Twórczość parenetyczna i dydaktyczna w literaturze poszczególnych epok

(przemiany wzorów, adresaci, gatunki)

Średniowiecze

W epoce tej opiewanie pewnych wzorców było wyjątkowo silne i popularne; najczęściej opiewane wzorce to:

a) rycerz; etos rycerski, zasady postępowania zgodne z chrześcijaństwem oraz wiernością królowi i damie serca

- swoje wzorce miał w liter. ant: eposy greckie, zwł. Iliada, rzymskie, zwł. Eneida. Wzór herosa, pół-boga, pół-człowieka, dla którego honor jest wartością nadrzędną. Często herosom pomagają bogowie, ale sami herosi są silni, wierni wyznawanym zasadom, odważni, czasem porywczy (jak Achilles), ale potrafią kierować się sprawiedliwością

- wzór rycerza germańskiego, obecny m.in. w Eddzie poetyckiej - są to teksty epickie z X w., zawierają m.in. Pieśń o Wolundzie. Cechy rycerza germańskiego (związane z kult. pogańską i antyczną):

• Tężyzna fizyczna

• Wytrzymałość na trudne warunki

• Surowość obyczajów

• Pogarda tchórzostwa

• Pochwała niektórych cech obecnie potępianych, np. złodziejstwo świadczyło o sprycie rycerza

• Często porywczy, biorący udział w pijatykach, hulankach

• Przywiązanie i duma rodowa

• Motyw „zemsty rodowej”, wendetty, czasem zemsta ta obejmuje kilka pokoleń rodu, ale świadczy o dumie i poczuciu godności, zemsta i nienawiść pchają do działania, mobilizują

• Utarczki słowne, obelgi miały poniżać, osłabiać wroga

• Wiara w istnienie pozagrobowej krainy przeznaczonej dla rycerzy, wiara w istnienie boginek wojny oraz fatalizm - przekonanie, że o ich losie decydują Siły Wyższe, ale oni i tak muszą wykazywać odwagę w walce.

- tradycja rycerska realizowana była w 2 typach tekstów (epos rycerski i epos miłosny)

- wg Ossowskiej (Rycerz w średniowieczu):

• Dobrze urodzony, choć można było zostać rycerzem za zasługi

• Uroda i wdzięk, podkreślane strojem, zbroją, uprzężą…

• Siła, często przejawiana od dziecka

• Szuka walk, by zwyciężać, udowadniać swe męstwo, odwagę…

• Hojny wobec tych, którzy mu służyli i otaczali czcią

• Wierny zobowiązaniom

• Odpowiedzialność rodowa, motyw zemsty

• Walczy z równym sobie, walka to rytuał

• Zakochany w damie serca, którą podziwia, idealizuje

- najsłynniejszy przykład idealnego rycerza: Pieśń o Rolandzie z ok. X-XI w.

• Utwór realizuje wzorzec idealnego umierania (ars moriendi), paralela do męczenników lub Chrystusa

• Nie jest to historyczne sprawozdanie, choć oparte na prawdziwych wydarzeniach

• Utwór skierowany był do rycerzy - pełen brutalnych opisów itp… Miał mobilizować, zagrzewać do walki; szczególnie popularny w okresie krucjat

- w lit. pol. niewiele podobnych wzorców.

• Wiersz Słoty O chlebowym stole, rycerz winien cenić panny, czcić ich urodę itp…

• Kronika Galla Anonima, opisy chwalebnych walk, oddanie władcy

• Adam Świnka, Nagrobek Zawiszy Czarnemu, Zawisza - walczył pod Grunwaldem, pomagał innym władcom europejskim, np. Zygmuntowi Luksemburczykowi w walce z Turkami, dostał się jednak do niewoli i zginął, ale wiersz inaczej opisuje śmierć Zawiszy. Jest to tekst funeralny, odnosi się do liryki żałobnej o pochodzeniu antycznym

