Polityka rozwoju
gospodarki żywnościowej

(Polityka Rolna)

Polska - Unia Europejska

Poznań - listopad 2003

POLSKA WIEŚ I ROLNICTWO - KRÓTKA DIAGNOZA SYTUACJI

1.1 Wprowadzenie

Polskie problemy najlepiej oddaje pojęcie „kwadratury koła”, na który składają się:

• niski poziom dochodów większości polskich rolników,

• jawne oraz „ukryte” w gospodarstwach rolnych bezrobocie na wsi;

• ubóstwo polskiej wsi i związany z nim gorszy, niż w mieście poziom wykształcenia jej mieszkańców;

• brak poza rolniczych miejsc pracy na obszarach wiejskich.

Wagę tych problemów łatwiej dostrzec, gdy pamiętamy, że obszary wiejskie to ponad 90 proc. terytorium naszego kraju, a ich mieszkańcy stanowią 38,2 proc. (14,8 mln) obywateli III RP. W krajach UE ludność wiejska stanowi średnio 21 proc. ogółu, od 3 proc. w Belgii do 41 proc. w Irlandii. Mamy mniej więcej tylu (w liczbach bezwzględnych) mieszkańców wsi, co Francja i ok. 4 miliony mniej, niż Włochy, tak więc, nie w strukturze społecznej, a w rzeczywistości społeczno-ekonomicznej wsi tkwią źródła naszych trudności. Ponad połowa mieszkańców naszych wsi żyje w rodzinach posiadających ziemię, nieco mniej, bo 44,5 proc. pracujących zatrudnionych jest
w rolnictwie.

Powszechnie znaną i cytowaną liczbą jest 27 proc. Polaków w wieku produkcyjnym związanych z rolnictwem, jednakże osób pracujących w rolnictwie, a więc utrzymujących się z rolnictwa, jest w rzeczywistości mniej - ok. 18 proc. W świetle danych z ostatniego spisu rolnego, mamy dzisiaj nieco ponad 1,8 mln. indywidualnych gospodarstw rolnych o powierzchni powyżej 1 ha. Dla prawie połowy spośród ich właścicieli rolnictwo jest dodatkowym, a nie głównym źródłem utrzymania.

Porównajmy, w krajach UE pracujący w rolnictwie stanowią zaledwie 4,3 proc. ogółu zatrudnionych, w Niemczech - 2,7 proc., we Francji 4,3 proc., we Włoszech - 5 proc., w Hiszpanii - 6,4 proc., zaś w Portugalii - 12,1 proc. , a w Grecji - 16,7 proc.

Nic dziwnego, że przy tak dużej liczbie osób szukających źródeł utrzymania w rolnictwie, poziom dochodów większości polskich rolników jest niski. Tylko 45,9 proc. wszystkich gospodarstw rolnych produkuje na rynek żywność o wartości większej, niż 2,5 tysiąca zł. rocznie. Kryteria towarowości na poziomie 5 tysięcy złotych rocznie spełnia 33 proc. gospodarstw, a tylko 12,2 proc. tj. 259 tys. gospodarstw sprzedaje w ciągu roku produkty o wartości 15 tysięcy złotych (i więcej). Innymi słowy, ponad 50 proc. gospodarstw rolnych wytwarza produkty rolne przede wszystkim na własne potrzeby.

Rolnictwo jest głównym źródłem dochodów (tj. powyżej 50 proc.) dla 578 tysięcy gospodarstw rolnych, jednak wyłącznie z rolnictwa utrzymuje się spośród nich niewiele ponad 300 tysięcy. W ostatnich latach zarówno w rzeczywistości, jak i w odczuciach rolników doszło do pogorszenia sytuacji dochodowej rolników oraz do wzrostu rozpiętości między rolnicza biedą a rolniczą zamożnością. Szacunki mówią, że tylko ok. 15 proc. gospodarstw rolnych odniosło korzyści z transformacji gospodarki.

Kolejny, dramatyczny i ściśle związany z sytuacją w rolnictwie problem wiejski, to skala jawnego i ukrytego bezrobocia. Na obszarach wiejskich mieszka 38 proc. Polaków, ale 45 proc. (wg części źródeł nawet 46 proc.) wszystkich zarejestrowanych bezrobotnych. Mniej więcej jeden milion bezrobotnych, to członkowie rodzin nierolniczych. Kolejny milion, to zarówno bezrobotni rejestrowani (ok. 150 tysięcy) w rodzinach rolniczych, jak i ludzie zbędni dla gospodarstw rolnych, tworzący tzw. bezrobocie ukryte, szacowane na ok. 827 tysięcy osób. Szacunki ekonomistów mówią, że poprawa konkurencyjności polskiego rolnictwa drogą ograniczenia jednostkowych kosztów pracy może zwiększyć liczbę bezrobotnych o dalszy 1 do 1,2 miliona ludzi. Tak więc mamy mniej więcej dwa miliony bezrobotnych na polskiej wsi już dzisiaj, a trzeci milion pojawi się, gdy przyspieszony zostanie proces poprawy struktury agrarnej, efektywności produkcji rolnej, czy odchodzenia od rolnictwa, tych, którzy już dzisiaj nie traktują go, jako źródła utrzymania.

Dodajmy do tego obrazu szczególny przypadek bezrobocia ludzi, którzy stracili pracę w wyniku restrukturyzacji dawnych PGR-ów. Spośród około 330 tysięcy zatrudnionych w 1991 roku w PGR-ach na koniec 2000 roku, pracowało w nich nie więcej, niż 78 tysięcy osób. I nawet jeżeli bezrobocie popegerowskie w skali kraju jest nie większe, niż 2,5 proc. ogólnego bezrobocia, to w poszczególnych województwach sytuacja przedstawia się zgoła dramatycznie. Stopa bezrobocia w województwie warmińsko-mazurskim wynosiła w 1999 roku w miastach 22,15 proc., a na wsi aż 33,1 proc., w grudniu 1999 r. najwyższe bezrobocie, ponad 30 proc. odnotowano w powiatach człuchowskim, bartoszyckim i białogardzkim, a więc na terenach, gdzie do 1990 roku dominowały PGR-y.

Kolejny problem polskiej wsi to ubóstwo jej mieszkańców. Szacunkowy produkt krajowy brutto dla obszarów wiejskich wynosi 6116 USD, dla miast - 8892 USD. Różnica - ponad 31% wartości PKB - dowodzi, że Polska wiejska i miejska różnią się dzisiaj znacznie. Podobnie ogólny Wskaźnik Rozwoju Społecznego HDI w mieście wynosił w 1997 roku 0,828, co plasuje Polskę miejską w grupie krajów wysoko rozwiniętych (ponad poziom 0,800). Polska wiejska - z HDI na poziomie 0,794 znajduje się poniżej linii oddzielającej kraje dobrze i słabo rozwinięte, w towarzystwie Litwy, Trynidadu i Tobago. W raporcie opublikowanym przez Fundację na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa w 2001 roku czytamy: "Podczas, gdy odsetek żyjących w sferze niedostatku, czyli poniżej minimum socjalnego, mieszkańców miast wynosił w 1997 roku 42,7 proc., a w sferze skrajnego ubóstwa, czyli poniżej minimum egzystencji 3,3 proc., dla wsi te proporcje wynosiły odpowiednio 62,5 proc. oraz 8,7 proc.". (Minimum socjalne oznacza koszyk dóbr i usług niezbędnych do funkcjonowania w społeczeństwie; minimum egzystencji to miara absolutnego ubóstwa uwzględniająca tylko podstawowe potrzeby, których niezaspokojenie zagraża biologicznej egzystencji organizmu ludzkiego).

Ostatni segment wspomnianej kwadratury koła, to słaba pozycja mieszkańców wsi na pozarolniczym rynku pracy. Jeśli przypomnimy, że 54 proc. mieszkańców wsi to osoby z wykształceniem podstawowym, 28 proc. - z zawodowym, a tylko 15 proc. - ze średnim i policealnym, to pomimo znacznie lepszych wskaźników wśród młodych (do 30 lat), spośród których około 30 proc. ma wykształcenie średnie - znalezienia przez nich pracy w Polsce trapionej bezrobociem - nie jest łatwe.

1.2 Historia polskiej polityki rolnej

W przeciwieństwie do stabilności WPR UE polska polityka rolna ulegała wyraźnemu zróżnicowaniu w zależności od okresu politycznego, kolejnych rządów jak i kondycji gospodarki całego kraju. Najkrócej można wyróżnić 5 różnych okresów od lat powojennych do chwili obecnej czyli akcesji Polski do UE. Wszystkie okresy miały istotny wpływ na dzisiejszą kondycję polskich gospodarstw rolnych.

I Okres lata 1945 - 1970 (25 lat) to:

Reforma rolna, kolektywizacja, obowiązkowe dostawy, utrzymanie gospodarstw indywidualnych rolnych. Polscy rolnicy obowiązkowymi dostawami, przez 25 lat oddawali produkty rolne za 20-40% wartości produkcji, tym samym odbudowali polski przemysł, miasta i Warszawę, jak również tereny byłej NRD. Dochodowość około 25% to cena, jaką zapłaciła polska wieś za utrzymanie indywidualnych gospodarstw rolnych. W przeciwieństwie do rolników UE nie mieliśmy żadnych środków finansowych na mechanizację i modernizację. Był to najtrudniejszy okres historyczny dla rolników i polskiej wsi.

Polityka rolna PKWN

6 września 1944 PKWN wydał dekret, na mocy którego reformie rolnej podlegały majątki ziemskie:

1. będące własnością skarbu państwa,

2. będące własnością obywateli niemieckich,

3. będące własnością osób skazanych za zdradę stanu, oraz osób, które współpracowały z okupantem ze szkodą dla państwa,

4. własności, których rozmiar przekraczał 100 ha całej powierzchni lub 50 ha użytków rolnych.

Dekret określał też cele i zasady reformy:

1. utworzenie nowych samodzielnych gospodarstw dla bezrobotnych robotników,

2. gospodarstwa utworzone na podstawie dekretu nie mogły być dzielone, sprzedawane, zastawiane i wydzierżawiane.

W 1944 ziemie otrzymało 110 tysięcy chłopów - 1,4 - 2,8 ha.
Reforma spotkała się z krytyką wielu działaczy ludowych, którzy uważali, że trzeba tworzyć duże gospodarstwa chłopskie, ponieważ drobne gospodarstwa chłopskie nie będą w stanie utrzymać dotychczasowej produkcji dużych nowoczesnych majątków. Reformie rolnej towarzyszył terror - spotykano się z zabieraniem majątków nie podlegających reformie, ziemian usuwano z majątków w trybie przymusowym. Sytuacja polskiej wsi w pierwszych miesiącach wyzwolenia była bardzo ciężka.
W miastach na skutek braku produktów żywnościowych wprowadzono ich ograniczenie.

II Okres lata 1970 - 1989 (20 lat)

Uwolnienie polskiego rolnictwa z tzw. obowiązkowych dostaw, a przede wszystkim stworzenie bardzo dobrych warunków dla rolnictwa spowodowało niesamowity wzrost dochodowości naszych rolników. Sprzyjające, korzystne warunki doprowadziły do olbrzymiej produkcji we wszystkich kierunkach roślinnych zwierzęcych. Polska w latach 1975 - 1985 osiągnęła najwyższą produkcję globalną w Europie prawie we wszystkich produktach rolnych. ROLNICZE MISTRZOSTWO EUROPY NALEŻAŁO DO POLSKICH ROLNIKÓW. Byliśmy na I miejscu
w Europie w globalnym pogłowiu krów mlecznych 6 mln 123 tys. szt., I miejsce
w pogłowiu koni 2-3 mln sztuk, w pogłowiu trzody chlewnej, drobiu, w produkcji mleka, produkcji ziemniaków i żyta. W innych kierunkach produkcji byliśmy albo tuż za Francją albo ex quo. Tylko, że Francja miała do dyspozycji 10 mln ha więcej od Polaków. W latach 80 - tych parytet dochodowości rolników wynosi 120% do 100% i był to ostatni parytet dochodów w tamtym stuleciu. Do września 1989 r. parytet utrzymywał się na poziomie 112 %. Ten okres polityki rolnej był najbardziej intensywnym rozwojem polskiego rolnictwa. Okres świetności przeżywał przemysł działający na rzecz rolnictwa:

1.      Ursus - traktory,

2.      Bizon - kombajny,

3.      Maszyny rolnicze,

4.      Budownictwo inwentarskie oraz

5.      Fabryki nawozów sztucznych

6.      Fabryki środków ochrony roślin

III Okres lata 1989 - 1993 to okres urynkowienia

To tzw. reforma rynkowa ministra. Finansów L. Balcerowicza. Polegała ona na zlikwidowaniu dotacji do produkcji rolnej i konsumpcji i pozostawieniu rolnictwa prawom wolnego rynku. W ciągu 1 roku parytet dochodów polskich rolników obniżył się z około 110% do 40 % dysparytetu w stosunku do pozarolniczych grup społecznych. W przeciągu 3 lat ze względu na brak opłacalności produkcji rolnej i podwyżki cen żywności oraz spadkowi popytu dochodzi do drastycznego spadku globalnej produkcji we wszystkich kierunkach produkcji roślinnej i zwierzęcej. Spadek zużycia drogich nawozów sztucznych i środków ochrony roślin był porównywalny do okresu lat powojennych.

IV Okres lata 1994 - 1997

Rządy koalicji SLD -PSL to podwyższenie dysparytetu dochodów rolników z 40 % do 76 % za pomocą wysokich cen, przede wszystkim zbóż i innych produktów rolnych. Okres stwarzania sprzyjających warunków, co do produkcji rolnej, poprzez kredyty preferencyjne systemy interwencji na podstawowych rynkach rolnych oraz sprzyjająca sytuacja na światowych rynkach obudziły nadzieję na powrót polskiej polityki rolnej do okresu świetności z lat 80 - tych.

V okres od 1998 do 2004

Ponownie II reforma Ministra Finansów L. Balcerowicza hamuje rozwój gospodarczy Polski z 7% PKB rocznie do 1% PKB, a tym samym spadek cen
w rolnictwie, doprowadza do obniżenia parytetu dochodowości rolników. Ceny światowe, a przede wszystkim reforma WPR Mack' Sharrego i obniżenie cen w Unii Europejskiej drastycznie odbiły się na kondycji polskiego rolnictwa. Dysparytet dochodów rolników za rok 2001 to poziom 35 % / 100 %, z a za lata 2002 - 2003 obniży się prawdopodobnie o 10 punktów procentowych. Rolnictwo polskie przed wejściem do Unii Europejskiej to dysparytet dochodów około 25 % w porównaniu do innych grup społecznych w Polsce. Najważniejsze pytanie do polskich naukowców:, w jakim % zwiększy się dochodowość polskiego rolnictwa przy otrzymanym niepełnym wsparciu w ramach WPR UE tj. dopłat bezpośrednich i innych subwencji? Obliczenia i analizy, które zostały przeprowadzone nie były powszechnie przedstawione i przekazane społeczeństwu stąd pojawia się pytanie czy polscy rolnicy sprostają konkurencji na wspólnym europejskim rynku, czy wytrzymają okres kilku najbliższych lat.

