organizacje kościelne, stowarzyszenia zawodowe i inne (Bluhm, 228). Charles Merriam uważał, iż trudno nakreślić wyraźną linię podziału między porządkiem politycznym a organizacją ekonomiczną (Burns, 1995 : 97).
Konceptualizacja polityki jako wywieranie wpływu w różnych kontekstach społecznych znajduje szeroki rezonans we współczesnej analizie politologicznej. W okresie powojennym behawioralny nurt w politologii amerykańskiej skierował uwagę na nieformalne czynniki wpływu jako zmienne w analizie procesow rządzenia. Robert Tradycje analizy politycznej Lasswella kontynuował w okresie powojennym Robert Dahl, według którego polityka stanowi „po prostu wywieranie wpływu” (1963, polskie wyd. 2007, s. 46). Polityka jest wszechobecna w relacjach międzyludzkich, ale stanowi tylko jeden aspekt stowarzyszeń i innych organizacji. Pierwiastek polityczny w różnych grupach przejawia się obecnością w nich stosunkami wpływu- skłanianiem innych osób do postępowania leżącego w interesie innych. Stanowisko to przyjmuje, że polityka jest wszechobecna w stosunkach miedzy ludźmi. Nie oznacza jednak, że zwolennicy koncepcji Dahla uważają, iż wszystkie stosunki polityczne (stosunki wpływu) jednakowo istotne dla politologów. O wiele ważniejsza niż stosunki wpływu w małych grupach lub organizacjach jest polityka rządów i innych agend panstwa.
Arena i proces : szkoły definiowania polityki we współczesnej nauce
Sposób w jaki politolodzy definiują przedmiot swoich badań nie jest obojętny dla postrzegania politologii jako dyscypliny naukowej. Dwie zasadnicze szkoły rozumienia polityki jakie dominują we współczesnej analizie politologicznej to szkoła instytucjonalna i procesualna. Pierwsza definiuje politykę jako sferę działania instytucji państwowych (arena polityczna) druga jako proces rządzenia, (proces polityczny) którego treścią jest wpływ na decyzje podejmowane w imieniu grupy.
W ujęciu instytucjonalnym polityka stanowi arenę rządzenia państwem. Jest to scena publiczna, na której występują aktorzy pełniący role związane z rządzeniem. Stosunki polityczne to relacje między organami władzy państwowej. Przebiegają one na płaszczyźnie (wewnątrz) struktury aparatu państwowego. Polityka w tym znaczeniu stanowi zatem dość wąsko rozumianą sferę organizacji życia społeczeństwa. Wyłącza się z niej podmioty społeczne, grupy interesów, organizacje gospodarcze, stowarzyszenia, uniwersytety, wpływowych biznesmenów, etc. Stanowisko to nawiązuje do tradycyjnie pojmowanego instytucjonalizmu w politologii, dla którego termin „państwowe” stanowił główny sposób rozumienia terminu „polityczne”.
Podejście procesualne
W podejściu procesualnym można wyróżnić dwa stanowiska. Według jednego polityka to proces podejmowania decyzji mający na celu stanowienie regulacji prawnych i rozstrzygnięć w sprawach istotnych dla każdej społeczności. „Polityka zredukowana do uniwersalnych elementów stanowi proces społeczny obejmujący rywalizację i współpracę w wykonywaniu władzy, którego rezultatem jest podejmowanie decyzji dla grupy” (Bluhm, 5). Według drugiego, polityka to sfera publiczna, zatem proces polityczny ma miejsce przede wszystkim na styku instytucji państwowych i społeczeństwa obywatelskiego.
1 Polityka w makroskali
1. Zawężająca koncepcja podejścia procesualnego postrzega proces polityczny w skali makro- na obszarze między instytucjami władzy państwowej a społeczeństwem obywatelskim Jej zwolennicy podkreślają, że to w sferze instytucjonalnej zapadają decyzje kierowane do całego społeczeństwa. Demokratyczne rządy odgrywają zasadniczą rolę w procesach kolektywnego wyboru celów społecznych, zapewniają realizację dobra wspólnego, określają prawne granice dopuszczalnych konfliktów między grupami partykularnych interesów. G.B. Peters (s. 25 ), twierdzi, że „polityka odnosi się do stosunków władzy i wpływu między państwami i ich społeczeństwami (oraz między interesami wewnątrz nich), w szczególności do kompleksowego zespołu procesów, w których rządy dokonują wyboru kolektywnych celów społecznych i sposobów ich implementacji”.