• Carmen Mauri (Pieśń Maura), „łaciński poemat epicki o tragicznych losach palatyna wrocławskiego, Piotra Włostowica”. Autor to prawdop. benedyktyn romański o imieniu Maur, którego klasztor we Wrocławiu ufundował ów Piotr. Poemat pochodzi z XII w. Oryginalny tekst niedostępny, ale wzmiankowany w innych utworach, np. w Kronice polsko- śląskiej. Treść nawiązuje do zdarzeń historycznych, kiedy to w Polsce dzielnicowej (przełom lat 1145/1146) doszło do otwartego konfliktu między seniorem, Władysławem II Wygnańcem (najstarszym synem Bolesława Krzywoustego, dążącym wbrew woli ojca do jedynowładztwa), a jego braćmi (juniorami) wspieranymi przez możnowładców. Piotr Włostowic, wojewoda mianowany w 1118 przez Bolesława Krzywoustego, jednocześnie krewny panującej rodziny, sprzymierzył się z opozycją przeciw Władysławowi. Razem pokonali go w wojnie domowej pod Poznaniem w 1146 r., po czym książę uciekł z Polski. Konflikt rozpoczyna się od kłótni Władysława i Piotra - zarzucają sobie nawzajem, ze są zdradzani przez żony. Agnieszka, żona Władysława, namawia męża do zemsty. Piotr zostaje porwany, okaleczony, wygnany. Władysław i tak traci władzę, Piotr powraca, odzyskuje godność (por. T. Michałowska, Średniowiecze, s. 145-149)

• Historia o Wisławie, Walterze i Helgundzie, opowieść z Kroniki wielkopolskiej o porwaniu Helgundy przez Niemca Waltera, którego kochała, a później przez Wisława, księcia Wiślicy (por. Michałowska, Średniowiecze, s. 149-153). Tekst zawierał liczne figury retoryczne, wstawki wierszowane, przenośnie…

b) święty; chrześcijaństwo, motywy biblijne, rozwój hagiografii; przede wszystkim cel dydaktyczny, a odbiorcą prości ludzie

-wzorem żywoty świętych, przede wszystkim Złota legenda Jakuba da Voragine

• Legenda o świętym Aleksym, często nawiązywano do jego historii, typ liter. biogr., model człowieka dążącego do świętości, ideał dobrowolnego ubóstwa, archetyp ucieczki od świata (fuga mundi) - od bogactwa, przywiązania do materii….

-Stały wzorzec opowieści o świętych:

• Urodzenie, najczęściej cudowne, poprzedzone przez prodigia - znaki

• Krótko o dzieciństwie (temat nieciekawy)

• Dorastanie, ujawniają się jego zdolności, doskonałość

• Próby, rytuały przejścia (najczęściej podróż, opuszczenie domu, zdobycie sławy…)

• Sekwencja zdarzeń ukazujących doskonałość świętego

• Śmierć i towarzyszące jej cuda

- w języku łacińskim

• Twórczość Wincentego z Kielczy, prozaik i poeta z XIII w. , autor utworów hagiograficznych oraz wierszy o św. Stanisławie, postać wówczas szczególna ze względu na kanonizację w 1253. (Michałowska, s. 167).

• Inne przykłady: hagiografie św. Kingi, Wojciecha, Jadwigi…

-hagiografie stanowiły w Polsce szkołę prozy narracyjnej (obok kronik), wdrażała reguły tworzenia fabuły, wplatania dialogów, konstruowania bohaterów itp. Hagiografie wpływały także na poezję liturgiczną, kaznodziejstwo, a także malarstwo i rzeźbę.

-istotny był uniwersalizm hagiografii, wpływały na świadomość społeczną, kształtowały kult świętych

-do XIII w. miała charakter elitarny, tzn. funkcjonowała w obrębie duchowieństwa , później przeniknęła do tekstów mówionych, wzrosła jej popularność.

-szczególną rolę odgrywały cuda (miracula), co miało z jednej strony dawać ludziom poczucie bezpieczeństwa, a z drugiej przestrzegać przed złym postępowaniem, by nie zostać ukaranym (Michałowska, s. 18-0-185)

-pieśni o świętych w j. polskim

• Najstarsze z XV w. o św. Dorocie, Stanisławie, Aleksym (Michałowska, s. 470-496)

-hagiografie w j. polskim

• Prawdopodobnie początki w wieku XIV, kiedy to być może powstał przekład Złotej Legendy, który się nie zachował w całości.