1.3 Instytucje odpowiedzialne za realizację polityki rolnej

1. Ministerstwo Rolnictwa I Rozwoju Wsi

2. Agencja Restrukturyzacji I Modernizacji Rolnictwa jest instytucją rządową. Wspiera działania służące rozwojowi rolnictwa i obszarów wiejskich. Agencja powstała w 1994 roku. Wspomaga finansowo: inwestycje w rolnictwie i związanych z nim usługach oraz w przetwórstwie rolno-spożywczym, przedsięwzięcia tworzące dla mieszkańców wsi stałe miejsca pracy poza rolnictwem, rozwój infrastruktury wiejskiej, poprawy struktury agrarnej, inwestycje związane z budową giełd i rynków hurtowych, oświatę i doradztwo rolnicze oraz upowszechnianie i wdrażanie rachunkowości w gospodarstwach.

FORMY POMOCY

Agencja dopłaca do oprocentowania kredytów bankowych. Udziela także gwarancji kredytowych i poręczeń spłat kredytów oraz pożyczek. Wspólną cechą wszystkich form pomocy finansowej jest łączenie środków publicznych, którymi zarządza Agencja, ze środkami własnymi inwestora. Pomoc pochodząca z budżetu państwa jest ich uzupełnieniem. Poza rolnikami i przedsiębiorcami z pomocy Agencji korzystają zarządy gmin inwestujące w infrastrukturę techniczną
i produkcyjną na terenach wiejskich. SAPARD to program, dzięki któremu możemy finansować rozwój naszego rolnictwa i wsi do czasu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. Mamy do wykorzystania kilkaset milionów euro.

Pieniądze można wykorzystać na:

• unowocześnienie przetwórstwa produktów rolnych i rybnych,

• inwestycje w gospodarstwach rolnych,

• rozwój infrastruktury wiejskiej,

• modernizację infrastruktury wiejskiej,

• rozwój pozarolniczej działalności gospodarczej na wsi.

Dzięki programowi SAPARD można uzyskać zwrot części wcześniej poniesionych kosztów inwestycyjnych - do 50%.

ZINTEGROWANY SYSTEM ZARZĄDZANIA I KONTROLI (ang. IACS)

Wprowadzenie tego systemu to największe wyzwanie dla Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa od początku jej istnienia. To system, dzięki któremu polscy rolnicy - po przystąpieniu naszego kraju do Unii Europejskiej - będą mogli korzystać z dopłat bezpośrednich do produkcji rolnej. Rolnicy, którzy chcą otrzymać dopłaty do produkcji roślinnej i zwierzęcej (tzw. dopłaty bezpośrednie), muszą najpierw zarejestrować swoje gospodarstwa; w ten sposób obejmie je ZSZiK. Rozpoczęliśmy od kolczykowania sześciu milionów sztuk bydła. Oznakowane zwierzęta są rejestrowane w ewidencji ogólnokrajowej. Dzięki temu zarówno żywiec, jak i mięso mogą być dopuszczone do obrotu handlowego.

3. Agencja Rynku Rolnego - jest państwową jednostką organizacyjną. Została utworzona na mocy Ustawy Sejmu RP z 7 czerwca 1990 r., znowelizowanej 2 lutego 1996 r. Zadaniem Agencji jest realizowanie polityki interwencyjnej państwa, mającej na celu stabilizację rynku rolnego oraz ochronę dochodów producentów rolnych. Agencją kieruje Prezes, powoływany przez Premiera Rzeczypospolitej Polskiej. Politykę interwencyjną państwa Agencja realizuje poprzez:

• interwencyjny zakup i sprzedaż produktów rolnych oraz ich przetworów na rynkach krajowym i zagranicznych,

• gromadzenie i gospodarowanie państwowymi rezerwami produktów rolnych oraz produktów i półproduktów żywnościowych,

• udzielanie poręczeń kredytowych, z wyjątkiem kredytów inwestycyjnych, podmiotom gospodarczym realizującym zadania zlecone przez Agencję.

Do zadań Agencji należy także:

• analizowanie rynku produktów rolnych i żywnościowych,

• proponowanie Radzie Ministrów regulacji organizacyjno-prawnych w zakresie funkcjonowania rynku podstawowych produktów rolnych i żywnościowych,

• inicjowanie i udział w działaniach organizacyjnych mających na celu rozwój rynku produktów rolnych i żywnościowych.

4. Agencja Nieruchomości Rolnych. Z dniem 16 lipca 2003 r. zgodnie z ustawą z dnia 11 kwietnia br. o kształtowaniu ustroju rolnego ( Dz.U. Nr 64, poz. 592) nastąpiła zmiana dotychczasowej nazwy "Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa" na "Agencja Nieruchomości Rolnych". Zgodnie z art.18 ust. 2 Ustawy Agencja Nieruchomości Rolnych staje się następcą prawnym Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. Zatem Agencja Nieruchomości Rolnych kontynuuje pod nową nazwą dotychczasową działalność AWRSP, z uwzględnieniem regulacji zawartych w ustawie o kształtowaniu ustroju rolnego.

Nadzór nad Agencją sprawuje Minister Skarbu Państwa. Organami Agencji są: Prezes i Rada Nadzorcza. Na czele Agencji stoi Prezes, który kieruje jej działalnością, reprezentuje ją na zewnątrz i ponosi odpowiedzialność za realizację zadań określonych ustawą. Aparatem wykonawczym Prezesa jest Biuro Prezesa i oddziały terenowe.Prezes Agencji kieruje Agencją przy pomocy wiceprezesów, dyrektorów zespołów Biura Prezesa Agencji oraz dyrektorów oddziałów terenowych, którzy są wobec niego odpowiedzialni za całość spraw objętych ich zakresem działania.
Podział zadań między Prezesa Agencji, wiceprezesów i dyrektorów zespołów oraz ich zadania wykonywane z tytułu nadzoru nad działalnością podporządkowanych im jednostek organizacyjnych określa Prezes, w regulaminie organizacyjnym.
Przy Prezesie działa Grupa Ekspertów. Prezes może powoływać również inne stałe lub doraźne komisje problemowe, określając ich skład i zakres działania.
Agencja realizuje zadania wynikające z polityki państwa, w szczególności w zakresie:

• tworzenia warunków sprzyjających racjonalnemu wykorzystaniu potencjału produkcyjnego Zasobu Skarbu Państwa,

• restrukturyzacji oraz prywatyzacji mienia Skarbu Państwa użytkowanego na cele rolnicze,

• obrotu nieruchomościami i innymi składnikami majątku Skarbu Państwa użytkowanego na cele rolne,

• administrowania zasobami majątkowymi Skarbu Państwa przeznaczonymi na cele rolne,

• tworzenia gospodarstw rolnych oraz powiększania już istniejących gospodarstw rodzinnych,

• zabezpieczenia majątku Skarbu Państwa,

• prowadzenia prac urządzeniowo-rolnych na gruntach Skarbu Państwa oraz popierania organizowania na gruntach Skarbu Państwa prywatnych gospodarstw rolnych,

• tworzenia miejsc pracy w związku z restrukturyzacją państwowej gospodarki rolnej,

• wspierania działań mających na celu udzielanie pomocy byłym pracownikom państwowych przedsiębiorstw gospodarki rolnej i członkom ich rodzin w przezwyciężaniu trudnych sytuacji życiowych, a w szczególności poprzez przyznawanie stypendiów dzieciom byłych pracowników, uczącym się w szkołach ponadgimnazjalnych.

• przekazywania środków finansowych na rzecz Funduszu Pracy (na realizację programów na rzecz tworzenia miejsc pracy i aktywizację zawodową bezrobotnych, w szczególności absolwentów zamieszkałych na terenach wiejskich oraz małych miast, w kwotach ustalonych w rocznym planie finansowym Zasobu;

• przekazywania na polecenie Rady Ministrów środków finansowych na rzecz Agencji Rynku Rolnego;

• nieodpłatnego przekazywania na rzecz byłych pracowników ppgr (bezrobotnych i bez prawa do pobierania zasiłków) nieruchomości o powierzchni do 2 ha pod zalesienie;

• przekazania ministrowi właściwemu do spraw Skarbu Państwa akcji
  i udziałów w spółkach nabytych przez Agencję za mienie Skarbu Państwa wchodzące w skład Zasobu, a także akcji i udziałów przejętych przez Agencję, jako mienie Skarbu Państwa pozostałych po likwidacji ppgr;

• kształtowania ustroju rolnego, którego celem jest poprawa struktury obszarowej gospodarstw rolnych, przeciwdziałanie nadmiernej koncentracji nieruchomości rolnych oraz zapewnienie prowadzenia działalności rolniczej w gospodarstwach rolnych przez osoby o odpowiednich kwalifikacjach.

Agencja Nieruchomości Rolnych została wyposażona w uprawnienia, za pomocą których - działając w imieniu państwa - będzie sprawować dyskretną kontrolę nad rynkiem nieruchomości rolnych, a w razie potrzeby interweniować poprzez prawo państwowego pierwokupu. W konsekwencji Agencja będzie podejmować także decyzje dotyczące sposobu i trybu rozdysponowania nabytych w ten sposób gruntów.

5. Fundacja Programów Pomocy Dla Rolnictwa

6. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego

Kasa prowadzi działalność w zakresie:

I.

Art. 61 - 66 u.s.r.

1. obsługi ubezpieczonych i świadczeniobiorców w sprawach dotyczących objęcia ubezpieczeniem społecznym, składek na ubezpieczenie oraz przyznawania i wypłaty świadczeń z ubezpieczenia;

2. obsługi prac Rady Rolników;

3. zapobiegania wypadkom przy pracy rolniczej i rolniczym chorobom zawodowym, obejmującą w szczególności:

• analizowanie przyczyn tych wypadków i chorób,

• prowadzenie dobrowolnych nieodpłatnych szkoleń i instruktażu dla ubezpieczonych w zakresie zasad ochrony życia i zdrowia
  w gospodarstwie rolnym oraz postępowania w razie wypadku przy pracy rolniczej,

• upowszechnianie wśród ubezpieczonych wiedzy o zagrożeniach wypadkami przy pracy rolniczej i rolniczymi chorobami zawodowymi,
  a także znajomości zasad ochrony życia i zdrowia w gospodarstwie rolnym oraz zasad postępowania w razie wypadku,

• podejmowanie starań o właściwą produkcję i dystrybucję bezpiecznych środków stosowanych w rolnictwie oraz sprzętu i odzieży ochronnej dla rolników;

pomocy ubezpieczonym i osobom uprawnionym do świadczeń z ubezpieczenia, wykazującym długotrwałą niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym albo zagrożonym taką niezdolnością, w korzystaniu z różnych form rehabilitacji oraz przyuczenia do innego zawodu lub przekwalifikowania;

inicjowania i wspierania rozwoju ubezpieczeń dla rolników i członków ich rodzin, prowadzonych przez towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych stosownie do przepisów o działalności ubezpieczeniowej. W szczególności Kasa może udzielać pomocy w powstawaniu i działalności takich towarzystw.

II.
Realizuje postanowienia ustawy z dnia 26 kwietnia 2001 r. o rentach strukturalnych w rolnictwie (Dz. U. z 2001 r. Nr 52, poz. 539).

III.
Prowadzi obsługę ubezpieczenia zdrowotnego wobec Narodowego Funduszu Zdrowia ustawa z dnia 23 stycznia 2003 r. o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia (Dz. U. z 2003 r. Nr 45, poz. 391 ze zm.).

IV.
Wypłaca świadczenia przysługujące na podstawie innych ustaw:

• zasiłki rodzinne i pielęgnacyjne ustawa z dnia 1 grudnia 1994 r. o zasiłkach rodzinnych, pielęgnacyjnych i wychowawczych (Dz. U. Z 1998 r. Nr 102, poz. 651 ze zm.)

• ryczałty energetyczne ustawa z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (Dz. U. z 1997 r. Nr 142, poz. 950 ze zm.)

• dodatki kombatanckie ustawa z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (Dz. U. z 1997 r. Nr 142, poz. 950 ze zm.)

7. Centra Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich

8. Ośrodki Doradztwa Rolniczego

9. Jednostki Organizacyjne Podległe i Nadzorowane przez Ministra RiRW 

1.4 Polityka rolna - Programy

1. Pakt Dla Rolnictwa I Obszarów Wiejskich, Warszawa, 1 września 2000

I Filar: Wspieranie rolnictwa i jego otoczenia

II Filar: Rozwój przedsiębiorczości i tworzenie pozarolniczych miejsc pracy
III Filar: Kompleksowa polityka społeczna wobec wsi i rolnictwa, rozwój cywilizacyjny obszarów wiejskich

IV Filar: Instytucjonalizacja partnerstwa i dialogu społecznego w sprawach wsi i rolnictwa

Realizacja Paktu dla rolnictwa i obszarów wiejskich: polityka rolna i polityka trwałego rozwoju obszarów wiejskich

2. Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora Żywnościowego i Rozwój Obszarów Wiejskich (Program realizowany będzie w latach 2004 - 2006)

Sektorowy Program Operacyjny pt. Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich określa strategię oraz kierunki działań w zakresie rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich.

Program operacyjny wdrażany będzie na terenie całego kraju w latach 2004 - 2006, przy założeniu, że realizacja płatności odbywać się będzie do końca 2008 roku. Źródłem finansowania będą środki publiczne: budżetu państwa, budżetów samorządów regionalnych i lokalnych oraz Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji w Rolnictwie - Sekcja Orientacji (EAGGF), jak również środki inwestorów prywatnych.

Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi przygotowało niniejszy program operacyjny zgodnie z Rozporządzeniem Rady (WE) 1260/1999, 1257/1999 oraz Rozporządzeniem Komisji (WE) 445/2002.

