System polityczny a rozwój społeczno –

gospodarczy w Azji Centralnej

Przypadek Kirgistanu

dr Nartsiss Shukuralieva

Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych

wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego

Projekt współfinansowany przez

Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP

w ramach programu POLSKA POMOC

www.iw.amu.edu.pl

www.polskapomoc.gov.pl

Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego

Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC

www.iw.amu.edu.pl

www.polskapomoc.gov.pl

2

System polityczny a rozwój społeczno - gospodarczy w Azji Centralnej

1

.

Przypadek Kirgistanu

Nartsiss Shukuralieva

Kujawsko-Pomorska Szkoła Wyższa w Bydgoszczy

Kirgiski Narodowy Uniwersytet im. Żusupa Balasagyna

Spis treści

Wprowadzenie

I. W poszukiwaniu modelu systemu politycznego

1. Pod wpływem standardów zachodnich

2. Model rosyjski: od sterowanej do suwerennej demokracji

3. Model azjatycki: priorytet gospodarki

II. Kirgistan: gra stabilnością i chaosem

1. Zawiedziona szansa demokratyzacji

2. Chaos prawny a wzmocnienie władzy prezydenckiej

3. Od retorycznych „rządów prawa” do rzeczywistych rządów struktur nieformalnych

III. System polityczny a rozwój społeczno-gospodarczy

1. Kontrolowana elita

2. Złe zarządzanie państwem

Podsumowanie

1

W polskiej literaturze równolegle używane są terminy Azja Środkowa i Azja Centralna. W niniejszym tekście

posługuję się tym drugim terminem.

Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego

Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC

www.iw.amu.edu.pl

www.polskapomoc.gov.pl

3

Wprowadzenie

Po rozpadzie Związku Radzieckiego w republikach centralno azjatyckich – w

Kazachstanie, Kirgistanie, Tadżykistanie, Turkmenistanie i Uzbekistanie kształtować się

zaczęły hybrydowe systemy polityczne. Mimo różnic w posiadanych zasobach naturalnych

oraz w poziomie wolności obywatelskich kraje te sporo łączyło. Przede wszystkim powstały

systemy prawne, które łączyły pozostałości radzieckie z niektórymi elementami demokracji

zachodnich oraz naśladowały model rosyjski uzupełniając go o elementy lokalnych

zwyczajów. W praktyce jednak wprowadzane normy nie miały wielkiego znaczenia.

Konstytucje i oprzyrządowanie prawne, tak jak wybory i referenda miały służyć

autolegitymizacji reżimu oraz utrzymywaniu fikcji praworządności. Po drugie, systemy

obudowując się układami nieformalnymi o różnej logice posługiwały się podwójną (formalną

i nieformalną), wewnętrznie sprzeczną metodą regulacji życia społeczno-politycznego

2

.

Mocno spersonalizowane, wsparte na woli polityczno-ekonomicznej prezydentów systemy

prawne współistniały wraz z decyzjami arbitralnego, samowolnego kierowania państwem. Po

trzecie, niestabilność zabezpieczeń prawnych i niestabilność reżimów nie sprzyjały

długoterminowym inwestycjom. W rezultacie powstawała gospodarka oparta na sprzedaży

surowców, bowiem tylko ta forma mogła przynieść szybki zysk zarówno lokalnej elicie, jak i

międzynarodowym kontrahentom.

W poszukiwaniu modelu systemu politycznego

Pod wpływem standardów zachodnich

Standardy zachodnie z jej wartościami liberalnej demokracji, rządów prawa i wolnego

rynku wydawały się atrakcyjne dla krajów, które po rozpadzie Związku Radzieckiego

uzyskały niepodległość. Republiki azjatyckie, starając się nie dopuszczać do ingerencji i

wpływów Rosji, jedna po drugiej ogłaszały się krajami demokratycznymi, świeckimi, którym

przyświecała zasada rządów prawa. Dekomunizacji symboliki narodowej, czy zawieszaniu

funkcjonowania instytucji radzieckich towarzyszyły inne zadania związane z budowanie

państwa od podstaw. Mowa na przykład o ochronie granic, wprowadzeniu własnego systemu

monetarnego, czy ustanowieniu samodzielnej polityki zagranicznej. Uchwalone konstytucje

wzorowane na modeli zachodnich demokracji uznawały prymat praw człowieka,

gwarantowały własność prywatną i zatwierdzały zasadę trójpodziały władzy na

ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Prezydent oraz deputowani parlamentu byli

wybierani w wyborach bezpośrednich i tajnych, a ich pozycję ograniczała kadencyjność.

