3 Najważniejsze pisma po 89

Najważniejsze pisma i środowiska literackie po 1989

Rynek pism okazał się najbardziej wyrazistym skutkiem przełomu rynkowego.

Był to wynik: zniesienia politycznej centrali, zniesienia cenzury, zmian w finansowaniu wydawnictw

Przełom 1989 pełnił charakter likwidacyjny i kreacyjny (sytuacja rynkowa sprawiła, że:

- upadło wiele czasopism istniejących w okresie PRL-u

- intensywnie zaczęły powstawać nowe)

* Spośród kilkudziesięciu pism powstałych przed 1989 rokiem po przełomie utrzymało się tylko kilka, głównie dotowane przez państwo pisma - instytucje, trwale zakorzenione w tradycji:

Twórczość
Literatura na Świecie
Odra
Pamiętnik Literacki
Dialog
Twórczość Ludowa

* Pisma emigracyjne

Zeszyty Literackie - od 1983

(„Zeszyty Literackie” były pismem dużo bardziej artystycznym, nastawionym na poszukiwanie trwałych wartości i ponadczasowość, a nie - bieżące polemiki. Twórczość noblistów, studiowanie arcydzieł, refleksje o wielkiej sztuce, także idea Europy Środkowej jako kulturowej wspólnoty - tworzyły klimat tego pisma, które na Zachodzie w pewnym stopniu kontynuowało idee kultury niezależnej, tworząc rzeczywistą wspólnotę artystów pochodzących z krajów pozbawionych demokracji, ale przeciwstawiało się zdecydowanej polityzacji. Anna Nasiłowska)

Kultura

* Cześć z pism wyszła z podziemia:

BruLion -1986-1996, Robert Tekieli
Czas Kultury, Poznań 1885- do dziś, red. Rafał Grupiński, dziś Marek Wasilewski

(Wcześniej dynamiczne i kreatywne czasopismo kojarzone z ruchem młodoliterackim, obecnie solidny i poważny magazyn społeczno-kulturalny, który ma ambicję prezentowania tego, co najwartościowsze i najciekawsze w kulturze artystycznej oraz w obszarze problematyki społecznej (m.in. zagadnienia psychologii, integracja niepełnosprawnych, media).] Sklep Czasu Kultury

Fa - art. Katowice 1988-do dziś

(kwartalnik literacki wydawany od 1988 r. na Śląsku. Oprócz papierowej wersji czasopisma istnieje także serwis internetowy publikujący felietony i komentarze do bieżących wydarzeń literackich. „FA-art” prezentuje prozę, poezję, szkice literaturoznawcze i krytykę literacką, która jest znakiem rozpoznawczym czasopisma, a także liczne przekłady) strona oficjalna O FA-arcie

* Po 1989 żywiołowo powstawały nowe (m.in.):

1989: Lampa i Iskra Boża, Kresy, Metafoa, …

1990: Dekada Literacka, Ex Libris, Fantastyka, Teksty Drugie, …

1991: Arkusz, Erotyka w Literaturze,…

1992: Przegląd Artystyczno - Literacki,…

1993: Pełnym Głosem ,…

1994: Wiadomości Kulturalne, Nowy Nurt, Pogranicza,…

1999: Fraza,…

Najwięcej pism powstało do 1993 roku, potem następowała redukcja tytułów i wolniejszy ich przyrost

Co istotne- publiczność tych pism to 1-2% ogółu Polaków czytających prasę!