W oparciu o analizę sytuacji na obszarach wiejskich i w sektorze rolno-spożywczym przyjęto, że Sektorowy Program Operacyjny pt. Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich będzie narzędziem w realizacji celu Narodowego Planu Rozwoju - Restrukturyzacja sektora żywnościowego i rozwój obszarów wiejskich. Planowane działania, zgodnie z priorytetami Rozporządzenia Rady (WE) 1257/99, mają służyć realizacji dwóch celów strategicznych programu, które określono jako:

• Cel 1 „Poprawa konkurencyjności gospodarki rolno - żywnościowej” - traktowany jako najważniejszy cel strategiczny rozwoju polskiego rolnictwa oraz przetwórstwa żywności w pierwszych latach integracji z UE.

• Cel 2 „Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich” - realizowany również poprzez Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) oraz inne programy operacyjne w ramach Narodowego Planu Rozwoju.

Powyższe cele realizowane będą w ramach trzech priorytetów.
I. Wspieranie zmian i dostosowań w rolnictwie

II. Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich

III. Rozwój i dostosowanie do norm WE przetwórstwa artykułów rolnych

Pomoc strukturalna na rzecz rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa musi być uzupełniona, ze względu na ograniczenia możliwej interwencji, wynikającej z jednofunduszowego charakteru Sektorowego Programu Operacyjnego pt. Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich, przez:

• transfery środków przeznaczonych na rozwój infrastruktury (Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego - ERDF);

• tworzenie pozarolniczych miejsc pracy i rozwój zasobów ludzkich (Europejski Fundusz Socjalny - ESF i ERDF);

• instrumenty pomocy krajowej, kontynuowane po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej.

Niezależnym dokumentem programowym, w stosunku do Sektorowego Programu Operacyjnego pt. Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich,), będzie Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich (Rural Development Plan), współfinansowany przez Sekcję Gwarancji EAGGF (z części budżetu UE przeznaczonej na Rozwój obszarów wiejskich). W ramach tego programu wdrażane będą takie działania jak: renty strukturalne, programy rolnośrodowiskowe, zalesianie gruntów rolnych, płatności dla terenów trudnych dla gospodarki rolnej, płatności dla gospodarstw niskotowarowych, wsparcie dostosowań do standardów Wspólnotowych, grupy producenckie oraz pomoc techniczna. Działania wdrażane w ramach obydwu programów będą kompatybilne i będą się wzajemnie uzupełniały w ramach nadrzędnego celu jakim jest rozwój obszarów wiejskich. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej oznacza szansę na zdynamizowanie procesów rozwoju społeczno- gospodarczego kraju, obejmujących także przekształcenia struktur rolnictwa i gospodarki żywnościowej oraz poprawę warunków życia
i prowadzenia działalności gospodarczej na terenach wiejskich. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi przygotowując i nadzorując realizację programu operacyjnego dbać będzie, aby szansa ta została w pełni wykorzystana.

Jednocześnie Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi prowadzi prace nad Uzupełnieniem Programu. Procedura przygotowania dokumentów programowych, zgodnie z legislacją UE, podzielona jest na dwa etapy. W pierwszym przygotowuje się program operacyjny (odpowiada załączonemu SOP), natomiast w drugim etapie, po uzgodnieniu programu operacyjnego
z Komisja Europejską, przygotowuje się tzw. uzupełnienie programu (Programme complement), w którym umieszcza się wszystkie szczegóły dotyczące wdrażania programu. W ramach drugiego etapu określa się dokładnie odbiorców pomocy, maksymalne i minimalne wsparcie, warunki jakie powinni spełniać wnioskodawcy, kryteria selekcji projektów oraz wskaźniki monitorowania.

3. Sektorowy Program Operacyjny Rybołóstwo i Przetwórstwo Ryb

4. Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich

1.5 Narzędzia Polityki Rolnej

Kredyty preferencyjne w rolnictwie

Kredyty na zakup rzeczowych środków do produkcji rolnej
Ze środków budżetu państwa mogą być udzielane dopłaty do oprocentowania kredytów zaciąganych przez krajowe podmioty gospodarcze prowadzące produkcję rolniczą; za okres nie dłuższy niż 12 miesięcy od dnia zawarcia umowy kredytowej.
Wysokość tych kredytów nie może przekroczyć łącznie równowartości 10 q żyta na 1 ha użytków rolnych, według cen przyjętych do naliczenia podatku rolnego w roku, w którym zawarto umowy kredytowe.

Wysokość oprocentowania ww. kredytów w stosunku rocznym dla kredytobiorcy wynosi 0,40 stopy redyskontowej weksli przyjmowanych od banków do redyskonta przez Narodowy Bank Polski i nie mniejszej niż 4%.
 

Kredyty na skup i przechowywanie niektórych produktów rolnych
Dopłaty ze środków budżetu państwa mogą być udzielane do oprocentowania kredytów zaciąganych przez krajowe podmioty gospodarcze:

1. prowadzące przetwórstwo spożywcze i farmaceutyczne skupowanych od producentów krajowych produktów rolnych oraz przetwórstwo włókien łykowych albo

2. prowadzące działalność w zakresie przechowalnictwa skupowanych od producentów krajowych produktów rolnych na cele przetwórstwa spożywczego lub farmaceutycznego, mające w odniesieniu do zbóż, rzepaku oraz cukru magazyny atestowane przez Inspekcję Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych - za okres nie dłuższy niż 12 miesięcy dla podmiotów, o których mowa w pkt. a lub za okres nie dłuższy niż 10 miesięcy dla podmiotów, o których mowa
   w pkt. b.

Warunkiem uzyskania dopłaty jest m.in.:

• dokonanie zapłaty kwot należnych dostawcom w terminie nie dłuższym niż 14 dni od dnia przyjęcia produktu od dostawcy.

• stosowanie w skupie produktów rolnych, dla których jest określona przez Radę Ministrów cena interwencyjna, cen nie niższych od tej ceny,

Wysokość oprocentowania tych kredytów w stosunku rocznym dla kredytobiorcy wynosi 0,70 stopy redyskontowej weksli przyjmowanych od banków do redyskonta przez Narodowy Bank Polski i nie mniejszej niż 4,5%.

Kredyty na przechowywanie lub zakup i przechowywanie sezonowych nadwyżek mleka w proszku, masła, serów twardych, półtusz wieprzowych i miodu
Dopłaty ze środków budżetu państwa do oprocentowania ww. kredytów mogą być udzielane po zasięgnięciu opinii Agencji Rynku Rolnego za okres nie dłuższy niż 9 miesięcy od dnia zawarcia umowy kredytowej.

Wysokość oprocentowania tych kredytów w stosunku rocznym dla kredytobiorcy wynosi 0,70 stopy redyskontowej weksli przyjmowanych od banków do redyskonta przez Narodowy Bank Polski i nie mniejszej niż 4,5%.
  

Kredyty na skup i przechowywanie zapasów ryb morskich
Dopłaty ze środków budżetu państwa mogą być udzielane do oprocentowania kredytów zaciąganych przez przedsiębiorców, mających miejsce zamieszkania lub siedzibę w Polsce, na skup i przechowywanie ryb morskich złowionych lub skupionych w morzu przez przedsiębiorców będących armatorami, których miejsce zamieszkania lub siedziba znajduje się w Polsce; za okres nie dłuższy niż 12 miesięcy od dnia zawarcia umowy kredytowej.

Warunkiem uzyskania dopłaty jest przedstawienie przez kredytobiorcę dokumentu:

1. stwierdzającego przekazanie ryb na statek transportowy lub

2. zakupu ryb albo

3. przekazania ryb z połowów własnych

Zintegrowany System Zarządzania i Kontroli

Zintegrowany System Zarządzania i Kontroli (ZSZiK, ang. Integrated Administration and Control System - IACS) to system dystrybucji i kontroli pomocy dla rolników umożliwiający im otrzymywanie płatności bezpośrednich w ramach Wspólnej Polityki Rolnej.

Zgodnie z rozporządzeniem Rady (EWG) 3508/92, każde państwo członkowskie UE jest zobowiązane do stworzenia własnego Zintegrowanego Systemu Zarządzania i Kontroli w celu właściwego administrowania płatnościami z tytułu powierzchni oraz pogłowia w ramach Wspólnej Polityko Rolnej (WPR). System ten, poza tym, że ma podstawowe znaczenie dla zarządzania płatnościami, będzie rzetelnym źródłem informacji o samym sektorze rolnym państwa.

ZSZiK wprowadzany w poszczególnych krajach członkowskich od 1993 roku, był początkowo oparty o podstawowe (analogowe) rejestry i klasyczne metody kontroli. Wraz z postępem technologicznym, władze UE sukcesywnie wprowadzały poprawki do poszczególnych aktów prawnych, mając wzgląd na możliwie najszersze wykorzystanie technologii informatycznych.

Zintegrowanego Systemu Rolniczej Informacji Rynkowej

Zintegrowanego Systemu Rolniczej Informacji Rynkowej obejmuje następujące rynki:

1. rynku wieprzowiny oraz rynku wołowiny i cielęciny

2. rynku mleka

3. targowisk oraz metodologia badań rynku targowiskowego

4. jaj spożywczych

5. rynku roślin oleistych

6. rynku zbóż

7. rynku drobiu

8. rynku baraniny

1.6 Podsumowanie

Polityka rolna Polski znajduje się obecnie w okresie dynamicznych przemian. Po okresie załamania gospodarki rolnej, związanego z procesami przebudowy struktur gospodarczych i społecznych całego kraju jesteśmy na etapie poszukiwania nowych dróg rozwojowych dla polskiej wsi. Nie bez znaczenia jest bliska perspektywa włączenia Polski do struktur Unii Europejskiej, z czym wiążą się działania o charakterze dostosowawczym do polityki Unii. Rozwój terenów wiejskich zarówno w Polsce jak
i w krajach Europy Zachodniej jest uzależniony od dalszych losów ludzi zajmujących się rolnictwem. Gospodarka i przyroda większości małych gmin będzie determinowana programami rozwoju terenów wiejskich, przyjętych w dotychczasowej polityce Unii.
W tej części naszego poradnika pragniemy przybliżyć wspólną politykę rolną krajów Unii Europejskiej i pokazać drogę, jaką może przejść polska wieś, aby mogła istnieć
i rozwijać się w nowych europejskich uwarunkowaniach

WSPÓLNA POLITYKA ROLNA UNII EUROPEJSKIEJ

2.1 Geneza

Państwa europejskie, które przed rokiem 1914 odgrywały dominującą rolę na arenie międzynarodowej, uległy osłabieniu w dwóch wojnach światowych. Pojawiły się nowe mocarstwa światowe - ZSRR i USA. Stąd też po II wojnie światowej najpierw nasileniu, a potem urzeczywistnieniu podlegały w Europie idee integracyjne, mające na celu wspólne odzyskanie części utraconego znaczenia. Jednocześnie pojawiło się pragnienie wolności, bezpieczeństwa i pokoju, swobody w ruchu osobowym, towarowym
i kapitałowym, a także nadzieja na dobrobyt gospodarczy. Najogólniej z takich oczekiwań zrodziły się Wspólnoty Europejskie. Zrealizowanie wtedy tych idei bez uwzględnienia spraw rolnictwa i wyżywienia nie było możliwe. Zapewnienie wyżywienia w okresie powojennym było jedną z podstawowych trosk gospodarczych
i społecznych w krajach powołujących Wspólnoty. Problemy obejmowały:

• zróżnicowane systemy interwencjonizmu rolnego w poszczególnych krajach,
  a w efekcie istotne różnice w poziomie cen żywności, która stanowiła dużą część kosztów utrzymania,

• znaczny niedorozwój rolnictwa, a więc niską produktywność ziemi, pracy
  i kapitału,

• niski stopień samowystarczalności Wspólnoty w zakresie podstawowych produktów rolnych (85%).

Sześć krajów - Francja, Niemcy, Włochy, Holandia, Belgia i Luksemburg - tworząc Europejską Wspólnotę Gospodarczą, wyraziło przekonanie, iż produkcja rolna nie może być kształtowana przez swobodnie działające mechanizmy rynkowe. Powinna zatem zostać poddana daleko idącej interwencji. Oznaczało to, że rolnictwo europejskie cechuje się określoną specyfiką. Dlatego w artykułach 38-47 Traktatu Rzymskiego podjęto postanowienia o wprowadzeniu Wspólnej Polityki Rolnej i określono podstawowe cele Wspólnej Polityki Rolnej:

• stabilizację rynku produktów rolnych - równoważenie podaży i popytu,

• zapewnienie ciągłości zaopatrzenia - dostępności zasobów,

• umożliwienie konsumentom zakupu żywności po “rozsądnych” cenach,

• podnoszenie produktywności rolnictwa poprzez wspieranie postępu technicznego, racjonalizację produkcji i optymalizację zastosowania czynników produkcji,

• odpowiedni poziom dochodów rolnych.

2.2 Początki Wspólnej Polityki Rolnej

Na Konferencji Rolnej EWG w Stresa (we Włoszech) w 1958 r. opracowano pierwsze i główne zasady WPR, które stanowią jej fundament po dzień dzisiejszy. Są to:

• jednolitość rynku - oznacza swobodny przepływ towarów rolnych między państwami członkowskimi (wolny rynek wewnątrz Wspólnoty), wprowadzenie wspólnych cen i jednolitych regulacji funkcjonowania rynku rolnego (ochrona przed konkurencją zewnętrzną, jednakowe reguły handlu z krajami trzecimi, wspólne przepisy sanitarne);

• preferencja produkcji rolnej krajów Wspólnoty - przyznaje priorytet
  w zaopatrzeniu rynku wewnętrznego produktami rolnymi wytworzonymi na terenie krajów członkowskich, chroniąc jednocześnie rynki wewnętrzne przed tańszymi produktami z importu;

• solidarność finansowa - zobowiązuje wszystkie kraje członkowskie
  do solidarnego uczestnictwa w kosztach funkcjonowania wspólnego rynku produktów rolnych - co w praktyce oznacza, że kraje zamożniejsze, o relatywnie niewielkim znaczeniu rolnictwa finansują WPR w krajach biedniejszych oraz tych, gdzie rolnictwo ma większe znaczenie gospodarcze i społeczne.

Polityka rynkowo-cenowa i strukturalna

Generalnie politykę rolną EWG finansowaną z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji dla Rolnictwa (FEOGA) można podzielić na:

1. Politykę rynkowo-cenową, która w praktyce pochłonęła 90% Funduszu z części „Gwarancje”, pokrywającą wydatki w zakresie rolnej polityki rynkowo-cenowej, niezależnie od tego, jakiego produktu, producenta, czy też kraju dotyczą, po spełnieniu wymogów przewidzianych dla każdej interwencji. Opiera się ona na dwóch podstawowych filarach:

1. Jednolitym systemie podtrzymywania rynku, którego istotą jest:

• podejmowanie decyzji o rodzaju i zakresie interwencji na rynku rolnym na szczeblu wspólnotowym i obowiązkowe stosowanie tych mechanizmów we wszystkich państwach członkowskich,

• finansowanie interwencjonizmu przez budżet Wspólnoty;

• Wspólnej organizacji rynków poszczególnych produktów rolnych

• jednolitej na obszarze całej Wspólnoty.