• Najważniejsze urywki dotyczą Żywota św. Błażeja, męczennika z czasów Dioklecjana czy Żywot nabożny panny Eufraksyjej, walczącej z pokusami szatana (Michałowska, s. 631-637)

c) władca, ideał króla sprawiedliwego, mądrego, oddanego swym poddanym, często podobny do ojca

-w lit. Europejskiej

• Karol Wielki w Pieśni o Rolandzie, opisany jako 200-letni starzec, choć w rzeczywistości miał wówczas ponad 30 lat (Ok. 35), co miało podkreślać jego mądrość

• Król Marek z Dziejów Tristana i Izoldy , legendy arturiańskiej opracowanej przez Bediera z 1900, król Marek jest dobrym, wyrozumiałym władcą, choć chce zemścić się za zdradę, zauważa miłość kochanków

• Legendy o królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu

-w lit. polskiej:

• Kronika Galla Anonima, wzory trzech Bolesławów: Chrobrego, Śmiałego i Krzywoustego; Pieśń o cudownych narodzinach Bolesława Krzywoustego, utrzymana w tonie laudacji (Michałowska, s. 107-129)

• Gesta - czyny, służące pochwale bohatera

d) dama, opiewana zwłaszcza w eposach miłosnych, piękna, cnotliwa, delikatna, dla niej walczy rycerz

e) literatura dydaktyczna - przede wszystkim w tekstach oralnych, kazaniach itp… Teksty pisane, najczęściej po łacinie, przeznaczone były dla elit. Z czasem pojawiają się utwory pisane po polsku, często wykorzystujące mnemotechnikę, tzn. ułatwiające ich zapamiętanie (rymy, rytmika, utarte schematy…). Istotne było także kaznodziejstwo, nawiązujące do wzorów biblijnych.

Renesans

W epoce tej wzorem był humanista, erudyta, człowiek wykształcony, dążący do rozwoju, poszukujący. Podobnie jak w średniowieczu, antyk „traktowano jak zbiór przykładów mających służyć moralistyce” (Adam Karpiński, Renesans, s. 39).

-moralitet, forma dramatyczna, wywodzący się z tradycji średniowiecznej. Poprzez wykorzystanie alegorii ma pouczać, przekazywać moralne prawdy. Bohaterem jest Każdy, co czyni tematykę moralitetu uniwersalną.

• Gesta Romanorum - zbiór moralistycznych opowieści, bajek, przetłumaczonych w XVI w. na język polski.

• Żywot Ezopa Fryga Biernata z Lublina - polska wersja legendarnej historii starożytnego bajkopisarza, demaskuje pozory, głupotę kryjącą się pod pozornym autorytetem, bohater Ezop, niewolnik, poprzez swoje przypowieści próbował ukazywać prawdy moralne; ginie jednak (Karpiński, s. 47-48).

• Żywoty filozofów Marcina Bielskiego, „słownik biograficzny” starożytnych i średniowiecznych filozofów i pisarzy, uznanych za przykłady etycznych wartości chrześcijańskich (s. 51)

-twórczość Mikołaja Reja (s. 54-58)

• Żywot Józefa, dialog-dramat

• Kupiec, bohater to Każdy, akcja dzieje się podczas Sądu Ostatecznego, tylko kupiec zasługuje na zbawienie; wymowa reformacyjna

• Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego, młodzieniec - wędrowiec poznaje świat, uosabia Każdego

-literatura parenetyczna (gr. paraneisis - rada, pouczenie, łac. pareneo - zalecam), wywodzi się z antyku, od Greka Isokratesa, który stworzył wzorzec władcy, spopularyzował Plutarch w swoich Moraliach, parenetyka posługuje się różnymi gatunkami, m.in. traktatem, biografią dialogiem, stanowiącymi swoiste „zwierciadła”, dokładnie analizującymi dany wzorzec osobowy

• Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja - ideał szlachcica cnotliwego, prostego ujęty w 3 księgach, odpowiadających młodości, dojrzałości i wiekowi podeszłemu (s. 77)

• Dworzanin Łukasza Górnickiego, wzorowany na włoskim Il Cortegiano Castiglionego, ale dostosowany do polskiej rzeczywistości, pochwala posługiwanie się j. polskim, jest obyty, rozmowny, pełen wytworności (s. 80-84)