2

J. Staniszkis, Postkomunizm. Próba opisu, Gdańsk 2001, s. 9-22.

Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego

Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC

www.iw.amu.edu.pl

www.polskapomoc.gov.pl

4

Wprowadzany w symbiozie z „kulturą i tradycją” lokalną model liberalnej demokracji

był jednak zbyt niepewną instytucją legitymizacji reżimu dla byłych komunistycznych

działaczy. Nie minęło wiele czasu, jak „demokracja” i „wolny rynek” stały się synonimami

chaosu i braku porządku, tym bardziej bolesnego, iż związanego z pogorszającym się

gwałtownie stanem gospodarki. Związek Radziecki powoli przestawał być główną przyczyną

wszystkich nieszczęść. Przeciwnie, pamięć o przeszłości komunistycznej przekształcać się

zaczynała w naczelny laitmotiv nostalgii za dostatnim życiem.

Model rosyjski: od sterowanej do suwerennej demokracji

W warunkach pogorszającej się relacji ze Stanami Zjednoczonymi otrzymywanie

pomocy zagranicznej od Rosji bez zobowiązań politycznych takich jak demokratyzacja, czy

obrona praw człowieka przypadło do gustu azjatyckim przywódcom. Co więcej, odpowiadało

im również wybiórcze wykorzystywanie niektórych instytucji demokratycznych, takich, jak

referenda czy wyborów, które to służyły autolegitymizacji władzy

3

. Model rosyjski dostarczał

wzorów do naśladowania, ułatwiając rezygnację z części swobód i wolności obywatelskich,

uzasadniając budowę „stabilnego” państwa, konieczność walki z terroryzmem, czy potrzebę

silnych, scentralizowanych rządów. Pretekstu do ograniczenia roli opozycji oraz rozszerzenia

pełnomocnictw sił bezpieczeństwa w republikach azjatyckim dostarczyły wojna domowa w

Tadżykistanie, konflikt afgański oraz fundamentalizm islamski. Było to powtórzeniem

mechanizmów, z których korzystała Rosja, czyniąca z konfliktu czeczeńskiego pretekst do

centralizacji i wzmocnienia władzy. Koncentrację władzy prezydenckiej w republikach

środkowoazjatyckich, gdzie dużą rolę odgrywali członkowie rodziny lokalnego przywódcy

wraz za rosyjskimi analitykami tłumaczono regionalną odmianą demokracji

4

. Od 2000 r.

wpływ Rosji na działalność ustawodawczą krajów Azji Centralnej stał się mniej

zawoalowany

5

. Kulminacją współpracy było stwierdzenie, że model zachodniej demokracji

3

Wybory w Azji Centralnej pełniły rolę nie tyle społecznej legitymizacji władzy, lecz autolegitymizacji elit.

Dlatego też to one a nie społeczeństwo przywiązywało dużą rolę do procedury wyborczej. W pierwszych latach
niepodległości Kirgistan wydawał się wyjątkiem od reguł w regionie, lecz od referendum 1994 r. wyraźnie
powrócił do towarzystwa.

4

Według jednego z krytyków „suwerennej demokracji” Michaiła Kasjanowa (premier Federacji Rosyjskiej w

latach 2000-2004) prawdziwym celem tej doktryny była nie tylko legitymizacja koncentracji władzy, ale i
akceptacja dla utrzymywania władzy politycznej i nabytej własności za wszelką cenę. Widoczne skutki to triumf
populizmu, stopniowe niszczenie instytucji społeczno - politycznych oraz odejście od pryncypiów szacunku do
prawa, demokracji i wolności rynku. Patrz szerzej: М. Касьянов, Империя Свободы, в: Коммерсантъ,
№ 159(3490), 29.08.2006.

5

Deputowany do kirgiskiego parlamentu Bakyt Beshimov twierdził w swoim wystąpieniu 14 września 2009 r.

na Uniwersytecie John Hopkins, że z zaskoczeniem obserwował prawie pełne podobieństwo zmian
wprowadzanych do kirgiskiego ustawodawstwa do ustaw uchwalonych przez Państwową Dumę Federacji
Rosyjskiej.

Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego

Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC

www.iw.amu.edu.pl

www.polskapomoc.gov.pl

5

parlamentarnej jest nie do zastosowania w danym regionie.

W republikach

centralnoazjatyckich, gdzie prezydenci, mimo ograniczeń kadencji, nie zamierzali opuszczać

swoich stanowisk, rosyjski model przekazywania władzy prezydenckiej nie drogą wyborów,

lecz „mianowania” (Borysa Jelcyna namaścił Władimira Putina, a W. Putin aktualnie

sprawującego urząd Dmitrija Miedwiediewa) był jednym z najpilniej obserwowanych

wydarzeń

6

.