• Politykę strukturalną finansowaną z części „Orientacje” Funduszu służącą przeobrażeniom strukturalnym w rolnictwie.

W 1962 roku zapoczątkowano proces formułowania organizacji rynków branżowych. Od tej pory rynek rolny EWG miał działać w oparciu o różnorodny dla każdej branży i jednocześnie skomplikowany system regulowania obrotu rolnego. Jako ogólnie obowiązującą zasadę przyjęto, że wspólna polityka rolna realizowana będzie za pomocą mechanizmu cen.

Proces formułowania organizacji rynków branżowych rozpoczęto od rynku zbóż, mięsa wieprzowego, jaj i drobiu oraz owoców i warzyw. Następnie powołano do życia organizacje rynków mięsa wołowego, mleka i jego przetworów oraz ryżu. Najpóźniej regulacji poddano rynek tłuszczów i cukru. Na przełomie lat 1967-1968 weszły w życie jednolite ceny dla większości produktów.

Schemat struktury Wspólnej Polityki Rolnej UE

1. Polityka strukturalna

2. Polityka rynkowo-cenowa

1. Wewnętrzna

• system cen minimalnych (bazowa, minimalna, interwencyjna)

• system cen docelowych (orientacyjna, wskaźnikowa)

• zakupy interwencyjne i magazynowanie nadwyżek

• przeznaczanie produktów rolnych i żywnościowych na cele nieżywnościowe

• kwotowanie wielkości produkcji

• dopłaty bezpośrednie dla producentów rolnych

• redukcja kosztów produkcji (instrumenty polityki kredytowej, dotacje do środków produkcji, polityka podatkowa)

1. Zewnętrzna (protekcjonizm)

• ceny wejścia (ceny minimalne importu, progu, śluzy)

• obciążenia importowe (cła, opłaty wyrównawcze)

• regulacje administracyjne (kontygenty, standardy i normy techniczne, przepisy sanitarne)

• dotacje do eksportu

Trzeba sobie zdawać sprawę, że system protekcji i interwencji jest jednocześnie systemem wtórnej redystrybucji dochodu narodowego na rzecz rolnictwa za pośrednictwem rynku. Polityka interwencji rolnej jest świadomym wyborem politycznym, w wyniku którego inne grupy społeczno-zawodowe zgadzają się część swoich dochodów przeznaczała na wspieranie rolnictwa.

Redystrybucja dochodu

Schematycznie drogi redystrybucji dochodu na rzecz rolnictwa w wyniku realizacji polityki rynkowo-cenowej można przedstawia następująco :

(1) Bezpośrednie zakupy żywności na rynku

Konsument → Rynek → Rolnik

Konsumenci, nabywając na rynku droższe produkty żywnościowe - na skutek wyższych cen produktów rolnych we Wspólnocie wywołanych interwencjonizmem
i protekcjonizmem dotują rolników.

(2) Cła i inne opłaty na granicy oraz podatek VAT wpływające do budżetu EWG:

Konsument → Budżet → Rynek → Rolnik

Konsumenci, nabywając towary obciążone cłami i podatkiem VAT - które w znacznej części trafiają do budżetu Wspólnoty - dotują rolników, bo ci są głównymi biorcami środków z tego budżetu za sprawą interwencyjnych działań na rynku rolnym.

(3) Obowiązkowe wpłaty państw członkowskich wpływające do budżetu EWG

Podatnik → Budżet → Rynek → Rolnik

Obywatele Wspólnoty wspomagają rolnictwo jako podatnicy zasilając budżety krajowe, z których część środków trafia do budżetu Wspólnoty (jako tzw. wpłata obowiązkowa uzależniona od wielkości PKB), a stąd do rolników poprzez system działań interwencyjnych.

Z powyższych schematów widać, że każdorazowo interwencja (wspomaganie rolnictwa) odbywa się poprzez rynek. Ekonomiści często powiadają, że system ten „psuje” rynek rolny i żywnościowy, wywołując deformacje cenowo-kosztowe.

2.3 Pierwsze próby reform

Plan Mansholta

Pierwszą istotną, jednak niezrealizowaną, przymiarką rozwoju przemian strukturalnych był tzw. Plan Mansholta z 1968 r. Miał on na celu zapewnienie równowagi rynkowej oraz poprawę struktury agrarnej. W Planie zauważono, iż 80% wszystkich gospodarstw to gospodarstwa za małe, by racjonalnie zatrudnić jedną osobę i efektywnie wykorzystać kapitał. Program proponował:

• wcześniejsze emerytury dla rolników przekazujących ziemię w celu poprawy struktury agrarnej,

• pomoc w celu zwiększenia lub tworzenia nowych gospodarstw rolniczych,

• koncentrację podaży poprzez tworzenie grup producenckich i przywrócenie równowagi między podażą a popytem,

• zmniejszenie powierzchni użytków rolnych o 5 mln ha z przeznaczeniem głównie na zalesienia.

Ocena Planu Mansholta, nawet i dzisiaj, nie jest łatwa. Można jednak wskazać na dwa aspekty, które są nadal aktualne stanowiąc swoiste memento, wiele problemów, na które wskazywał Mansholt, a których rozwiązania zaniechano:

• występują dzisiaj częstokroć z jeszcze większą siłą,

• nawet najsłuszniejsze propozycje mają małe szanse na realizację, gdy nie uwzględniają odpowiedniej akceptacji politycznej i społecznej.

Zmiany w polityce strukturalnej

O wyodrębnieniu się polityki strukturalnej można mówić w zasadzie od roku 1972, która jednak do roku 1985 była realizowana obok i w cieniu polityki cenowo-rynkowej. Rozpoczęły ją dyrektywy będące swoistym pokłosiem planu Mansholta, zwane dyrektywami socjalnostrukturalnymi. Dotyczyły one:

• wspierania gospodarstw zdolnych do rozwoju i zapewniających pracę dla 1-2 osób pełnozatrudnionych przy dochodzie porównywalnym z dochodem pozarolniczym w regionie,

• wcześniejszych rent dla rolników w wieku 55-65 lat, którzy przekażą ziemię gospodarstwom modernizującym się lub na cele pozarolnicze,

• socjo-ekonomicznej informacji i kwalifikacji osób pracujących w rolnictwie.

• rolnictwa na terenach górskich i niekorzystnych rolniczo.

Nadwyżki i kosztowność WPR

Niejako dwutorowy przebieg polityki rolnej trwał do roku 1985 i sprawił, iż stopień realizacji założonych celów okazał się bardzo różny:

1. Udało się uzyskać wzrost produktywności i samowystarczalności żywnościowej.

2. Wystąpił jednak szereg negatywnych skutków:

1. nadwyżki produkcyjne (stosowanie wysokich wewnętrznych cen interwencyjnych w połączeniu z protekcją w handlu zagranicznym nieuchronnie prowadzi do powstania nadprodukcji), a w efekcie gwałtowny wzrost kosztów WPR oraz konflikty na tle subwencjonowanego eksportu z krajami trzecimi, głównie zamorskimi eksporterami żywności;

2. stagnacja i wzrost zróżnicowania dochodów, m.in. na skutek tego, iż 80% wydatków z Funduszu Rolnego trafiało do 20% gospodarstw;

3. interwencjonizm rynkowo-cenowy ukształtował bardzo korzystne relacje cenowe między cenami środków produkcji a cenami produktów rolnych wywołując nadmierną intensyfikację, czasami prowadząc do zagrożeń środowiska naturalnego.

Począwszy od roku 1985 podjęto próbę reformowania WPR. Celem tej polityki miało być ograniczenie działań cenowo-rynkowych, przy zwiększeniu zakresu i skuteczności działań o charakterze strukturalnym. Do najważniejszych postanowień w zakresie zamian w polityce rynkowo-cenowej w latach 80. należały:

1. Wprowadzenie już w 1977 r. „opłat współodpowiedzialności”, co oznaczało ponoszenie przez producentów mleka części kosztów likwidacji nadwyżek na rynkach artykułów mleczarskich;

2. Wprowadzenie w 1984 r. indywidualnych i narodowych kwot produkcyjnych mleka;

3. Określenie pułapu finansowania WPR wkolejnych latach okresu budżetowego 1988-1992;

4. Wprowadzenie w roku gospodarczym 1988/89 opłaty współodpowiedzialności z tytułu produkcji zbóż pobieranej z góry i zwracanej tylko wówczas, jeśli produkcja zbóż ogółem nie przekroczyła 160 mln ton we Wspólnocie.

W latach 1985-1991 nakłady na Sekcję Orientacji wzrosły blisko trzykrotnie, co dało wzrost udziału wydatków Sekcji Orientacje z 3,5% do 6,1%. Początkowo, w latach 1988-1989, podstawowe rynki branżowe osiągnęły stan bliski równowadze, ceny rynkowe wykazały tendencję wzrostową, zapasy interwencyjne niemal zniknęły, a wydatki
z budżetu na interwencję zmniejszyły się. Wkrótce jednak okazało się, że poprawa sytuacji była głównie spowodowana korzystną dla Wspólnoty sytuacją na rynku światowym (wywołany wielką suszą spadek podaży w krajach będących głównymi konkurentami Wspólnoty). Toteż już w 1990 r. negatywne zjawiska we Wspólnocie zaczęły narastać.

2.4 Reforma Mac Sharry'ego

W 1991 r Komisja Europejska zatwierdziła główne kierunki zasadniczej reformy wspólnej polityki rolnej, przedstawione pod nazwą „Planu Mac Sharry'ego”. Propozycje wychodziły z założenia, że WPR tworzona w okresie deficytu żywności w Europie w latach 50. nie jest adekwatna do wymogów, jakie rodzi rozwój sytuacji na rynku rolnym Wspólnoty w latach 90., a polityka rolna znajduje się w stanie głębokiego kryzysu. W nowym programie na plan pierwszy wysunięto nie produkcyjne, lecz ogólnospołeczne funkcje rolnictwa. Tak więc celem polityki rolnej stało się przede wszystkim utrzymanie na ziemi dostatecznej liczby rolników, co uważano za jedyny sposób zachowania środowiska naturalnego, tradycyjnego krajobrazu i preferowanego przez społeczeństwo modelu rolnictwa opartego na gospodarstwie rodzinnym. Zdefiniowano tym samym tzw. europejski model rolnictwa. Definitywnie usunięto z dotychczasowych celów polityki rolnej hasło o rozwoju produkcji rolnej, a w jego miejsce celem stał się wzrost konkurencyjności produktów rolnych na rynkach międzynarodowych i wzrost efektywności produkcji rolniczej. Szczególnie mocno podkreślano konieczność przerwania więzi, jakie występowały między rozmiarami produkcji a wielkością proporcjonalnej do niej subwencji, gdyż prowadziło to do wzrostu produkcji, dalszej intensyfikacji i nadwyżek produktów rolnych. Nowy program reformy nie narusza ł natomiast fundamentalnych dla Wspólnej Polityki Rolnej zasad jedności rynku, preferencji rolnictwa krajów Wspólnoty
i solidarności finansowej. Program Mac Sharry`ego objął zboża, rośliny oleiste, białkowe i chów bydła mięsnego.

Zboża, oleiste i białkowe

Nowe regulacje objęły następujące elementy:

• obniżka cen gwarantowanych wewnątrz Wspólnoty o 35%, rozłożona na 3 lata,

• system rekompensat (dopłat bezpośrednich) za obniżkę gwarantowanych cen skupu,

• czasowe wyłączenie z uprawy powierzchni pod zbożami, oleistymi
  i strączkowymi dla tych, którzy chcą otrzymać rekompensatę,

Związanie wysokości dopłat bezpośrednich z historyczną i regionalną wysokością plonu było podstawowym czynnikiem przeciwdziałającym podnoszeniu intensywności wytwarzania w konkretnych gospodarstwach rolnych.

Wołowina

Na obniżce cen zboża - które jest podstawową paszą - skorzystali przede wszystkim producenci wieprzowiny i drobiu, a także wołowiny w przypadku intensywnych systemów chowu. Żadnych korzyści nie odnieśli producenci wołowiny wytwarzający ją w sposób ekstensywny na użytkach zielonych, dla których przewidziano system dopłat, aby zachęcać rolników do tych systemów i tym samym obniżyć wielkości produkcji. Na rynku wołowiny obniżono ceny podstawowe
i rozmiary skupu interwencyjnego w zamian za następujące rekompensaty:

• premie do produkcji;

• dopłaty do krów mamek;

• premie przy hodowli ekstensywnej;

• dopłaty związane z sezonowością uboju (w celu zmniejszenia uboju jesienią, gdy w niektórych krajach jest on szczególnie nasilony);

• dotacje z tytułu uboju buhajków ras mlecznych w wieku do 10 dni.

Przedsięwzięcia towarzyszące

Ponadto w reformie przewidziano także następujące przedsięwzięcia:

• ochronę środowiska i kształtowanie krajobrazu (ekstensyfikacja, przywracanie pierwotnych biotopów itp.),

• zalesienia części użytków rolnych,

• wcześniejsze emerytury dla rolników w wieku od 55 lat.

Nowy charakter finansowania

Od 1993 roku zapoczątkowany został proces stopniowego przechodzenia od pośredniej rynkowej interwencji cenowej do bezpośrednich dopłat do dochodów „konkretnego rolnika”. Dzięki temu interwencjonizm mniej „psuje” rynek rolny, obniżeniu uległy ceny produktów rolnych, których reforma dotyczyła bezpośrednio, jak i tych na które miała wpływ pośredni. Produkty rolne wytworzone na terenie Wspólnoty stały się tańsze, a przez to bardziej konkurencyjne na rynkach światowych oraz dla konsumentów w Unii. Można także powiedzieć, że koszty interwencjonizmu rolnego przesunięto w znacznej części z konsumentów na podatników. Do wskazanych wcześniej trzech modeli redystrybucji dochodu na rzecz rolnictwa dodano dwa kolejne, które wykluczają uczestnictwo rynku:

(4) Wpływające do budżetu EWG środki z tytułu ceł i innych opłat na granicy oraz podatku VAT

Konsument → Budżet → Rolnik

Konsumenci, nabywając towary obciążone cłami i podatkiem VAT - które w znacznej części trafiają do budżetu Wspólnoty - dotują rolników w postaci dopłat bezpośrednich, jednak z pominięciem rynku rolnego;

(5) Wpływające do budżetu EWG środki z obowiązkowych wpłat państw członkowskich

Podatnik → Budżet → Rolnik

W tym przypadku obywatele Wspólnoty wspomagają rolnictwo jako podatnicy zasilając budżety krajowe, z których część środków trafia do budżetu Wspólnoty (jako tzw. wpłata obowiązkowa uzależniona od wielkości PKB), a stąd do rolników poprzez system dopłat bezpośrednich.