Definicyjną cechą polityki jest według autora, jej uwikłanie w stosunki między państwami i obywatelami w procesach podejmowania oraz implementacji publicznych decyzji. Dotyczy tego, jak obie strony tego stosunku (państwo i społeczeństwo obywatelskie) kształtują wzajemne relacje i wzajemnie na siebie wpływają (s 25).
Zatem w tym ujęciu polityka jako proces podejmowania kolektywnych decyzji odnosi się zasadniczo do sfery publicznej- stosunków między państwem i społeczeństwem obywatelskim. Dla prowadzenia polityki w skali ogólnospołecznej niezbędne jest istnienie instytucji rządowych zdolnych do podejmowania decyzji w imieniu całego społeczeństwa. Niezmiernie ważny jest instytucjonalny i organizacyjny wymiar polityki.
Proces rządzenia nowoczesnym państwem cztery komponenty 1. wybór celów, 2. sterowanie procesem implementacji, 3. określanie struktury preferencji zadań i ich koordynacji, 4. zapewnienie mechanizmów odpowiedzialności polityków za decyzje i interakcyjnych relacji między decydentami i adresatami decyzji politycznych. Warunkiem dobrego rządzenia jest istnienie zasobu instytucji politycznych i biurokratycznych.
2 Polityka w mikroskali
Rozszerzająca koncepcja podejścia procesualnego dostrzega stosunki polityczne w mikro skali (polityka w każdej grupie społecznej) przyjmują bardziej liberalne kryteria polityczności nawiązujące do Szkoły Chicagowskiej i Roberta Dahla Kryterium definicyjnym polityki jest podejmowanie władczych decyzji dotyczących dystrybucji wartości w każdej grupie lub organizacji publicznej i prywatnej. Systemem polityki jest nie tylko państwo, ale także społeczeństwo plemienne, korporacja przemysłowa, związek zawodowy, uniwersytet, szkoła, parafia, klub sportowy, rodzina i wiele innych organizacji. Polityka w szerokim rozumieniu obejmuje stosunki rywalizacji, współpracę w podejmowaniu decyzji w sprawach wymagających wyboru celów w danej społeczności. Zwolennik tego podejścia w brytyjskiej politologii A. Leftwich (2004 :15) pisze, że „Polityka obejmuje wszystkie działania o charakterze kooperacji, negocjacji i konfliktu w obrębie i między społeczeństwami, dotyczące użytkowania i dystrybucji zasobów ludzkich, naturalnych i innych procesie produkcji i reprodukcji zycia biologicznego i społecznego. (…) wpływają one i odzwierciedlają podział władzy, strukturę organizacji społecznej, instytucje kultury i ideologii w społeczeństwie i w mniejszych grupach w jego ramach”
Trzy kluczowe kryteria definicyjne polityki to według Leftwicha ludzie, zasoby oraz władza. Polityczne podejście do analizy ludzkich zachowań (w odróżnieniu od ekonomicznego) powinno uwzględniać permanentną obecność władzy jako czynnika pośredniczącego w relacjach między ludźmi i zasobami. Władza nadaje polityczny charakter stosunkom społecznym, jest stałym elementem kontekstu w jakim podejmuje się decyzje. W codziennym życiu społecznym i prywatnym ludzie wchodzą w stosunki konfliktu, kooperacji i negocjacji, wytwarzania, użytkowania i dystrybucji zasobów materialnych i wartości. O rezultatach przetargów społecznych decydują zasoby władzy, które warunkują zdolność jednostek do mniej lub bardziej skutecznego osiągania celów.