• Wzór senatora (84-89), pojawienie się instytucji Sejmu wykształciło konieczność stworzenia etosu senatora, człowieka odpowiedzialnego za losy narodu; np. Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego autorstwa Stanisława Orzechowskiego, pochwalna biografia hetmana, wzór szlachcica kierującego się cnotą; O senatorze doskonałym księgi dwie, Wawrzyniec Goślicki, Odprawa posłów greckich Kochanowskiego, tragedii, której bohater Antenor to ideał obywatelskiej cnoty

• Rycerz chrześcijański, odpowiedzialny za przyszłość narodu - wzorzec wywodzi się z dzieła Erazma z Rotterdamu pt. Podręcznik żołnierza Chrystusowego (przewodnik pobożności) , podobny temat porusza Rej w Zwierciadle i Żywocie człowieka poczciwego

- twórczość Kochanowskiego także obfituje w pochwałę pewnych cech, np. życia harmonijnego, cnotliwego (np. Fraszka na dom w Czarnolesie, niektóre z Pieśni..) Kochanowski także poucza, jest poetą doctus, a jego rady oparte są przede wszystkim na poglądach stoików i epikurejczyków.

Barok

W epoce tej mniej jest tak silnie zarysowanych wzorców. Istnieją jednak pewne charakterystyczne osobowości, ale trudniej o ich jednoznaczną ocenę. Człowiek bowiem nie ma już pewnego oparcia, choć najwyższą wartością pozostaje religia.

• Pieśń o Fridruszu, Mikołaj Sęp Szarzyński, rozważania o odpowiedzialności jednostki, niezależności wobec niesprzyjającego losu; bohaterowi udaje się uciec przed wrogami, ale dbając o dobre imię i honor rycerza, wybiega i walczy dalej z poświęceniem własnego życia. Jest to konflikt między pożytkiem a honorem. W średniowieczu takie zachowanie byłoby wzorem - ale Sęp nie ocenia jednoznacznie postawy Fridrusza. Normy nie są pewne, trudno wybrać to, co obiektywnie słuszne (Cz. Hernas, Literatura baroku, s. 27-28)

• Nadobna Paskwalina, Samuel Twardowski, poemat alegoryczny o miłości, dążeniu do samowiedzy, pokuty…

- wzorzec Sarmaty - polskiego szlachcica, wierzącego, oddanego tradycji. Przeświadczenie to wynikało z licznych wojen, jakie prowadziła Polska w XVII w., często w obronie katolicyzmu (Polska jako naród wybrany, przedmurze chrześcijaństwa dzięki glorii Jana III Sobieskiego pod Wiedniem w walce z Turkami), ponadto liczne przywileje oraz złota wolność szlachecka powodowała poczucie wyższości polskiej szlachty nad pozostałymi stanami, także w porównaniu do innych krajów, m.in. Francji, w której pojawił się absolutyzm

• Utwory Wespazjana Kochowskiego, pochwała życia szlachcica ziemianina, idealizacja Polski jako narodu wybranego, np. w Psalmodii polskiej (Pslam XXXIII, Sobieski jak Dawid, historia biblijna odżywa w historii Polski) (s. 209-220)

• Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska, Polacy wobec innych narodowości są idealizowani

-nie wszystkie utwory bezkrytycznie oceniają polską szlachtę, wiele jest takich, które zarzucają szlachcie, zwłaszcza magnatom, prywatę i brak miłości do Ojczyzny

• Wacław Potocki, Moralia, w utworach dominuje ton przygnębienia, krytyka obojętności na losy kraju, o korupcji, pijaństwie, tchórzostwie i wygodzie

• Krzysztof Opaliński, Satyry, rodzaj zwierciadła, którego celem jest ukazanie błędów i pouczenie o konieczności zmian; o pijaństwie, o szlachcie, która wszystko krytykuje i żaden król jej nie dogodzi, o złym wychowaniu, o rozpieszczaniu, „Nierządem Polska stoi i nierządem zginie”

- wielu twórców barokowych powraca do antycznych wzorców, poglądów, np. stoicyzmu. Wciąż wzorcem dla nich jest Jan Kochanowski