2.5 Agenda 2000 - II etap reform WPR

Mimo pozytywnych efektów, już w rok po zakończeniu wdrażania reformy MacSharry'ego, zaproponowano jej pogłębienie i poszerzenie. W 1997 r. ogłoszono program „Agenda 2000” określający zmiany we WPR do 2006 r., które przyjęto podczas szczytu Unii w Berlinie w 1999r. Finansowanie WPR oparto na założeniach mających na celu stabilizację wydatków na rolnictwo, wzrost efektywności wydatków
i przestrzeganie dyscypliny budżetowej.

Produkcja roślinna

Regulacje dotyczą zbóż, roślin oleistych oraz roślin białkowych, które łącznie zajmują 42% użytków rolnych, dostarczają 11% końcowej produkcji rolnej UE i 21% dochodów rolniczych oraz pochłaniają 40% wszystkich wydatków FEOGA:

a) zboża

• cena interwencyjna dla zbóż ulega obniżeniu o 15% w dwóch etapach, każdorazowo po 7,5%, w kolejnych latach gospodarczych 2000/2001 i 2001/2002;

• dopłaty bezpośrednie zostaną zwiększone dla częściowego (50%) zrekompensowania negatywnych dochodowych skutków obniżki ceny interwencyjnej; dopłaty te wzrosną w dwóch etapach z poziomu 54,34 euro/t w 1999 r. do 63 euro/t i będą obliczane wg wzoru: średni plon w regionie xstawka dopłaty na hektar xilość hektarów

b) rośliny oleiste

• subwencja dla producentów roślin oleistych osiągnie w roku gospodarczym 2002/2003 wysokość subwencji przewidzianej dla producentów zbóż; obniżka nastąpi w trzech etapach z 81,74 euro/t w 2000/2001 do 63 euro/t. w latach 2002/2003

c) rośliny białkowe

• dopłata wyrównawcza w wysokości 72,5 euro/t przyznana w celu zapewnienia względnej rentowności uprawy roślin białkowych.

Utrzymano obowiązkowe wyłączanie gruntów z uprawy dla producentów dużych (produkujących rocznie powyżej 92 t zbóż i odpowiednio przeliczonych oleistych
i białkowych)

Produkcja zwierzęca

a) Wołowina

• Interwencja rynkowa:

• cena podstawowa (dla prywatnego magazynowania) jest obniżana z 3475 euro o 20% do poziomu 2224 euro/t w 3 krokach do 2002 r. Pomoc jest gwarantowana, gdy przeciętna rynkowa cena we Wspólnocie spadnie do poziomu 103% ceny podstawowej;

• poziom bezpieczeństwa („safety net level”) funkcjonujący od 1 lipca 2002 r. Określa minimalny bezpieczny poziom ceny (1560 euro/t). Jeśli cena rynkowa zbliży się do tego poziomu podejmowane będzie przez Komisję specjalne postępowanie rynkowe;

• System premii wypłacanych od sztuki bydła (tabela 1-2):

• podstawowa premia dla byków, otrzymywana jednorazowo, która rośnie do 210 euro w 2002 r.;

• premia dla wolców, która wzrasta do 150 euro w 2002 r. i jest ustalana
  w oparciu o liczbę wolców w wieku 10-22 miesięcy. Można otrzymać dwie premie: gdy zwierzę ma 9 miesięcy (lub 185 kg wagi) i 21 miesięcy płacone bezpośrednio rolnikowi pod warunkiem hodowli zwierzęcia przez określony czas;

• premia dla krów mamek, która wzrasta do 200 euro w 2002 r., ustalana w oparciu o liczbę krów (ras mięsnych lub krzyżówek) wychowujących cielęta. Można skorzystać z tej premii, jeśli stado krów mamek nie przekracza poziomu z roku bazowego. Ponadto państwa członkowskie mogą oferować dodatkowe dotacje w wysokości do 50 euro/szt.;

• dwie premie ubojowe płacone bezpośrednio rolnikowi. Wynoszą one 80 euro za byki, wolce, krowy mamki i jałówki w wieku ponad 8 miesięcy oraz 50 euro za cielęta w wieku 1-7 miesięcy.

• Powiększenia wszystkich rodzajów premii przez państwa Wspólnoty z własnych środków w celu lepszego uwzględnienia przez system regulacyjny lokalnych warunków i tradycji chowu bydła. Ich rozmiary są ograniczone globalną sumą narodowego finansowania (tzw. „koperta narodowa”) z góry określoną dla każdego państwa;

• Wsparcie dla ekstensyfikacji produkcji pasz:

• od 2002 r. premia ekstensyfikacyjna wynosi 40 euro za obsadę w przedziale 1,8-1,4 SD/ha, i 80 euro za obsadę poniżej 1,4 SD/ha do obsady liczone będą wszystkie zwierzęta faktycznie hodowane w gospodarstwie. Jednocześnie państwa członkowskie mogą stosować dopłaty za ekstensyfikację w podwyższonej wysokości, tj. 100 euro na sztukę dużą w przypadku obsady niższej niż 1,4 SD/ha powierzchni paszowej.

b) Rynek mleka i jego przetworów

Przedłużono obowiązywanie systemu kwotowego w produkcji mleka do roku 2006. Właściwa reforma w sektorze mleka, polegająca na obniżeniu cen interwencyjnych i wprowadzeniu subwencji, przewidziana jest dopiero na rok gospodarczy 2005/2006. Obejmuje ona:

• obniżkę ceny interwencyjnej na mleko chude w proszku z 205,52 euro w 2005 r. na 74,69 euro za 100 kg w 2007 r. i masło z 328,20 euro na 278,97 euro za 100 kg;

• wprowadzenie dopłaty do mleka objętego kwotami produkcji w celu częściowego zrekompensowania obniżek cen. Wzrośnie ona z 5,75 euro/100 kg w 2005 r. do 17,24 euro/100 kg w 2007 r.;

• możliwość uzupełnienia dopłaty przez środki płacone z określonych pułapów narodowych, przekazywanych na ten cel przez Brukselę do dyspozycji państwa członkowskiego (najwyżej 24,46 euro za 100 kg mleka).

Ustalono również, że w Grecji, Hiszpanii, Włoszech i Irlandii zostaną zwiększone kwoty produkcji mleka w dwóch etapach poczynając od roku gospodarczego 2000/2001. Ustalenie nowych regulacji WPR było niezbędne do ostatecznego przyjęcia planu finansowego Unii Europejskiej na lata 2000-2006. Plan finansowy Unii uwzględnia także pomoc w okresie przedczłonkowskim dla państw kandydujących do Unii Europejskiej.

2.6 Uwagi końcowe

W wyniku ogólnego rozwoju gospodarczego UE, ale i realizacji WPR, sytuacja
w rolnictwie uległa radykalnej zmianie. Wspólnota stała się jednym z największych eksporterów żywności, a na plan pierwszy wysuwa się cechy jakościowe
i konkurencyjność zarówno na rynku wewnętrznym jak i światowym.

Udział wydatków na artykuły spożywcze w wydatkach ogółem ludności kształtuje się poniżej 15%.

Sektor rolny, w którym zatrudnionych jest około 5% zawodowo czynnych dostarcza poniżej 2% PKB, a dochody rolniczych gospodarstw domowych - powstające w coraz większym zakresie w wyniku łączenia pracy w rolnictwie i poza nim - są na równym poziomie z dochodami osiąganymi w pozostałych sektorach.

Za podstawę funkcjonowania rolnictwa uznawany jest model rolnictwa rodzinnego, a życie na wsi jako dobro społeczno-kulturowe Europy.

Wciąż aktualne jest uznawanie zasady, że rolnictwo Wspólnoty nie może dobrze funkcjonować przy otwartej konkurencji cenowej na rynku światowym i wymaga protekcyjnego wsparcia.

Postanowienia przyjęte na szczycie w Berlinie w 1999 roku dotyczą utrzymania ogólnego wsparcia rolnictwa co najmniej do 2006 roku - ustalono na te lata budżet wyższy niż w 1999 roku.

Przyjęte rozwiązania zmierzają jednak w kierunku stopniowego wycofywania się Wspólnoty z podtrzymywania cen w formie interwencyjnych zakupów na rynku rolnym na rzecz rozwoju polityki strukturalnej oraz bezpośredniego podtrzymywania dochodów rolniczych.

Modele Wspólnej Polityki Rolnej korygowane przez kolejne reformy zawierają coraz słabsze zachęty do nadmiernego wzrostu i intensyfikacji produkcji, a coraz więcej instrumentów nastawionych na ochronę środowiska. Tym niemniej nadal głównymi beneficjentami WPR UE są przede wszystkim gospodarstwa duże i bardzo duże, w szczególności posiadające duże zasoby ziemi.

Przewiduje się konieczność dalszych zmian w zasadach WPR. Potrzeba ta wynika przede wszystkim z wciąż wysokich kosztów jej finansowania jak również z perspektywy rozszerzenia Unii Europejskiej o stowarzyszone kraje Europy Środkowej i Wschodniej. Obecne rozwiązania dotyczące polityki rolnej UE nie wystarczą również do spełnienia wymogów dalszej liberalizacji handlu rolnego w ramach kolejnej rundy negocjacyjnej Światowej Organizacji Handlu (WTO). Można zatem oczekiwać, iż proces dalszego reformowania WPR będzie w niedalekiej przyszłości kontynuowany.

2.7 Główne etapy rozwoju wspólnej polityki rolnej

1957 Podpisanie Traktatu Rzymskiego w sprawie utworzenia EWG. Sformułowanie celów wspólnej polityki rolnej.

1958 Konferencja ministrów rolnictwa w Stresie. Określenie podstawowych zasad wcielania w życie wspólnej polityki rolnej.

1960 Przedstawienia Radzie Ministerialnej przez Komisję propozycji dotyczących stworzenia i wcielenia w życie wspólnej polityki rolnej.

1962 Przyjęcie pierwszych regulacji dotyczących organizacji rynków rolnych (zboża, wieprzowina, mięso drobiowe, jaja, owoce, warzywa, wino).

1966 Objęcie regulacjami rynkowymi dalszych produktów - wołowina, cielęcina, produkty mleczne, tłuszcze roślinne i zwierzęce. Porozumienie w sprawie rozporządzenia finansowego i wprowadzenia Unii Celnej.

1968 Końcowa faza wdrożenia rynkowych regulacji wspólnej polityki rolnej - wejście w życie systemu jednolitych cen na produkty rolne. Realizacja Unii Celnej. Jednolite cło zewnętrzne.

1968 Plan Mansholta przedstawiający program „Rolnictwo 1980”, zawierający koncepcję zmian strukturalnych.

1969 Porozumienie Rady Ministerialnej w sprawie finansowania rolnictwa, dochodów własnych Wspólnoty i kompetencji budżetowych Parlamentu.

1972 Przyjęcie pierwszych dyrektyw dotyczących kwestii socjalno-strukturalnych. Zakończenie procesu usuwania barier celnych między 9 członkami WE.

1977 Rada Europejska uchwala stworzenie Europejskiego Systemu Walutowego (ESW) i Europejskiej Jednostki Walutowej (ECU).

1978 Zastosowanie po raz pierwszy tzw. opłaty współodpowiedzialności w produkcji mleka.

1979 Podjęcie decyzji przez Radę Ministrów w sprawie pułapów produkcji rolnej.

1984 Wprowadzenie kwot na produkcję mleka.

1984 Przedstawienie przez komisję tzw. Zielonych Raportów dotyczących przyszłości Wspólnej Polityki Rolnej.

1985 Wprowadzenie dyscypliny budżetowej i systemu stabilizatorów.

1988 Raport o przyszłości społeczności wiejskich.

1988 Przygotowanie planu reformy funduszy strukturalnych wdrażanych
w życie w latach 1989-1993.

1992 Przyjęcie projektu reformy Wspólnej Polityki Rolnej opracowanego przez zespół Mac Sharry`ego, wdrożonego w życie w latach 1993-1996.

1995 Wejście w życie Porozumienia o Rolnictwie wynegocjowanego w Rundzie Urugwajskiej.

1997 Ogłoszenie „Pakietu Santera”, zawierającego propozycje zmian we wspólnej polityce rolnej pod nazwą „Agenda 2000”.

1998 Przedstawienie oficjalnych propozycji legislacyjnych pakietu „Agenda 2000”.

1999 Przyjęcie na szczycie w Berlinie w marcu 1999 r. pakietu „Agenda 2000” określającego zmiany we wspólnej polityce rolnej do 2006 r.

Integracja z Unią Europejską.

W momencie przystąpienia Polski do Unii Europejskiej polscy rolnicy zostaną objęci Wspólna Polityka Rolną Unii Europejskiej. Do tej pory wiedzą oni na jej temat niewiele i pewnie dlatego stanowią jedyną grupę społeczno-zawodową, której stosunek do integracji nie jest przychylny. A to właśnie mieszkańcy wsi skorzystają z wejścia Polski do UE najwięcej. I jednocześnie - najprędzej.

3.1 Polskie rolnictwo na tle rolnictwa Unii Europejskiej.

Warunki produkcji rolniczej

1. duży obszar ziemi rolniczej ( 18 mln hektarów, trzecie miejsce w Europie, po Francji i Hiszpanii ) pozwala użytkować ją w sposób mniej intensywny i nie zagrażać środowisku naturalnemu.

2. duży udział gruntów ornych w strukturze użytków rolnych( 77 % ) umożliwia dostosowanie struktury produkcji roślinnej do potrzeb rynku.

3. gorsza, w porównaniu z krajami Unii Europejskiej, jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej, gorsza jakość gleb (duży udział nieurodzajnych gleb lekkich), krótszy okres wegetacji, sprawia, że polskie rolnictwo, w porównaniu z krajami leżącymi w podobnej strefie klimatycznej, jest mniej konkurencyjne.

4. znaczną część powierzchni Polski zajmują rejony słabo uprzemysłowione, ekologicznie czyste, dla których szansą jest produkcja zdrowej żywności i agroturystyka.