Model azjatycki: priorytet gospodarki

Autorytarne tendencje republik były wspierane również przez Chiny

7

. Będąc w Azji

Centralnej jednym z głównych konkurentów gospodarczych UE m.in. w branży energetycznej

Chiny nie drażniły lokalnych przywódców wymogami reform polityczno-prawnych.

Opierając się na idei, że współpraca gospodarcza łagodzi napięcia polityczne systematycznie

wzmacniały one swoją pozycję na rynku centralno azjatyckim. Promując język i tradycję

chińską wśród wyższych warstw społeczeństwa zdobywały również zwolenników chińskiego

modelu rozwoju

8

. Ciekawe, że „azjatycki rozwój” rozumiano przede wszystkim jako

ograniczenie reform demokratycznych oraz legitymizację rządów autorytarnych jako

najlepszego ustroju, gwarantującego wzrost gospodarczy. W takiej perspektywie, krytyka

rządu przyjmowana była jako przeszkoda na drodze do społecznego dobrobytu. Prezydenci

republik mieli być tymi przezornymi liderami, nosicielami nadzwyczajnych cech, którzy

zapewnią stabilność polityczną i dostatnie życie dla każdego. To wymogami rozwoju

gospodarki oraz jej priorytetem nad reformami politycznymi uzasadniano ograniczanie

działalności organizacji pozarządowych, swobody działania mediów, a więc także

marginalizację opozycji.

Kirgistan: gra stabilnością i chaosem

Zawiedziona szansa demokratyzacji

6

М. Ларуэль, Россия в Центральной Азии: давняя история, новые трудности? Рабочий доклад EUCAM

2009 г., No. 3, s. 6-7.

7

Dobitnie ukazały to chociażby ostatnie wybory prezydenckie (odbyły się 23.07.2009 r.) w Kirgistanie, gdy

chińskie czasopisma udzieliły poparcie prezydentowi Kurmanbek Bakijewowi. K. Bakijew zwyciężył w
wyborach dzięki naciskom politycznym, wykorzystaniu zasobów administracyjnych oraz fałszowaniu wyników
głosowania. W czasie gdy OBWE ogłosiło, że wybory nie odpowiadały standardom demokratycznym,
„pozytywne wrażenia” jednoczyły obserwatorów WNP oraz Szanghajskiej Organizacji Współpracy. To dwie
ostatnie organizacje były podstawą dla legitymizacji reżimu Bakijewa. Patrz szerzej np. chińskie czasopismo
„Żenmin Żypau” (ros. „Жэньминь жибао”), http://russian.peopledaily.com.cn/31519/6708588.html, 24.07.2009;
Айзада Кутуева,

Миссия ШОС: Выборы президента Кыргызстана прошли прозрачно и честно, w:

http://www.24.kg/election2009/53567-2009/07/24/116631.html

, 24.07.2009; Kyrgyz presidential election failed

to meet key OSCE commitments, despite some positive elements, in: http://www.osce.org/item/39014.html,
11.10.2009.

8

С. Пейруз, Центральная Азия и Китай: растущее партнерство, Рабочий доклад EUCAM 2009 г., No. 4,

s. 4.

Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego

Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC

www.iw.amu.edu.pl

www.polskapomoc.gov.pl

6

W przeciwieństwie do Kazachstanu, Uzbekistanu czy Turkmenistanu Kirgistan nie jest

szczególnie atrakcyjnym obiektem zainteresowań dla poszukiwaczy ropy naftowej i gazu

ziemnego. Nie graniczy on z Afganistanem gdzie lokalny konflikt o znaczeniu globalnym

skupia światową uwagę, ani nie doświadczył wojny domowej jak Tadżykistan. Z tych samych

powodów jednak kraj ten dawał nadzieje na udany eksperyment z demokratyzacją. Republika,

w której nie zachodził konflikt między krótkotrwałymi interesami komercyjnymi zachodnich

korporacji oraz długoterminowymi interesami demokratyzacji wydawał się idealnym

miejscem dla budowy ładu opartego na rządów prawa.