Formowanie się rynku czasopiśmienniczego:

I) Po 1989 mówi się o ROZPROSZENIU = powstaniu bardzo wielu czasopism, ale niskonakładowych, lokalnych

decentralizacja życia literackiego, dużo autonomicznych ośrodków kulturalnych, lokalnych, skupiających młodych ludzi, o odmiennych gustach, poglądach, sposobach patrzenia na literaturę

 rozpad jednolitego kryterium oceny literatury, uniwersalnego, stabilnego gustu [sprzyja różnorodności literatury]

II) Czasopisma literackie stawały się często pierwszym ogniwem łańcucha kulturalnego (wydawnictwa, fundacje, konkursy) tutaj ukazywała się młoda literatura, tutaj promowano najzdolniejszych pisarzy

Najważniejsze wydawnictwa:

bruLion ( wypuściło 4 serie poetyckie: fioletowa, biała, kolorowa, wertykala; tomiki m.in.: Marcina Barana, Marcina Świetlickiego, Jacka Podsiadły, Jakuba Ekiera)
Czas Kultury (Natasza Goerke, Izabela Filipiak, Andrzej Stasiuk, Marcin Świetlicki,
Fa-art (Kuczok)
Kresy (poezja: Andrzej Sosnowski, Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki, krytyka: Sommer)
Lampa I Iskra Boża (Parnas-bis - słownik literatury polskiej urodzonej po 1960, antologia Macie swoich poetów, Jacek Podsiadło, Dorota Masłowska, Jarosław Klejnocki, Piotr Dunin-Wąsowicz, Krzysztof Varga)

III) Sytuacja pism po 1989

Z powodów czysto rynkowych kolejne pisma zostają jednak zawieszane, m.in.: Nowy Nurt(1996), Ex Libris (1996), Wiadomości Kulturalne, Tygodnik Literacki. Upadek spotyka najczęściej pisma o dużej częstotliwości wydawania: tygodniki i dwutygodniki.

Jedyną szansą okazuje się mecenat dużej, ogólnopolskiej gazety

= na miejsce samodzielnych pism powstają DODATKI KULTURALNE DO GAZET

Przejmują one rolę długoterminowych periodyków, dynamizują życie literackie poprzez bardzo szybkie ukazywanie się recenzji, dyskusje, debaty. => „CZASOPISMA SZYBKIEGO REAGOWANIA” [Czapliński]

III) 1995-1996 - czas sprawdzianu, normalność

Część pism z powodu niskiego nakładu upada (Nowy Nurt 1996, Ex Libris 1996)

Ustala się już zasadniczy kierunek rozwoju pism literackich. Jego cechy:

uzależnienie od wsparcia potężniejszych mediów
skazanie na rytm nie krótszy niż miesięczny
nieprzeceniona rola pism, które mimo wszystko się utrzymują (odsłaniają problemy współczesne, inicjują dyskusje, debaty, pokazują, że kultura to dialog, a nie stereotypy)

(Opracowane wg książki Czaplińskiego i Śliwińskiego oraz wykładu)

Krótka charakterystyka czasopism powstałych po 1989, wyróżnionych przez dr Kozicką na wykładzie:

Lampa i Iskra Boża (Warszawa, 1991) http://www.lampa.art.pl/

Ukazujący się od 1991 roku nieregularnik stworzony, redagowany i wydawany - w dużej części także finansowany z własnej kieszeni - przez Pawła Dunin-Wąsowicza. Publikowaną w nim prozę i wiersze uznać można za odbicie prywatnego gustu redaktora, który wyraźnie lansuje nadrealizm i banalizm w prozie oraz sentymentalizm ze skłonnością do tradycyjnych form wersyfikacyjnych w poezji, a w przypadku muzyki - punk (obszerne wywiady z Grabażem z Pidżamy Porno i Patyczakiem).

Chociaż w zasadzie Lampa i Iskra Boża, tak jak spora część drukujących w niej autorów, wywodzi się z obiegu artzinowego, jej obecny kształt dość daleko odbiega od estetyki artzinowych wydawnictw. Pismo ma formę broszury z lakierowaną, kolorową okładką, zaś jego dwóm ostatnim edycjom towarzyszą kasety magnetofonowe (pierwsza z nagraniami formacji Meble, druga to składak Promocja nicości).

Stałymi autorami Lampy są: Andrzej Rodys, Marek Sieprawski, Jan Sobczak, Krzysztof Varga, Michał Ciuńdziewicki (komiksy), Muniek Staszczyk, Marek Kochan, Cezary Domarus, Kazik Malinowski. W piśmie drukowali też wielokrotnie Marcin Świetlicki i Jacek Podsiadło.