Struktura obszarowa

1. rozdrobniona struktura obszarowa w Polsce ( średnia powierzchnia gospodarstwa wynosi 8 ha) zagraża efektywności i konkurencyjności polskiego rolnictwa w stosunku do większych gospodarstw w UE.

2. istnieje duże zróżnicowanie regionalne średniej powierzchni gospodarstw: w województwach północnych i zachodnich zbliża się ona do średniej w UE (18, 2%), podczas gdy w regionach południowych wynosi 3, 8%.

3. polskie gospodarstwa powoli zwiększają swą powierzchnię, w ciągu ostatniego roku o 0, 35%.

Ceny ziemi

1. w porównaniu z krajami UE ziemia w Polsce jest tania, w 1993 roku cena hektara ziemi rolniczej wynosiła w Niemczech 15 380 ECU a w Polsce 868 ECU.

2. niewysoka cena ziemi wynika z jej słabej jakości, dużej podaży po likwidacji PGR - ów i małego popytu.

3. niskie ceny stanowią potencjalne zagrożenie wykupywaniem jej przez obcy kapitał, co obecnie utrudnia obowiązująca ustawa o nabywaniu ziemi przez cudzoziemców.

Zatrudnienie w rolnictwie

1. odsetek zatrudnionych w polskim rolnictwie jest czterokrotnie wyższy niż w Unii Europejskiej (Polska - 25,9%, UE - 5,5% )

2. niska wydajność zatrudnionych w rolnictwie ( 25% Polaków wytwarza 6% PKB )

3. korzystna struktura wieku ludności rolniczej ( 1/3 użytkowników gospodarstw to rolnicy w wieku do 40 lat, w gospodarstwach powyżej 15 ha udział rolników młodych wynosi 43%

4. niższy poziom wykształcenia młodzieży wiejskiej ( rosnące koszty kształcenia na poziomie średnim i wyższym )

Struktura użytkowania ziemi w UE i w Polsce







3.2 Dostosowanie polskiego rolnictwa do wymogów Unii Europejskiej.

Tylko sprawne i nowoczesne rolnictwo będzie mogło rywalizować na rynku rozszerzonej Unii Europejskiej. Szczególne obowiązki stoją przed polskim rządem, który musi dostosować system ekonomiczno-prawny rolnictwa i przygotować polską wieś do nowych warunków działania. Kraje wstępujące do Unii muszą dostosować swoje prawo do przepisów obowiązujących w Unii, a w szczególności:

• dostosować przepisy weterynaryjne: sanitarne, dotyczące żywienia zwierząt, bezpieczeństwa i kontroli żywności,

• wprowadzić w życie przepisy, które regulują funkcjonowanie Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej.

W Unii Europejskiej rolnictwo jest w sposób szczególny wspierane i chronione. Służące temu działania noszą nazwę Wspólnej Polityki Rolnej. Dostosowanie polskich przepisów i praktyki do wymogów tej polityki jest skomplikowane i musi nastąpić przed akcesją. Proces integracji naszego rolnictwa z systemem Unii Europejskiej związany jest również z większym zorganizowaniem producentów rolnych. Spółdzielnie, organizacje branżowe i stowarzyszenia producentów odgrywają w Unii Europejskiej bardzo znaczącą rolę. Są rozbudowane i posiadają wykwalifikowanych specjalistów. Pełnią ważną funkcję w organizowaniu rynku.

Stowarzyszenia rolnicze zajmują się także w wielu przypadkach magazynowaniem i sprzedażą produktów rolnych. Wykonywanie takiej roli wymaga dyscypliny producentów i ich gotowości do podporządkowania się wspólnie ustalonym regułom. W Polsce działa obecnie ponad sto związków, zrzeszeń, stowarzyszeń i innych organizacji producentów, handlowców i przetwórców. Organizacje te są na razie zbyt słabe by pełnić funkcje, jakie pełnią ich odpowiednich w krajach Piętnastki. Dobre przykłady powiązań między producentami a przemysłem przetwórczym można zaobserwować w polskim mleczarstwie i cukrownictwie.

Dostosowanie polskiego rolnictwa do wymogów unii europejskiej

• przyspieszenie koncentracji produkcji i specjalizacji gospodarstw

• podniesienie jakości produkcji

• unowocześnienie produkcji rolnej i przetwórstwa

• tworzenie miejsc pracy na wsi poza rolnictwem

• wzrost wydajności pracy

• rozwój organizacji producentów rolnych

• rozbudowa rynków hurtowych i giełd

• informowanie o polityce rolnej ue

• poznanie przez rolników i służby rolne zasad wspólnej polityki rolnej

• szkolenie w zakresie przedsiębiorczości

• przyuczanie do zawodów pozarolniczych

3.3 Programy pomocy dla polskiego rolnictwa ze strony UE.

Najważniejszymi elementami pomocy UE jest łączenie dwóch aspektów:

1. Pomoc w zmianach w rolnictwie polskim, tak by:

1. rolnicy polscy mogli konkurować z producentami żywności z UE,

2. rolnicy mogli korzystać ze Wspólnej Polityki Rolnej - wymaga to stworzenia odpowiednich instytucji w Polsce do wdrażania WPR. Od wyników negocjacji zależy decyzja dotycząca daty objęcia polskich rolników WPR.

2. Pomoc w dostosowaniu obszarów wiejskich przez pomocy bezzwrotnych
   dotacji na:

1. rozwój infrastruktury (drogi, oczyszczalnie ścieków itd.)

2. rozwój przedsiębiorczości, tworzenie nowych miejsc pracy, dodatkowych źródeł dochodu.

PHARE

W połowie 1989 roku, podczas spotkania grupy najbardziej uprzemysłowionych państw świata podjęto decyzję o uruchomieniu specjalnego funduszu pomocowego zarządzanego przez Komisję Europejską, który miał na celu pomóc Polsce i Węgrom w przeprowadzaniu zmian politycznych i gospodarczych. Program otrzymał nazwę: "Poland and Hungary: Assistance for Restructuring their Economies" - Polska i Węgry - Pomoc na rzecz restrukturyzacji gospodarki /PHARE/. W kolejnych latach krąg beneficjentów programu poszerzał się o inne państwa Europy Środkowej i Wschodniej. Nazwa programu pozostała jednak ta sama, choć pisownię skrótu zmieniono z "PHARE" na "Phare".

Phare jest największym programem bezzwrotnej pomocy finansowej Unii Europejskiej dla Europy Środkowej i Wschodniej, z którego korzysta 10 państw stowarzyszonych z Unią Europejską oraz Albania, Macedonia, Bośnia i Hercegowina. W krajach, które wystąpiły z wnioskiem o przystąpienie do UE program ma na celu wspieranie działań przygotowujących do członkostwa. W pozostałych krajach Phare wspiera proces transformacji politycznej i ekonomicznej. W latach 1990 - 1999 środki pomocowe Phare dla wszystkich krajów wyniosły 10,31 mld euro. Zgodnie z ustaleniami Agendy 2000, w najbliższych latach fundusze Phare zostaną znacznie zwiększone. W budżecie Unii na lata 2000 - 2006 ich wysokość ustalono na sumę 1,56 mld euro rocznie.

W ramach Phare funkcjonują programy krajowe, programy dla beneficjentów w kilku krajach oraz Programy Współpracy Przygranicznej (Phare Cross-Border Co-operation).

Programy krajowe (national programmes) realizowane są na podstawie corocznego memorandum finansowego przez administracje krajów otrzymujących pomoc Phare. W początkowym okresie, większość środków Phare była kierowana na wprowadzanie zasad gospodarki rynkowej, ożywianie przedsiębiorczości i demokratyzację. Obecnie środki Phare wspomagają przede wszystkim finansowanie projektów służących przygotowaniu państw kandydujących do członkostwa w Unii Europejskiej.

Budżet Phare dla Polski

Podstawę prawną dla bezzwrotnej pomocy finansowej, jaką Polska otrzymuje z Unii Europejskiej w ramach programu Phare, stanowi Umowa Ramowa podpisana 31.5.1990 r. przez Rząd Polski i Komisję Europejską.

W Układzie Stowarzyszeniowym między Polską a Wspólnotą Europejską z 16.12.1991r., kwestie dotyczące środków pomocowych są regulowane w artykułach 96-101, w rozdziale dotyczącym współpracy finansowej.

W grupie państw Europy Środkowej i Wschodniej Polska jest największym beneficjentem pomocy finansowej Phare. W latach 1990-2000, w ramach programów Phare, Unia Europejska przyznała Polsce około 2,5 miliarda euro.

W pierwszym roku funkcjonowania programu Phare, większość środków (100 mln euro) została przeznaczona na wsparcie dla polskiego rolnictwa: dostawy pasz i pestycydów oraz pomoc rzeczową. Także w latach następnych, sektor rolny w znacznym stopniu korzystał z pomocy finansowej Unii Europejskiej. W latach 1990-1993, Komisja Europejska przyznała na ten cel około 170 mln euro, co stanowiło ok 20% pomocy finansowej Phare dla Polski. Podczas gdy w początkowym okresie, pomoc Phare dla rolnictwa obejmowała przede wszystkim dostawy rzeczowe, w kolejnych latach zaczęła zmieniać orientację w kierunku wspierania programów kredytowych dla gospodarstw oraz transferu pomocy technicznej /szkolenia, doradztwo, ekspertyzy/. Pomoc know how miała przede wszystkim na celu tworzenie nowoczesnych struktur rynku rolnego, zwiększanie konkurencyjności polskiego rolnictwa wobec rynków unijnych oraz jego przygotowanie do integracji z Unią Europejską. Pomoc Phare dla rolnictwa obejmowała przede wszystkim spółdzielczość wiejską, bankowość spółdzielczą, prywatyzację, oraz infrastrukturę rynkową i techniczną. Z funduszy Unii Europejskiej przygotowano szereg projektów wspierających rozwój rynków hurtowych, giełd rolnych, organizacji producenckich, spółdzielczości oraz systemu informacji rynkowej i monitoringu rynków zagranicznych.

Zgodnie z decyzjami podjętymi podczas szczytu UE w Berlinie, w marcu 1999 r., (Agenda 2000) w latach 2000 - 2006 przewidziano znaczne zwiększenie pomocy finansowej dla krajów kandydujących do UE Od roku 2000 program Phare jest jednym z trzech instrumentów pomocy przedakcesyjnej Unii Europejskiej, obok programów ISPA (Instrument for Structural Policies for Pre-Accession) i SAPARD (Special Accession Programme for Agriculture and Rural Development).

Łączna wartość pomocy UE dla 10 krajów kandydujących z Europy Środkowej i Wschodniej w latach 2000 - 2006 wynosi 3.120 mld euro rocznie. Zgodnie z Agendą 2000, budżet Phare w latach 2000-2006 wynosi dla wszystkich państw kandydujących 10.920 mld euro, czyli około 1.560 mld euro rocznie. Wielkość wsparcia dla poszczególnych krajów zależy od liczby ludności, wysokości PKB, zdolności wykorzystania pomocy oraz postępów w przygotowaniach do członkostwa. Według wstępnych szacunków, w najbliższych latach, Polska będzie beneficjentem środków Phare w wysokości około 400-450 mln euro rocznie. W 2000 roku wartość przyznanej w ramach Phare pomocy wyniosła rekordowo 483,4 mln euro. Korzystanie z pomocy Unii Europejskiej, wymaga współfinansowania programów w wysokości co najmniej 25% ze środków budżetowych. Oznacza to, że środki Phare, przyznane Polsce od roku 2000, muszą być brane pod uwagę przy ustalaniu budżetu państwa na rok następny.

ISPA

Program pomocowy ISPA (Instrument for Structural Policies for Pre-Accession)

jest nową formą pomocy finansowej Unii Europejskiej dla państw kandydujących. Prekursorem programu jest tzw. fundusz spójności (kohezji), który został uruchomiony w latach 1994-1999 na rzecz słabiej rozwiniętych państw członkowskich: Grecji, Hiszpanii, Irlandii i Portugalii. Podstawowym celem programu ISPA dla państw
z Europy Środkowo-Wschodniej jest współfinansowanie projektów inwestycyjnych
z dziedziny:

• ochrony środowiska

• transportu.

Inwestycje realizowane z funduszu ISPA muszą być zgodne ze standardami
i normami Unii Europejskiej w zakresie ochrony środowiska i transportu. Podstawę prawną programu ISPA stanowi Rozporządzenie Rady Unii Europejskiej Nr. 1267
z 21.czerwca 2000 r.

Program ISPA dofinansowuje wyłącznie duże projekty inwestycyjne o wartości ponad 5 mln euro. Zgodnie z zasadą pomocniczości, program ISPA stanowić może jedynie uzupełnienie wieloletnich, krajowych programów inwestycyjnych w dziedzinie ochrony środowiska i transportu. Pomoc Unii Europejskiej musi współgrać
z działaniami rządowymi, podejmowanymi w ramach krajowych strategii modernizacji sektorów transportu i ochrony środowiska państw kandydujących do Unii. Udział funduszy Unii Europejskiej w dofinansowaniu projektów może wynieść do 75% planowanych nakładów publicznych. W szczególnych wypadkach Komisja Europejska może zwiększyć zakres pomocy do 85% kosztów projektu. Studia wstępne projektów oraz przedsięwzięcia z zakresu pomocy technicznej mogą być finansowane w 100%, jednak nie mogą przekroczyć 2% sumy funduszy pomocowych przeznaczonych na realizację danego projektu. Fundusze pomocowe programu ISPA są w równej części dzielone na projekty z zakresu ochrony środowiska i transportu.

SAPARD

Specjalny Program Akcesyjny Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich (SAPARD) będzie głównym programem pozwalającym obszarom wiejskim przygotować się do wejścia do Unii Europejskiej i do korzystania z jej funduszy. Polska otrzyma ok. 168 milionów Euro rocznie. Budżet państwa dołoży do tego 54 mln Euro. Pieniądze te zostaną przeznaczone na dofinansowanie lokalnych projektów rozwoju zgodnych z celami programu SAPARD.