Do poszerzenia wpływów podejścia uniwersalnego w definiowaniu polityki przyczynił się w ostatnich dekadach dwudziestego wieku nurt feministyczny w zachodniej politologii. Perspektywa feministyczna opiera się na słynnej tezie, że „prywatne jest polityczne”. Wyraża ona sprzeciw wobec zamykania władzy politycznej i pola polityki w ramach formalnych instytucji władzy. Zawężanie pola polityki do areny instytucjonalnej traktowane jest przez przedstawicielki nurtu feministycznego jako świadome usuwanie w cień (przez mężczyzn) zjawiska przemocy wobec kobiet w rodzinie, miejscu pracy i wielu innych instytucjach społecznych. Podział na prywatne i polityczne sfery życia społecznego sprzyja utrwalaniu dyskryminacji kobiet w tej drugiej sferze : wychowania dzieci, przemocy w rodzinie, nierówności płci na rynku pracy, podziale ról społecznych w małżeństwie itp. Walka o przyznanie w środowisku nauk społecznych, że sfera prywatna jest w istocie polityczna ponieważ zawiera stosunki władzy implikuje potrzebę redefinicji polityki Była to nie tylko debata teoretyczna, ale walka o polityzację, czyli upublicznienie problemu dyskryminacji kobiet, przemocy w rodzinie, i niesprawiedliwego charakteru stosunkow między płciami Patriarchalna konstrukcja teorii politycznej stanowiła czynnik wyłączenia kobiet z zycia politycznego. Jak pisała jedna autorka, „Centralnym mechanizmem przy pomocy którego ta ekskluzja się realizuje jest założenie iż to co polityczne jest wyłącznie publiczne, zatem prywatna sfera stosunków domowych, rodzinnych i seksualnych znajduje się poza obszarem badań politologicznych” (Squires, 125).
Teza, że „prywatne jest polityczne” budzi kontrowersje. Krytycy zwracają uwagę, że podejście to idzie zbyt daleko w „rozciąganiu” sfery stosunków politycznych. Jeśli przyjąć że każda władza, konflikt i proces decyzyjny są polityczne, to powstaje niebezpieczeństwo zagubienia najważniejszego - publicznego wymiaru polityki i zanikania tożsamości politologii. Wskazuje się też na istotną rozbieżność tej definicji z potocznym rozumieniem polityki, która jawi się ludziom przede wszystkim jako działania polityków piastujących stanowiska państwowe, szefów partii, kampaniami wyborczymi i innymi wydarzeniami nagłaśnianymi w mediach. Z drugiej strony nie można nie dostrzegać podobieństw między sposobem rządzenia państwami i innymi organizacjami publicznymi lub prywatnymi jak koncerny przemysłowe, uniwersytety, międzynarodowe instytucje finansowe, centrale związkowe, itp. Korporacje gospodarcze często zatrudniają lub reprezentują (posiadacze akcji) setki tysięcy osob, mają złożone struktury wewnętrzne, przeprowadzają wybory władz, etc. Spełniają zatem wiele lub większość atrybutów polityczności które przypisywanych rządom. Różnica dotyczy podstawowych celów tych organizacji które nie są z definicji polityczne, oraz (braku) suwerenności, który to atrybut przysługuje tylko państwu. Można zatem przyjąć, że w organizacjach, zwłaszcza dużych, istnieją stosunki polityczne, występujące obok statutowych struktur funkcji i zadań. Sposoby obsadzania zarządów spółek skarbu państwa w Polsce są ewidentnym przykładem upolityczniania podmiotów gospodarczych. Na ten wymiar władzy w organizacjach gospodarczych politolodzy powinni zwrócić większą uwagę.
Z drugiej strony definicja procesualna polityki w terminach wpływu niepokojąco poszerza pole tego pojęcia. Według tego stanowiska polityka występuje w każdej grupie, organizacji, lub stowarzyszeniu, nawet najmniejszej, w której istnieje jakaś postać władzy i w której zapadają kolektywne decyzje dotyczące spraw istotnych dla wszystkich członków grupy/organizacji. Sfera polityki nie ogranicza się zatem do obszaru relacji między państwem i społeczeństwem obywatelskim, ale przenika głęboko w strukturę społeczeństwa. Stosunki polityczne obejmują sfery życia prywatnego, nawet stosunki władzy w gospodarstwie domowym. Inne indywidualistyczne rozumienie mikro -polityki prezentują teoretycy „trzeciej drogi”, dla których w społeczeństwie późnej nowoczesności tracą znaczenie kolektywne tożsamości polityczne oparte na konfliktach klasowych (lewica i prawica). Zamiast nich pojawiły się bardziej zindywidualizowane tożsamości i interesy, których reprezentanci wywierają wpływ na procesy polityczne W społeczeństwie ryzyka (Giddens) wiele kwestii uważanych dotychczas za prywatne jak styl życia, dieta, zdrowie, aborcja, ekologia, nabrały wymiaru politycznego tworząc tzw. subpolityke (Mouffe, 2008, s. 53- 5).
Na poszerzenie pojęcia polityki miał także wpływ nurt feministyczny w teorii polityki, aktywny w ostatnich trzech dekadach. Przedstawicielki tego nurtu są zdania, że zawężenie sfery polityczności do areny instytucjonalnej jest wyrazem dominacji mężczyzn w strukturach politycznych.