Gdy w bratnich republikach dochodziło do zamiany pozycji pierwszego sekretarza

narodowej partii komunistycznej na pozycję prezydenta, w Kirgistanie na to stanowisko

wybrany zostaje naukowiec Askar Akajew. W kraju panował również względnie swobodny

klimat dla działania wolnych mediów oraz organizacji pozarządowych finansowanych przez

Zachód. Jednak żywot wizerunku „wysepki demokracji” nie trwał nazbyt długo. Pierwsze

rozczarowanie pojawiło się wraz z próbą przedłużenia kadencji prezydenta A. Akajewa,

zbrojnym stłumieniem strajku zakończonego śmiercią kilku osób oraz próbami uzurpacji

władzy przez rodzinę prezydenta. Kolejne rozczarowanie nadeszło, wraz ze zwyrodnieniem

„rewolucji tulipanowej” w pałacowy przewrót, kiedy to nowy prezydent Kurmanbek Bakijew

podjął próby całkowitej eliminacji realnych oponentów.

Chaos prawny a wzmocnienie władzy prezydenckiej

Kształtujący się w Kirgistanie system polityczny miał charakter „ruchomego,

chaotycznego” reżimu, będącego swoistym eksperymentem politycznym. Zmiany i

uzupełnienia do konstytucji, w ciągu 18 lat niepodległości wprowadzano osiem razy

9

.

Właściwie za każdym razem zmieniano gruntownie relacje organów władzy oraz ich

kompetencje. Wszelkie zmiany były jednak wprowadzane w trybie, który naruszał

konstytucyjne zasady wprowadzania zmian i poprawek. Co więcej, mimo tych zmian,

działalność systemu politycznego faktycznie była regulowana nie konstytucją, lecz ustawą o

wprowadzeniu w życie konstytucji. Ustawa ta, z kolei, ustalała zupełnie inne, tymczasowe w

deklaracjach, rozwiązania. Nakładały się na to również rozbieżności tekstów w językach

kirgiskim (państwowym) i rosyjskim (oficjalnym)

10

. W ten sposób kształtowała się sytuacja,

9

W czasach rządów Akajewa nowelizacje konstytucyjne wprowadzano niemal co dwa lata (tj. kolejno w latach:

1994, 1996, 1998, 2001, 2003). Czteroletnie rządy Bakijewa przyniosły trzy następne zmiany (2006, dwukrotnie
w 2007 r.). Ponadto, w trakcie przygotowywania tego tekstu trwały prace nad kolejną reformą konstytucyjną.

10

Teoretycznie, konstytucja w języku kirgiskim, tj. w języku państwowym traktowana była jako oficjalna,

zasadnicza wersja. Kirgijski język, jako język państwowy, miał w porządku językowo – prawnym, z założenia
dominującą pozycję. W praktyce jednak, bez względu na zasadnicze różnice między wersjami oba warianty

Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego

Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC

www.iw.amu.edu.pl

www.polskapomoc.gov.pl

7

w której formalno-prawna strona życia politycznego miała kilka poziomów: konstytucyjny,

ustawowy, prezydenckich dekretów z mocą ustawy oraz aktów niższego rzędu

11

. Każdy

wymiar w pionowej i poziomej relacji był niestabilny i ruchomy, co nierzadko wyradzało się

w żyjące własnym życiem sprzeczności, czyniąc literę prawa martwą w wielu miejscach

systemu prawnego.

Większość nowelizacji konstytucyjnych bez względu na różnicę społeczno-

politycznych kontekstów, w których były przyjmowane, miały wspólne rysy i były

przeprowadzane wedle powtarzalnego schematu. Przede wszystkim, zmiany i uzupełnienia

konstytucyjne wprowadzano drogą referendum. Niemal przed każdym z nich przyszłe zmiany

prezentowane były w pompatycznym tonie jako kolejny krok ku demokratyzacji. W celu

prowadzenia „dialogu z opozycją oraz tryumfu władzy narodu” inicjowano ogólnonarodowe

debaty, a dla przygotowania projektu zmian i uzupełnień do konstytucji powoływano Radę

Konstytucyjną. Tworzył ją prezydent, przy czym, ani konstytucja, ani ustawodawstwo nie

przewidywało istnienia takiego gremium. Zakładano, że przygotowany przez to ciało projekt

powinien był być wniesiony pod referendum, więc cała uwaga było skoncentrowana wokół

jego prac. Pod referendum jednak wnoszono nie szczegółowo omówiony i opublikowany

projekt Rady Konstytucyjnej, lecz skrycie przygotowaną wersję administracji prezydenckiej.

Manipulację ułatwiało towarzyszące procesowi szybkie tempo, tj. bardzo krótki odstęp

czasowy, dzielący moment ogłoszenia referendum i jego przeprowadzenia, niejasne

sformułowanie pytań na karcie do głosowania, stosowanie nacisków administracyjnych.

Manipulacja obecna była również na etapie przebiegu referendum i ustalania jego wyników.