- typowymi utworami o charakterze dydaktycznym są Kazania Piotra Skargi

• Wymienia 6 chorób nękających państwo (nieżyczliwość wobec narodu, niezgody, herezje, osłabienie władzy, niesprawiedliwość, grzechy)

• Często odwołuje się do Biblii (jest jezuitą i przeciwnikiem reformacji)

• Znane porównanie Ojczyzny do okrętu, który trzeba ratować, gdy tonie

• Nawołuje do odpowiedzialności, miłości do Ojczyzny, troski o jej przyszłość

• Poucza, że winno się szanować króla, który jest wybrany z woli Boga i stanowi umysł narodu

• Przeciwny demokracji, gdyż lud „głupich rad słucha”, jak przy oskarżeniu Jezusa

• Program odnowy państwa z konkretnym wskazaniem sposobów jej osiągnięcia

Oświecenie

-dydaktyzm był jednym z najważniejszych założeń „epoki światła” (światło wiedzy, racjonalnego poznania, wyjścia z wieku niedojrzałości

-literatura w znacznej mierze miała uczyć, nawet poprzez śmiech, zabawę

-wynikało to z założeń epoki, filozofii (racjonalizm, teorie poznania - rozum czy zmysły?...)

-zwrot ku problemom niższych warstw, idee wolnościowe, problem nierówności społecznej i konieczności „oświecania” społeczeństwa

-w Polsce ważne motywy polityczne, w początkowym okresie program reformy państwa

• Satyry, gatunek klasyczny, często w przewrotny sposób ośmieszający pewne wady itp… np. Satyry Krasickiego czy Naruszewicza; Ignacy Krasicki w Monachomachii stwierdza „I śmiech niekiedy może być nauką, kiedy się z przywar, nie z ludzi natrząsa”.

• Bajka - jeden z ulubionych gatunków twórców oświecenia, poprzez nią łatwo było przekazywać oświeceniowe idee, bo posługuje się alegoriami, utartymi schematami, a jej istotnym elementem jest morał. Bajki Krasickiego, Trembeckiego ( np. Opuchły - przenośnia losów Polski, zagrożonej przez zaborców, ale i morał o konieczności opieki Boga oraz o tym, że nadmiar łakomstwa nie popłaca, Koń i wilk - jak to wilk udawał lekarza, chcąc go zaatakować, w rezultacie koń go uderzył kopytem, morał, że należy swoim zająć się rzemiosłem…) , Koźmiana (np. Lis i Kozieł - lis prosi kozła o pomoc w wydostaniu się ze studni, kozioł zgadza się i sam wpada do studni; Góra w połogu, o górze, która rodzi mysz, morał: z wielkiej chmury mały deszcz),

• Poezja polityczna - krytyka sarmatów, szlachty, która bardziej od wolności narodu ceni wolność szlachecką, swoje przywileje. Wzorem ma być obywatel-patriota, często za takiego uważa się Tadeusza Kościuszkę np. wiersz Alojzego Felińskiego, w którym docenia i pochwala postawę dowódcy pierwszego powstania. Ideał obywatela przeciwstawiony typowemu sarmacie zawiera komedia Niemcewicza Powrót posła

• Utwory Franciszka Zabłockiego, np. Doniesienie - chce pisać biografie „łajdaków”, mając nadzieję, że choć jeden się zawstydzi; Do powszechności- ostrzega przed zgubą narodu itd…

- literatura Oświecenia nastawiona jest na moralizatorstwo, pouczanie, często nie wprost, pod maską alegorii, żartu itp…

- ideały - z jednaj strony klasycyzm, powrót do antycznych wzorców, podniesienie wartości literatury, jako społecznie ważnej i praktykowanej, doskonalenie warsztatu literackiego, zbliżył kulturę Polski do Zachodu, tworząc wspólnotę zmierzającą do nowoczesności, łączy dydaktyzm z zabawą, przyjemnością, humorem….

- z drugiej strony sentymentalizm, który łączy „czułość i prostotę”, powrót do naturalności, wywodzi się z filozofii Rousseau; prymat uczuć nad racjonalizmem, istotna rola prawdziwych odczuć, szczerość… (np. twórczość Karpińskiego).

---