Kresy (Lublin, 1989)

Na poły akademicki kwartalnik poświęcony literaturze oraz sztuce redagowany przez polonistów i kulturoznawców związanych z uczelniami Lublina. Prezentuje twórczość oryginalną autorów różnych generacji: od Gustawa Herlinga-Grudzińskiego i Tadeusza Różewicza po czołówkę tzw. pokolenia „bruLionu”; na ogół są to fragmenty powieści lub zestawy wierszy z książek przygotowywanych do druku.

Dekada Literacka (1991)

Dwumiesięcznik literacki redagowany przez Martę Wykę oraz zespół literaturoznawców związanych z Uniwersytetem Jagiellońskim, a także pisarzy i krytyków krakowskich. Jakkolwiek DK poświęcona jest współczesnej literaturze polskiej i obcej, zamieszcza również recenzje teatralne i filmowe oraz materiały dotyczące sztuk plastycznych (felietony o współczesnej sztuce, opinie o wystawach itp.).

Pismo ukazuje się niekiedy w formie numerów monograficznych, poświęconych literaturze poszczególnych krajów (Rosji, Francji, Belgii, Hiszpanii, Włoch, Szwecji, Ukrainy) lub określonym tematom (koniec wieku, diaspora żydowska).

W części literackiej dwumiesięcznik publikuje prozę i poezję, na równi autorów o ustabilizowanej pozycji, jak i początkujących twórców, oraz eseje (zdarza się, że wypełniające 1/3 numeru), recenzje i przeglądy prasy literacko-kulturalnej. "Dekada Literacka"

Ex Libris (Warszawa, 1990-1996)

Dodatek książkowy „Życia Warszawy” ukazujący się w latach 1990-1996, będący ambitną próbą stworzenia polskiego odpowiednika wpływowej i prestiżowej wkładki do dużego dziennika w rodzaju „New York Times' Book Review”. Po rozpadzie gazety-matki pismo ukazywało się (do początku 2000 r.) tylko w wersji elektronicznej jako EX LIBRIS ON-LINE. Cechą wyróżniającą pismo pozostała świetna publicystyka literacka oraz gorące i błyskotliwe recenzje nowości wydawniczych, pojawiające się w formie dłuższych tekstów lub zapisków pióra Kingi Dunin.. Jednak zespół redakcyjny stopniowo się wykruszał, kurczył się też krąg dawnych współpracowników pisma, co w efekcie doprowadziło do upadku periodyku, który ogromne nadzieje z nowym medium.

Pełnym Głosem (Kraków 1993-1997)

Pismo feministyczne, ukazało się tylko 5 numerów. Było to pismo skierowane do feministek i do osób zainteresowanych feminizmem. Publikowały w nim m.in. Izabela Filipiak, Natasza Goerke, Olga Tokarczuk, Grażyna Borkowska, Bożena Umińska, Ann Snitow, Agnieszka Graff.

W Pełnym Głosem można było przeczytać feministyczną krytykę literacką, przedruk feministycznego tekstu sprzed 100 lat, poezję absurdalną, erotykę lesbijską, analizy polskiego feminizmu i przemocy wobec kobiet, tekst o matriarchacie i o filozofkach feministycznych, artykuły o dawnej Lidze Kobiet Polskich i o kobietach aktywnych w 'NSZZ "Solidarność".

Nowy Nurt, (Poznań 1994-1996)

Czasopismo o dużych zasługach dla młodej literatury lat 90. Jakkolwiek przyjęło formułę pisma otwartego i wielopokoleniowego, błyskawicznie zdominowane został przez autorów wchodzący na scenę literacką w połowie dziesiątej dekady. Stało się miejscem wystąpień poetów i prozaików najmłodszego pokolenia, a przede wszystkim forum wymiany opinii i miejscem sporów literackich.