Projekt przewiduje cztery działania:

1. Inwestycje w gospodarstwach rolnych. Planuje się skierowanie pomocy przede wszystkim do gospodarstw specjalizujących się w produkcji zwierzęcej - mleko, wołowina, wieprzowina i baranina celem:

• poprawienia powiązań między rolnikami a przetwórstwem;

• poprawienia jakości mleka dostarczanego do mleczarni;

• poprawienia jakości pogłowia dla osiągania produktów wysokiej jakości, oszczędności w zużyciu energii, oraz

• praktyk trwałego rozwoju w produkcji mleka, wołowiny, baraniny i wieprzowiny;

• wspierania instalowania urządzeń do magazynowania nawozów organicznych dla redukcji zanieczyszczeń środowiska;

• wspierania specjalizacji produkcji, szczególnie pomoc małym gospodarstwom mlecznym w zmianie profilu na produkcję wysokiej jakości wołowiny

• zachęcenia do poprawy produkcji baraniny wysokiej jakości

• poprawy warunków chowu świń oraz zmniejszenia jego szkodliwości dla środowiska i zużycia energii,

2. Rozwój infrastruktury technicznej. Działania w tym zakresie uważa się za decydujące dla restrukturyzacji rolnictwa, przyciągnięcia inwestorów
   i tworzenia nowych miejsc pracy. Beneficjentami będą gminy i związki, powiaty, a także rolnicy i osoby prawne typu non-profit pragnące rozwijać i modernizować:

• sieci wodno-kanalizacyjne

• gospodarkę odpadami stałymi

• źródła energii

• lokalne drogi

• sieci telefoniczne

1. Poprawa przetwórstwa i dystrybucji artykułów rolnych i rybnych. W tej dziedzinie planuje się realizację dwóch celów nadrzędnych:

• przyjęcie unijnych regulacji weterynaryjnych i sanitarnych przez przetwórców produktów zwierzęcych, w tym rybnych, w celu umożliwienia szybkiego wejścia do UE oraz poprawienia konkurencyjności polskich produktów; w szczególności na: modernizację urządzeń, poprawę jakości produktów i kwalifikacji pracowników, umocnienie powiązań pomiędzy producentami
  a przetwórcami, dostosowania do norm ochrony środowiska, wykorzystanie produktów ubocznych.

• pomoc grupom producenckim, szczególnie w sektorze warzyw
  i owoców w tworzeniu organizacji zdolnych do spełnienia koniecznych funkcji rynkowych takich jak: przechowalnictwo, przetwórstwo, negocjowanie kontraktów, poprawę jakości, promocję i inne.

1. Różnicowanie działalności gospodarczej. Działania obejmą m.in.:

• zwiększenie alternatywnych źródeł dochodu poprzez różnicowanie działalności gospodarstw rolnych;

• stworzenie nowych możliwości zatrudnienia dla mieszkańców wsi;

• ochrona zagrożonych gatunków zwierząt na obszarach rolniczych;

• stworzenie dodatkowych źródeł dochodu w rolnictwie w postaci dostarczania usług związanych z ochroną środowiska i bio-różnorodnością

• nabycie doświadczenia w działalności marketingowej produktów z obszarów o polepszonych warunkach środowiska naturalnego.

Znajdą się tu granty kapitałowe na modernizację budynków, zakup sprzętu, a nawet środków transportu. Trzeba będzie jednak wykazać ekonomiczną opłacalność przedsięwzięcia oraz zwiększenie dochodu, a w przypadku przedsiębiorstw stworzenie dodatkowych miejsc pracy.

Wysokość wkładu środków pochodzących z programu SAPARD może pokryć do 75% dofinansowania pochodzącego ze środków publicznych. Dofinansowanie ze środków publicznych może wynieść do 50% kosztów projektów generujących dochody i ponad 50% kosztów projektów nie generujących dochodów.

Wynika z tego, że prywatni przedsiębiorcy, rolnicy mogą otrzymać do 50% bezzwrotnej dotacji swoich inwestycji. Reszta to tzw. wkład własny - środki własne, kredyty bankowe i inne. Do pełnienia roli agencji wdrożeniowo-płatniczej, czyli instytucji odpowiedzialnej za bezpośredni nadzór i rozdzielanie środków programu SAPARD w Polsce przygotowywana jest Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.

SAPARD nie rozwiąże wszystkiego. Program SAPARD będzie realizowany w ciągu siedmiu lat począwszy od roku 2000, nie dłużej jednak niż do momentu wejścia Polski do UE. Oczywiście wielkość funduszy przedwstąpieniowych nie pozwoli zrealizować wszystkich koniecznych zadań. Zakłada się, że spełnią one tylko rolę katalizatora, natomiast reszta pieniędzy pochodzić będzie z budżetu, środków własnych i z kredytów, które już obecnie przygotowywane są przez Bank Światowy, Europejski Bank Inwestycyjny oraz Europejski Bank Rozbudowy i Rozwoju.

Wdrażanie SAPARD-u pozwoli opanować metody przygotowania różnorodnych projektów, systemy ich finansowania, współdziałanie służb administracyjnych z samorządami, co jest tak, ważne dla efektywnego wykorzystania przyszłości wielokrotnie większych Funduszy Strukturalnych. Po uzyskaniu członkostwa Polska uzyska dostęp do funduszy na realizację polityki rolnej oraz do Funduszy Strukturalnych.

Ogólna charakterystyka programów




Fundusze przedakcesyjne dla wszystkich krajów kandydackich (mln euro - 1999r.)




3.4 Negocjacje z Unią Europejską

Negocjacje w obszarze "Rolnictwo" rozpoczęły się 14 czerwca 2000 r., zakończyły 13 grudnia 2002 r. Otwarcie negocjacji w obszarze „Rolnictwo” nastąpiło najpóźniej ze wszystkich 29 obszarów negocjacyjnych. Miało to związek zarówno z szerokim zakresem spraw ujętych w tym obszarze jak i wagą, którą posiada Wspólnotowa Polityka Rolna (WPR) wewnątrz samej Unii Europejskiej. Polska jako kraj o dużym potencjale rolnym, z bardzo wysokim udziałem pracujących w rolnictwie w ogólnej liczbie zatrudnionych budzi obawy wśród niektórych członków Unii Europejskiej, szczególnie tych, którzy dotąd szczodrze korzystali z środków redystrybuowanych w ramach WPR.

W stanowisku negocjacyjnym Polska zaakceptowała i zobowiązała się do wdrożenia całości acquis communautaire w obszarze „Rolnictwo”. Zgodnie z deklaracją podjętą tamże nasz kraj do 31 grudnia 2002 roku wprowadzi rozwiązania prawne i instytucjonalne, które umożliwią nam stosowanie instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej.

Polska strona wystąpiła w negocjacjach o:

1. objęcie polskiego rolnictwa pełnym zakresem WPR;

2. przyznanie Polsce limitów wielkości produkcji na poziomie z jednej strony - uwzględniającym potencjał przyrodniczy produkcji rolniczej przyjaznej środowisku, a z drugiej strony - zapewniającym utrzymanie stabilnych źródeł dochodów ludności rolniczej;

3. włączenie polskiego rynku towarów rolno-spożywczych w obszar europejskiego Jednolitego Rynku.

Głównymi problemami, które będą musiały znaleźć rozwiązanie w drodze negocjacji w obszarze „Rolnictwo” są:

1. Dostęp do płatności kompensacyjnych (dopłat bezpośrednich)

2. Limitowanie wielkości produkcji rolnej

3. Dostosowania w obrębie sektora mięsnego

4. Dostosowania w obrębie sektora mleczarskiego

5. Wsparcie ze wspólnotowego budżetu na budowę systemu IACS w Polsce

1. Płatności kompensacyjne, które co ważne nie podlegają zasadom współfinansowania przez państwa członkowskie, są jedną z głównych form subsydiowania unijnego rolnictwa. W ten sposób jest redystrybuowana blisko 1/3 środków budżetu UE. Płatność dla rolnika jest dokonywana w celu odpowiedniego zniwelowania spadku jego dochodów wywołanego przez spadek cen produktów rolnych. Niektórzy unijni politycy argumentowali, iż Polscy rolnicy nie doświadczą obniżki cen ich produktów, a co za tym idzie nie powinni być beneficjantami płatności kompensacyjnych. Polska strona stoi na stanowisku, iż nie objęcie naszego rolnictwa dopłatami bezpośrednimi negatywnie wpłynie na pozycję konkurencyjną tego sektora. Rozwiązanie kwestii płatności kompensacyjnych zostało przesunięte przez stronę unijną na 2002 rok.

2. Limity wielkości produkcji rolnej dotyczą m.in. roślin uprawnych, rzepaku, skrobi ziemniaczanej, suszu paszowego, cukru, tytoniu, mleka oraz mięsa. W ramach WPR każdy kraj członkowski posiada pewne kwoty i kontyngenty produkcyjne, w ten sposób UE stara się zapobiegać zjawisku nadprodukcji na rynku rolnym. Od wielkości kwot i kontyngentów automatycznie zależy wielkość transferów jakie może uzyskać dane państwo członkowskie. W negocjacjach z Polską głównym problem jest wybór okresu referencyjnego, na podstawie którego zostaną określone odpowiednie kwoty i kontyngenty. Polska obstaje przy tym, aby był to okres przełomu lat dziewięćdziesiątych, gdy polska produkcja rolna nie znalazła się jeszcze pod negatywnym wpływem transformacji gospodarczej. Strona unijna proponuje okres 1995-1999, który nie jest miarodajny.

3. Dostosowania w obrębie sektora mięsnego. W chwili obecnej tylko niewielka grupa polskich zakładów produkujących mięso i wyroby mięsne spełnia surowe wymagania obowiązujące w UE. Koszt dostosowań, szczególnie dla zakładów średniej wielkości, wymaga znacznych nakładów. Aby uczynić proces dostosowań możliwym, Polska wystąpiła o czteroletni okres przejściowy, w czasie którego do produkcji i obrotu na rynku krajowym lub na eksport do krajów trzecich dopuszczone byłoby mięso i wyroby mięsne produkowane w zakładach branży mięsnej, które nie spełniają wszystkich warunków weterynaryjnych, a wielkość produkcji przekracza poziom wyznaczony dla zakładów małej mocy produkcyjnej.

4. Dostosowania w obrębie sektora mleczarskiego. Podobnie jak w przypadku produkcji mięsa i wyrobów mięsnych także produkcja mleka spełniającego standardy unijne stanowi problem dla dużej części podmiotów działających na polskim rynku. Trzyletni okres przejściowy miałby umożliwić odpowiednie dostosowania w sektorze mleczarskim. Równocześnie na zasadach unijnych miałyby funkcjonować te mleczarnie, które spełniają całkowicie wymogi UE.

5. Wsparcie ze wspólnotowego budżetu na budowę systemu IACS w Polsce. Prawo unijne wymaga w pełni funkcjonującego Zintegrowanego Systemu Zarządzania i Kontroli (ang. IACS) w każdym z krajów członkowskich. System ten jest jedną z podstaw funkcjonowania WPR. Dzięki niemu m.in. możliwa kontrola produkcji rolnej i określenie wydatków ponoszonych przez UE. Polska ubiega się o wsparcie finansowe w wysokości 50% poniesionych kosztów w okresie trzech lat od daty naszej akcesji na wsparcie budowy tego systemu. Negocjacje w obszarze „Rolnictwo” nadal trwają, ich zakończenie będzie jednym z najważniejszych kroków otwierających Polsce „drzwi” do UE.

3.5 Rezultaty negocjacji Polska - Unia Europejska.

O warunkach, na jakich następuje przyjęcie jakiegoś kraju do UE w największym stopniu przesądza to, co jego rząd zdołał wynegocjować w obszarze „Rolnictwo”. W Polsce ranga wyników negocjacji w tym obszarze jest jeszcze większa. Czas pokaże, jak osiągnięte przez naszych negocjatorów warunki akcesji rolnictwa wpłyną na dalszy jego rozwój. Powszechne jest jednak przekonanie, że są to warunki do przyjęcia. Co prawda w okresie przejściowym będą one gorsze od tych, jakie mają rolnicy obecnych krajów członkowskich UE, jednak są lepsze od tych, jakie rolnictwu naszego kraju proponowała na początku rozmów negocjacyjnych Komisja Europejska.

Dopłaty bezpośrednie dla rolników

Wsparcie z budżetu Unii dla polskiego rolnictwa i polskiej wsi będzie się składało z kilku części. Za najważniejsze uznaje się dopłaty bezpośrednie, czyli to, co trafia bezpośrednio do gospodarstw rolnych. W Unie Europejskiej z dopłat bezpośrednich pochodzi prawie połowa dochodów rolników, jest to zatem bardzo istotny element opłacalności produkcji rolnej.

W zakresie dopłat bezpośrednich uzgodniono, że w Polsce w latach 2004-2006 będzie obowiązywał specjalny system, odmienny od tego, który stosują kraje członkowskie UE. Przede wszystkim dopłaty w Polsce będą mniejsze od dopłat pełnych, czyli takich, które przysługiwałyby polskim rolnikom, gdyby nasz kraj został objęty pełnym, stosowanym dziś w krajach Unii systemem dopłat. Polska będzie mogła przeznaczyć na płatności bezpośrednie kwotę nie przekraczającą:

• W 2004 roku - 55% poziomu dopłat pełnych,

• W 2005 roku - 60% poziomu dopłat pełnych,

• W 2006 roku - 65% poziomu dopłat pełnych.

Środki finansowe, jakie Polska może przeznaczyć na dopłaty dla rolników, będą pochodzić z trzech źródeł.

Fundusze na dopłaty bezpośrednie przekazane Polsce przez UE.

Wysokość tych środków będzie wynosić:

• W 2004 r. - 25% poziomu dopłat pełnych,

• W 2005 r.- 30% poziomu dopłat pełnych,

• W 2006 r. - 35% poziomu dopłat pełnych,

• W 2007 r. - 40% poziomu dopłat pełnych,

W kolejnych latach wysokość środków będzie zwiększana tak, aby zapewnić wzrost poziomu dopłat o 10% rocznie aż do osiągnięcia poziomu 100% dopłat pełnych w 2013 roku. Część funduszy przyznanych Polsce przez UE na rozwój obszarów wiejskich.

Polska uzyskała zgodę na to, by przeznaczyć na dopłaty bezpośrednie do 20% środków, jakie UE przyznała Polsce na okres 2004-2006 na rozwój obszarów wiejskich. Do tych środków Polska będzie musiała dołożyć własne środki z budżetu krajowego (w stosunku 1 euro do każdych 4 euro przyznanych z funduszu UE).

Fundusze uzupełniające pochodzące z budżet krajowego.

Środki unijne, o których pisaliśmy wyżej w punkcie 1 i 2 wystarczą tylko na dopłaty wynoszące:

• W 2004 r. - około 36% poziomu dopłat pełnych,

• W 2005 r. - około 39% poziomu dopłat pełnych,

• W 2006 r. - około 42% poziomu dopłat pełnych.