W ostatnich dekadach szerokie, procesualne podejście do definiowania polityki zdobywa coraz więcej zwolenników. Instytucjonalne podejście uważane jest przez wielu politologów za nazbyt wąskie, ograniczające pole zainteresowań dyscypliny do formalnych organizacji i reguł życia politycznego. Odwraca ono uwagę badaczy od realnych (nie zawsze formalnych) mechanizmów wywierania wpływu w procesie politycznym i sprawowaniu władzy.
W epoce rozwijającej się globalizacji ekonomicznej i politycznej, procesy rządzenia przybierają postać złożonych zazębiających się stosunków wewnątrz państw oraz relacji między państwami (oddaje to angielski termin governance). W procesach decyzyjnych w poszczególnych państwach biorą udział podmioty państwowe, organizacje międzynarodowe, organizacje społeczeństwa obywatelskiego, wielkie korporacje, instytucje finansowe, ugrupowania regionalne, prawne, religijne i wiele innych. Tworzą one wielopoziomowy system władzy i zarządzania w postaci sieci powiązań i między decydentami różnych szczebli władzy politycznej, instytucji ponadnarodowych, świata finansów, prawa i moralności. Istnieją różne poglądy na temat roli państwa w tych procesach, ale większość analityków zgadza się, że pomimo działania czynników erozyjnych w okresie globalizacji, jednak państwa nadal odgrywają centralną rolę w politycznych procesach wielopoziomowego rządzenia. Rola ta zwiększa się dość wyraźnie w okresach kryzysów ekonomicznych i finansowych wymagających rządowych interwencji w procesy rynkowe, operacji na globalnych rynkach finansowych, budowania koalicji antyterrorystycznych, etc.
Normatywne koncepcje polityki
Polityka nie może gubić wymiaru normatywnego. Zwolennicy tej tezy oceniają działania i instytucje polityczne według etycznych i moralnych kryteriów dobra i zła.. Zdaniem B. Cricka (2004) wyróżniającą cechą polityki jest taka forma rządzenia, która opiera się na szukaniu porozumienia i kompromisu, a nie na sile i przemocy. Autor ten uważa, że „polityka to specyficzna forma rządów w której ludzie działają wspólnie poprzez zinstytucjonalizowane procedury w celu rozwiązywania dzielących ich różnic, interesów i wartości, oraz tworzenia decyzji publicznych mających na uwadze wspólne cele” (Crick : 67). Jako unikalna forma rządów, polityka różni się od innych form takich, jak totalitaryzm, wojna i przemoc. Te ostatnie oznaczają w istocie klęskę polityki. Polityczne rozwiązanie konfliktu jest czymś zupełnie innym niż rozwiązanie oparte na przemocy. Zdaniem autora, istnienie polityki jest warunkiem koniecznym dla powstania nowoczesnej demokracji. Polityka opiera się na moralnym przekonaniu, że konflikty należy rozwiązywać w sposób pokojowy w demokratycznej debacie obywatelskiej, bez uciekania się do przemocy. Nawiązuje w ten sposób do koncepcji arystotelesowskiej wskazując, że starożytni ateńczycy traktowali przemoc jako pre-polityczną formę rządzenia, charakterystyczną dla barbarzyńców żyjących poza polis. Podejście to podkreśla znaczenie dobrego państwa, sprawnych instytucji politycznych i przejrzystych procedur dochodzenia rozwiązywania sporów przez praktyki deliberacyjne.
Bibliografia
Arystoteles, Polityka, de Agostini, Altaya, Warszawa 2002.
Barber, B. and Watson, P., The Struggle for Democracy, Little, Brown and Company, Boston, London, Toronto, 1988.
Bluhm, William.T., Theories of the Political System. Classics of Political Thought and Modern Political Analysis, Prentice Hall, Inc., Englewood Cliffs, New Jersey 1978.
Machiavelli Niccolo., Książę. Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1984.
Nelson, Brian., The Making of the Modern State, A Theoretical Evolution, Palgrave Macmillan, 2006.
Porebski, L., Między przemocą a godnością. Teoria polityczna Harolda D. Lasswella, Kraków 2007.
Volin, Sheldon, S., Politics and Vision, Continuity and Innovation in Western Political Thought, Princeton University Press, and Oxford, 2004.
9
20