Pogranicza, (Szczecin 1994) red. Inga Iwasiow

Pismo o profilu kulturalnym, ze szczególnym uwzględnieniem spraw literatury, programowo zainteresowane problematyką szeroko pojętego pogranicza (etnicznego, kulturowego, artystycznego); tytuł, któremu udało się wyważyć proporcję między potrzebami regionalnymi i kulturą ogólnopolską.Ważnym składnikiem tematycznym P. są zagadnienia sztuki i architektury. Ozdobą każdego numeru jest elegancka wkładka Galeria przedstawiająca dzieła szczecińskich artystów. Z uwagi na geograficzne usytuowanie dwumiesięcznik wiele uwagi poświęca kontaktom kulturalnym z Niemcami i Skandynawią. http://pogranicza.pl/

Fraza, (1991Rzeszów) http://fraza.univ.rzeszow.pl/ -

Kwartalnik wydawany w Rzeszowie od roku 1991 przez tamtejsze środowisko polonistyczne. Rzeszowski periodyk nosi podtytuł Pismo literacko-artystyczne i - jakkolwiek jakość papier, na którym jest drukowany nie sprzyja reprodukowaniu zdjęć - ważne miejsce zajmują w nim sztuki wizualne, co objawia się obszernymi prezentacjami sylwetek artystów (m.in.: Tadeusza Kantora, Jana Lebensteina, Józefa Szajny, Andrzeja Dudka-Dürera), a także publikacjami esejów na temat sztuki współczesnej i dawnej (przykładowo: blok tekstów o sztuce cerkiewnej). W części literackiej stałym działem pisma są Portrety, czyli prezentacje utworów poetyckich i prozatorskich wybitnych autorów polskich (m.in. Zygmunt Haupt) i obcych (Federico G. Lorka, Włodzimierz Wysocki, Bułat Okudżawa). We F. znajdziemy także teksty pisane przez autorów z roczników 60. oraz sporo debiutów, jak również opracowania krytyczne, recenzje, wywiady i komentarze odautorskie. W naturalny sposób, z racji położenia geograficznego miasta, w którym mieści się redakcja, F. podejmuje również tematy dotyczące pogranicza polsko-ukraińskiego i przejawów współistnienia na tym terenie wielu kultur.

2 czasopisma powstałe przed 1989:

Literatura na Świecie (1971) - miesięcznik poświęcony literaturze obcej, zamieszczający przekłady (wyłącznie z języka oryginału) autorstwa najwybitniejszych polskich tłumaczy. Zasadniczo prezentacje mają charakter ściśle literacki (poezja, proza beletrystyczna, dramat) lub związany z literaturą piękną (esej, krytyka, pisma teoretycznoliterackie), stopniowo jednak zaznacza się obecność innych działów humanistyki, np. filozofii. Poszczególne zeszyty Literatury na Świecie pojawiają się najczęściej jako numery monograficzne, zawierają prezentacje literatur poszczególnych krajów lub kręgów kulturowych, poświęcone są ważnemu zjawisku literackiemu lub tendencji, pokazują twórczość wybitnego autora. Redakcja sprawuje pieczę nad prestiżowym konkursem na najlepszy przekład (dla zawodowców i debiutantów)

Pamiętnik Literacki (1902)- kwartalnik naukowy, poświęcony historii literatury polskiej oraz zagadnieniom z zakresu krytyki literackiej i teorii literatury, przeznaczony przede wszystkim dla polonistów: badaczy, nauczycieli, studentów - jest najważniejszym i najstarszym czasopismem polonistycznym. Powstał w r. 1902 jako kontynuacja "Pamiętnika Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza". Do r. 1939 ukazywał się we Lwowie, następnie, w latach 1946-1950, w Warszawie, a od 1950 - we Wrocławiu. Do 1950 był organem Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza, w 1952 stał się organem Instytutu Badań Literackich PAN. Od 1998 r. funkcję redaktora naczelnego pełni dr hab. Grażyna Borkowska. Poczynając od tego roku większość zeszytów będzie miała charakter monograficzny.