Aby wykorzystać przyznane Polsce limity dopłat bezpośrednich(55%,60%,65%), należałoby dołożyć z budżetu krajowego kwoty odpowiadające:

• W 2004 r. - około 19% poziomu dopłat pełnych,

• W 2005 r. - około 21% poziomu dopłat pełnych,

• W 2006 r. - około 23% poziomu dopłat pełnych.

O dopłaty będzie mógł się ubiegać każdy rolnik, a więc właściciel co najmniej 1 hektara użytków rolnych. Wysokość dopłat będzie naliczana według tzw. Systemu uproszczonego uzupełnionego, W systemie tym zostaną utworzone trzy niezależne pule środków.

1. Pierwszą pulę utworzą środki opisane wyżej w punkcie 1. Dopłata z tej puli będzie przysługiwać każdemu rolnikowi do wszystkich posiadanych przez niego użytków rolnych, niezależnie od tego, co na nich uprawia. Wysokość dopłaty będzie zależała tylko od powierzchni gospodarstwa. Stawka dopłaty określona w złotych na hektar będzie równa dla wszystkich użytków rolnych.

2. Środki opisane wyżej w punkcie 2 oraz w punkcie 3 zostaną podzielone na dwie pule tzw. koperty, z których będą wypłacane dopłaty dodatkowe.

Środki z pierwszej koperty będą przeznaczone na dodatkowe dopłaty do tych upraw, do których przysługują dopłaty bezpośrednie w standardowym, obowiązującym w Unii systemie. Są to: zboża, rośliny wysokobiałkowe, rośliny oleiste, strączkowe, chmiel, tytoń, ziemniaki skrobiowe, len i konopie. Dodatkowa dopłata będzie przysługiwała tylko do powierzchni, na której rolnik uprawia wymienione rośliny. Wysokość dopłaty będzie iloczynem powierzchni upraw i jednolitej stawki w złotych na hektar.

Środki z drugiej koperty będą przeznaczone na dodatkowe wsparcie tych kierunków produkcji zwierzęcej, do których przysługują dopłaty bezpośrednie w standardowym, obowiązującym w UE systemie. Jest to bydło mięsne i owoce. Wsparcie będzie miało formę dopłaty do powierzchni użytków zielonych. Wysokość dopłaty będzie liczona iloczynem powierzchni posiadanych użytków zielonych i jednolitej stawki w złotych na hektar.

Chociaż w Unii Europejskiej obowiązują jedynie dopłaty i premie do określonej produkcji w gospodarstwie, rząd RP podjął decyzję o zastosowaniu prostego systemu dopłat. Oznacza to, że każdy właściciel ziemi w Polsce powyżej 1 ha otrzyma odpowiednio:

• 41 euro/ha w 2004,

• 51 euro/ha w 2005

• 61 euro/ha w 2006

Ponadto rolnik otrzyma dopłaty powierzchniowe na produkcję upraw roślinnych (zboża, oleiste, wysokobiałkowe, len i konopie włókniste, strączkowe, tytoń, chmiel i ziemniaki na skrobię) w wysokości:

• 70 euro/ha w 2004,

• 71 euro/ha w 2005,

• 72 euro/ha w 2006.

Dodatkowo rolnik otrzyma dopłatę powierzchniową od posiadanych łąk i pastwisk wykorzystywanych w produkcji zwierzęcej (bydła, owiec, kóz i mleka) w wysokości:

• 45 euro/ha w 2004,

• 56 euro/ha w 2005,

• 69 euro/ha w 2006.

Przykład

Przykładowo więc, rolnik posiadający w sumie 10 hektarów ziemi z czego 2 hektary przeznaczone na łąki i pastwiska, 7 hektarów na produkcję zbóż a 1 hektar to ugory utrzymane w dobrej kulturze rolnej, po wejściu do UE w 2004 roku otrzyma:

• 410 euro dopłaty bazowej,

• 490 euro za obszar uprawy zbóż,

• 90 euro za obszar pod wypas zwierząt.

W sumie jego dodatkowy dochód roczny (nieopodatkowany) w postaci dopłat bezpośrednich wyniesie 990 euro w 2004 i będzie wzrastał rokrocznie aby w 2010 roku otrzymywać takie same dopłaty jak obecni rolnicy z krajów UE.

Dopłaty obszarowe i inne korzyści.

1. Polskie rolnictwo otrzyma również znaczące wsparcie dla obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania. Będą to zarówno obszary nizinne (charakteryzujące się m.in. niską jakością gleb, niesprzyjającymi warunkami klimatycznymi czy niekorzystną rzeźbą terenu), jak i górskie (powyżej 350 m.n.p.m.), gdzie produkcja rolna jest utrudniona. Rolnicy gospodarujący na takich obszarach - a może to być około połowa użytków rolnych Polski - będą otrzymywali co roku dopłaty do każdego hektara. Dopłata z tego tytułu wyniesie od 56 do 113 euro/ha.

2. Od 2004 roku polscy rolnicy chcący zwiększyć rentowność gospodarstwa otrzymają również znaczące środki na modernizację gospodarstw rolnych. W ramach specjalnego programu wsparcia modernizacji polskich gospodarstw niskotowarowych, właściciel gospodarstwa przez 5 lat otrzymywać będzie 1250 euro rocznie na jego unowocześnianie. Środki te przede wszystkim umożliwią rolnikowi dodatkowe inwestycje w gospodarstwie.

3. Dodatkowo, przez dwa pierwsze lata członkostwa Polski w UE (2004-2006) rolnicy otrzymają płatność w wysokości 200 euro/ha rocznie na dostosowania do standardów Unii Europejskiej. Będzie to rekompensata finansowa za inwestycje w gospodarstwie w zakresie wymogów środowiskowych, higieny, dobrostanu zwierząt, bezpieczeństwa żywności i bezpieczeństwa pracy.

4. Aby zachęcić rolnika będącego w wieku przedemerytalnym, który posiada przynajmniej 3 ha użytków rolnych do zaprzestania działalności rolniczej, umożliwia się mu skorzystanie z programu rent strukturalnych (wcześniejsze emerytury). Rolnik może przekazać ziemię osobie fizycznej lub prawnej, zatrzymując jednocześnie działkę o powierzchni 1 ha wraz z siedliskiem. Renta strukturalna wyniesie minimalne 1119,11 PLN czyli 210% najniższej emerytury ale maksymalna wysokość renty strukturalnej może wynieść w przybliżeniu nawet do 1800 PLN.

5. Kolejną formą długoterminowej inwestycji będzie niezwykle atrakcyjny program zalesiania gruntów rolnych dostępny w ramach Wspólnej Polityki Rolnej UE. Program ten będzie opierał się na trzech typach pomocy finansowej. Zgodnie z nim, rolnik zalesiający swoje grunty otrzyma: dotację na zalesianie wypłacaną w dwóch ratach w wysokości do 6000 PLN/ha (pokrywającą koszty założenia uprawy i ochrony przed zwierzyną); premię pielęgnacyjną (do 520 PLN/ha ) za utrzymanie nowej uprawy przez okres 5 lat oraz premię zalesieniową (600 PLN/ha) za utracone dochody z produkcji rolnej, wypłacaną przez 20 lat od założenia uprawy.

6. Młodzi rolnicy (do 40 lat) przejmujący gospodarstwo otrzymają znaczne wsparcie z funduszy Unii Europejskiej. Pomoc finansowa w celu ułatwienia działalności i modernizacji przejmowanego gospodarstwa będzie wypłacana młodemu rolnikowi, który będzie rozpoczynać samodzielne prowadzenie gospodarstwa.

7. Ponadto polscy rolnicy będą mogli korzystać z innych programów UE w ramach rozwoju wsi, takich jak, m.in.: inwestycje w gospodarstwach rolnych, szkolenia, wparcie doradztwa rolniczego, scalanie gruntów czy programy rolno-środowiskowe.

Gwarancją powodzenia przyszłych programów rozwoju rolnictwa jest unijna zasada pomocniczości finansowej, czyli obowiązkowy wkład finansowy Unii Europejskiej na poziomie 80% wydatków. Oznacza to, że budżet krajowy zostanie obciążony tylko w niewielkim (20%) stopniu. Taka forma finansowania jest od wielu lat praktykowana z powodzeniem dla rolnictwa w krajach Unii Europejskiej. Wejście Polski do UE umożliwi polskim rolnikom korzystanie w pełni z tego systemu.

Limity produkcji.

Intensywne negocjacje w finalnej fazie doprowadziły do zmiany stanowiska UE w odniesieniu do szeregu problemów. Podwyższona została proponowana przez UE powierzchnia bazowa z 9.217.667 ha do 9.454.277 ha, plon referencyjny z 2,96 t/ha do 3,0 t/ha. Istotny uzysk nastąpił w odniesieniu do kwoty mlecznej poprzez przesunięcie 1,5 mln ton do kwoty sprzedaży hurtowej, co nie tylko gwarantuje producentom indywidualnym zbyt mleka lecz również zaspokaja potrzeby surowcowe zakładów przetwórczych na poziomie uwzględniającym rozwój tego sektora w najbliższych latach. Polska wynegocjowała ponadto dodatkową kwotą produkcyjną w wielkości 416.000 ton jako rezerwę restrukturyzacyjną, co nie było przewidziane w wyjściowym stanowisku UE. Podstawowa kwota mleczna wynosić będzie 8 964 020 ton. Polska uzyskała także 1-roczny okres przejściowy na ustalenie indywidualnych kwot dla producentów surowca mlecznego.

Szereg kwot produkcyjnych Polska wynegocjowała pomimo wcześniejszej odmowy UE przyznania ich w jakiejkolwiek wysokości. Dotyczy to lnu i konopi na włókno, suszu paszowego (13 539 t). Przyznana kwota produkcyjna cukru -1 671 927 ton (w tym 1 580 210 ton w kwocie A i 91 926 ton w kwocie B - jest zbliżona do polskiego postulatu. W pełni uznany został polski postulat dotyczący kwoty pomidorów do przetwórstwa - 194 639 ton. Uzyskana kwota produkcyjna tytoniu wynosi 37 933 t, wysokość premii dla hodowli krów mamek - 325 581 sztuk, owiec maciorek - 335 880 sztuk.

Uzyskano znaczne podniesienie proponowanych przez UE kwot produkcyjnych izoglukozy z 2.493 ton do 26.781 ton oraz skrobi ziemniaczanej z 90.546 ton do 144.985 ton. Wysokość premii wołowej wzrosła z 857.700 do 926.000 sztuk.

3.6 Szanse i wyzwania dla polskiego rolnictwa

Wejście do zjednoczonej Europy stwarza nowe warunki dla rozwoju polskiego rolnictwa. Bardzo ważne jest to, by już teraz nasi rolnicy mogli zmniejszyć różnice dzielące ich od rolników z krajów Piętnastki i przygotować się do włączenia do systemu Unii Europejskiej. Proces unowocześniania polskiego rolnictwa powinien odbywać się na wszystkich szczeblach; w każdym gospodarstwie, w każdej gminie i w każdym województwie. Konieczna jest pomoc finansowa ze strony państwa polskiego jak i Unii Europejskiej. Spośród wszystkich Polaków najwięcej pytań na temat integracji mają mieszkańcy wsi. Polityka UE dotyczy ich podwójnie - jako obywateli oraz jako producentów żywności.

Szanse dla polskiego rolnictwa po wejściu do unii europejskiej

• dostęp do największego na świecie rynku żywności wzrost eksportu rolnego

• poprawa i stabilizacja ekonomicznych warunków produkcji

• zwiększenie dochodów rolników dzięki wzrostowi cen niektórych towarów (mleka, wołowiny)

• objęcie polskich rolników wsparciem z budżetu unii europejskiej

• wpływ na decyzje dotyczące wspólnej polityki rolnej

• ułatwiony import nowoczesnych technologii

• napływ inwestorów

• zagrożenia wynikające z integracji polskiego rolnictwa z unią europejską

• trudne warunki dostosowania rolnictwa w okresie reform całej gospodarki narodowej

• wielkie koszty unowocześnienia polskiego rolnictwa

• trudności w dostosowaniu rynku rolnego do skomplikowanych regulacji unii europejskiej

• utrata części rynku krajowego na rzecz producentów z innych krajów członkowskich

• konieczność przestrzegania norm i przepisów związanych z jakością żywności

• ograniczenie wielkości produkcji niektórych towarów, zgodnie z zasadami limitowania produkcji

3.7 Podsumowanie

Uzyskane rezultaty negocjacyjne stwarzają dogodne warunki dla szybkiego integrowania się polskiego rolnictwa z jednolitym rynkiem UE w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. Przyśpieszeniu ulegnie proces restrukturyzacji polskiej wsi i rolnictwa, powstaną nowe, korzystniejsze warunki dla wymiany handlowej w ramach UE oraz z krajami trzecimi. Interesy polskiego rolnictwa reprezentowane będą na forum WTO przez Unię Europejską, zapewniając Polsce identyczne warunki udziału w handlu światowym, co będące udziałem państw UE, identyczny poziom ochrony celnej oraz możliwości korzystania z instrumentów wsparcia rynku rolnego, np. poprzez dopłaty do eksportu. Pierwsze lata po akcesji wymagać będą jednakże od Polski dużego wysiłku organizacyjnego w celu jak najszybszego

efektywnego wejścia w struktury i mechanizmy UE, co warunkuje uzyskanie odpowiedniego poziom absorpcji środków finansowych postawionych do dyspozycji polskiego rolnictwa.

4. Źródła/Literatura

1. Strona internetowa Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej www.ukie.gov.pl

2. Strona internetowa Kancelarii Premiera Rady Ministrów www.kprm.gov.pl

3. Traktat w sprawie utworzenia Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Rzym 25 III 1957. Zbiór Dokumentów, PISM, Warszawa 1957.

4. http://www.eca.eu.int - Strona Internetowa Court of Auditors

5. http://www.europa.eu.int - Strona Internetowa Unii Europejskiej

6. http://lib.amu.edu.pl - Baza Danych Europejskich Teksów Prawniczych

7. Unia bez tajemnic, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej

8. Przewodnik po Unii Europejskiej, Dick Leonard

9. Unia Europejska Leksykon integracji, red. Kazimierz Dziubka

10. Unia Europejska Podręcznik Akademicki, Lucjan Ciamaga

11. Nowy Przewodnik po Unii Europejskiej, Alasdair Blair

12. Raport Rządu RP dotyczący przygotowań Polski do akcesji do UE w obszarze Rolnictwo.

Praca pochodzi z serwisu www.e-sciagi.pl

Strona 2/64

---