(Opracowane głównie na podstawie: katalog.czasopism.pl)

Środowiska literackie

Wyczerpanie się formuły literatury zaangażowanej w drugiej połowie lat 80. spowodowało bujny rozkwit marginalnych dotąd zjawisk. Intensywnie rozwój przeżywał tzw. TRZECI OBIEG

=popularna nazwa kontrkulturowo-subkulturowego ruchu alternatywnego przed 1989 rokiem, w odróżnieniu od afirmującego władzę komunistyczną obiegu pierwszego i zwalczającego ją obiegu drugiego. Wspólną ideą całego ruchu był bunt nie tylko wobec oficjalnej propagandy państwa (twórcy i odbiorcy trzeciego ob. przeciwni byli angażowania się w politykę), ale wobec całego głównego nurtu kultury reprezentującej tradycyjne wartości.

Jako części trzeciego obiegu wyodrębniły się:

1) ART-ZINY- prywatne alternatywne pisma literackie, preparowane manufakturowo przez swoich autorów, najczęściej odbijane na ksero (ale często też drukowane), rozchodzące się głównie w niezależnej sieci dystrybucyjnej.

W Polsce zaistniały jako zjawisko od połowy lat 80., swe apogeum osiągnęły w latach: 1898-94 (- kiedy znikły instytucjonalne ograniczenia wydawnictw, a coraz b. dostępny stawał się skład komputerowy)

*język: potoczny, żargon młodzieżowy, brutalizmy, przekleństwa, trywializmy, szokowanie językiem (przejęte przez twórców bruLionu)

*tematy: nieistotne z punktu widzenia życia oficjalnego (źródło banalizmu), zupełny brak odniesień do tradycji, obojętność

*forma: estetyka punkowa- kolaże, komiksy, litery wycięte z gazet

*postrzeganie sztuki- głoszą egalitaryzm, polegający na zrównaniu wszelkich form kreacji, wierzą w znalezienie prywatnych ekspresji, króluje duch swobody; artysta- osoba wszechstronna (autorzy jednocześnie piszą wiersze, opowiadania, rysują komiksy, śpiewają w kapelach)

Michael Fleischer wyróżnił wśród nich 3 prądy: prowokacyjny, awangardowy, spokojny (istotne, bo krytyka postrzegała artziny jako nośniki brutalizmu i banalizmu, nie widząc prądu spokojnego)

Pierwsza fala polskich art-zinów:

DRUT (86-87, Dębica)

LINIE(88- Warszawa)

CZYŻBY AGONIA UCZUĆ (87-88, Grodzisk Mazowiecki)

SKAFANDER (87-92, Szczecin)

JEST JEST JUTRO (87, Poznań)

KAU GRYZONI NA SERZE I TYGODNIK LEŻEĆ (Łódź)

EUROPA-X (89, Wrocław)

GANGRENA, FUTORFOTO, HIGIENA (pismo trójmiejskiego Tot-Artu)

Druga fala- najważniejsze tytuły:

LAMPA I ISKRA BOŻA (pocz. Jako Iskra Boża, Warszawa 1989)

MAŁA ULICZNICA (1990-94 Lublin)

EXLUZIV (1991-94 Częstochowa)

LITERA (1989-93 Kraków)

è tylko Lampa i Iskra Boża weszły w ogólnopolskie życie kulturalne; wchodzą natomiast pojedyncze osoby (np. Jacek Podsiadło)

*Art Zin Gallery, Art Zin Kongres (Zielona Góra), Art Zin Show (Warszawa) - od 1992 wydawcy artzinów, znający się tylko z listów, zaczęli się spotykać na zlotach

*Xerofreria, Xerofrenia, Xerofuria - przy okazji zlotów wydano zinowe antologie

2) POMARAŃCZOWA ALTERNATYWA [strona] - ruch happeningowy, działający w kilku miastach Polski (oprócz rodzimego Wrocławia gł. w Łodzi i Warszawie), zainicjowany przez studentów

*lider: Waldemar Major Frydrych

*cel: ośmieszenie sytuacji politycznej, socjologicznej lat 80.

*nazwa: nawiązywała do powszechnego wówczas upolityczniania życia i nachalnego dekorowania publicznych pomieszczeń i ulic miast czerwonymi flagami i draperiami. Świadomość istnienia alternatywy dla tej czerwonej rzeczywistości, choćby pomarańczowej, utrwalała w umysłach ówczesnego społeczeństwa przekonanie, że istnieje jakaś alternatywa dla zakłamania PRL-u.

Happeningi

Pierwsze happeningi - 1986

Największy rozgłos zyskały zorganizowane we Wrocławiu w latach 1987-88, wszystkie z okazji rzeczywistych (np. dzień kobiet: Pershingom- nie, podpaskom- tak) lub zmyślonych zdarzeń i świąt (np. dzień tajniaka)

Kulminacyjnym punktem historii Pomarańczowej Alternatywy był marsz krasnoludków 1 czerwca 1988 roku, kiedy to na ulice Wrocławia wyległo ok. 10 tysięcy osób ubranych w pomarańczowe czapeczki lub podobne insygnia.

* tematy: polska rzeczywistość- oficjalne wydarzenia polityczne, hasła polityczne, obchody rocznicowe i święta państwowe

* bohaterowie: komunista, zomowiec, działacz opozycji, kukła Jaruzelskiego

Najbardziej znane akcje Pomarańczowej Alternatywy:

Rewolucja Październikowa (6 listopada 1987);
Dzień tajniaka (17 lutego 1988);
Dzień dziecka (1 czerwca 1988);
Precz z u-pałami (lipiec 1988);
Manewry Melon w Majonezie na granicy polsko-czeskiej (19 sierpnia 1988);
Karnawał Robotniczny (luty 1989)

Przykład zaproszenia - ulotki: Postarajmy się, aby nasze miasto przyćmiło Las Vegas. Ubierzmy się balowo. Tym razem milicja nas nie ruszy. Uczyńmy małe hokus- pokus i albo jej nie będzie albo sama przystąpi do karnawału. [ale i tak milicja była, gaz łzawiący, zamieszki]

Po 1990: Pomarańczowa Alternatywa (po wyjeździe Majora) znacznie ograniczyła swoją działalność, przypominając o sobie jedynie co parę lat, np. podczas odsłonięcia pomnika ofiar Tienanmen na pl. Dominikańskim we Wrocławiu.

W wyborach samorządowych w 2002 roku Komitet Wyborczy Pomarańczowa Alternatywa zdobył półtora tysiąca głosów.J

3) FORMACJA TOTART - formacja artystyczna założona w 1986, skupiająca: grafików, poetów, malarzy, muzyków, fotografików, performarów.

Za datę zawiązania uznaje się 1. wieczór artystyczny zorganizowany na Uniwersytecie Gdańskim: Miasto, masa, masarnia (Paweł Konjo Konnak: Totart był głosem rozpaczy młodego pokolenia)

Liderzy:

Zbigniew Sajnóg,

0x08 graphic
Paweł Konjo Konnak

0x08 graphic
Paweł Paulus Mazur

Tymon Tymański,

*Metafizyka Społeczna- wspierane finansowo przez Wydział Kultury Urzędu Miejskiego pismo Totartu

Założyciel grupy, Zbigniew Sajnóg, pisał w nim w 1992: Kultura wysoka, plebejska, popowa, alternatywna, komputerowa - wszystko to jedna wielosegmentowa glizda - i na szmelc - bo się już tak wzajemnie sparaliżowało, zaparło, że nic tylko smród pęłga i konkretny widok przesłania.

W miejsce starego Sajnóg widział nowy model kultury- suprakulturę.

[20-lecie formacji TOTART]

prekursorzy zlewu - metody pisarskiej polegającej na bezrefleksyjnym zapisie strumienia myśli