Od retorycznych „rządów prawa” do rzeczywistych rządów struktur nieformalnych

Formowaniu takiej chaotycznej struktury, w czasach rządów A. Akajewa,

towarzyszyły równocześnie kampanie polityczne, opiewające znaczenie konstytucjonalizmu i

zasady rządów prawa. Nawet jeśli zwierzchnictwo norm konstytucyjnych nie było realne, to

jednak wielką wagę przydawano tworzeniu iluzji takiegoż zwierzchnictwa. Pozwalało to w

selektywny sposób wykorzystywać normy prawne, ale równocześnie nie doprowadzać do

otwartego nihilizmu prawnego. W ten sposób utrzymywano społeczne poczucie znaczenie

prawa, jako regulatora stosunków społecznych i politycznych. Jednak niezwykle trudna do

językowe traktowane były jako wyposażone w jednakową moc prawną, Р. Есембаева, Конституция по-
кыргызски..., в: Общественный рейтинг, №44, Бишкек 18.11.2004.

11

Dekrety prezydenta, mające moc ustaw, umieszczam na osobnym poziomie, bowiem miały one charakter

odmienny od pozostałych uchwalonych przez parlament kirgiski - Dżogorku Kenesz (DżK) ustaw.

Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego

Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC

www.iw.amu.edu.pl

www.polskapomoc.gov.pl

8

uchwycenia, skomplikowana gra stabilności i zmiany ustąpiło miejsce otwartej ignorancji

wszelkich dotąt obowiązujących norm polityczno-prawnych.

Ostatnie nowelizacje konstytucji przyjęte przy użyciu manipulacji, kłamstw i szantażu

nie tylko nie mogły stać się dokumentami zapewniającymi konsensus polityczny, ale również

utraciły swoją główną rolę – utrzymywania fikcji państwa prawa. Nieskrywane lekceważenie

ustawy zasadniczej przez obóz władzy i związanego z tym otwartego przenoszenia ośrodków

decyzyjnych do sfery nieformalnej, kosztem formalnej struktury instytucjonalnej (parlament,

rząd, sądownictwo) pogłębiało tylko spiralę bezprawia. Według deputowanego parlamentu

Bakyt Beshimova (opuścił kraj po nieudanej próbie zamachu na jego życie), kwestie o

strategicznym znaczeniu narodowym były rozstrzygane nie przez kirgiskie organy

państwowe, lecz przez nieformalny związek klanu Bakijewa, grup finansowych oraz

określonych kręgów z państw trzecich

12

.

System polityczny a rozwój społeczno – gospodarczy

Kontrolowana elita

Ścisły związek gospodarki i polityki w Azji Centralnej wyraźnie można było

zaobserwować podczas kryzysu gospodarczego, który pogłębiając poziom biedy,

jednocześnie wpływał na wzmocnieniu tendencji autorytarnych. Ograniczanie wolności

politycznej, systematyczna pokazowa walka z korupcją w celu likwidacji przeciwników

władzy, a także brak gwarancji własności prywatnej nie sprzyjały inwestycjom. Wtórnie

zjawiska te jeszcze bardziej pogłębiały socjalno – ekonomiczne problemy ludności.

Wszystkie republiki, mimo wielu różnic miedzy nimi, charakteryzowało ścisłe

uzależnienie sukcesu indywidualnych inicjatyw gospodarczych od aprobaty politycznej

prezydenckiego klanu wymuszającego relacje klientelistyczne. Własność prywatna, majątek

oraz możliwość prowadzenia biznesu przez przedsiębiorców (np. poprzez licencjonowanie)

mogły być w każdej chwili skonfiskowane, odebrane lub zmuszone do sprzedania za

symboliczną kwotę w ramach kary za nielojalność polityczną. Sankcjonowanie nielojalności

obejmowało szerszy kontekst powiązań społecznych, kiedy za nieposłuszeństwo (np. poparcie

opozycji) wobec swojego lidera płacili ludzie z nim związani (np. przyjaciele lub krewni).

Pozostałej, akceptującej status quo elicie umożliwiano z kolei dostęp do ograniczonych

zasobów. Utrzymywano ich lecz pod kontrolą dzięki karuzeli stanowisk, częstych dymisjach

rządowych, administracji państwowej oraz mechanizmie wspólnoty brudnych interesów.

Źródłem spójności władzy, w pewnym sensie nawet gwarantem jej stabilności, było także

12

B. Beshimov, Wystąpienie na Uniwersytecie John Hopkins z dnia 14 września 2009 r.

Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego

Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC

www.iw.amu.edu.pl

www.polskapomoc.gov.pl

9

uczestniczenie we wspólnej „zbrodni” (np. działaniu korupcyjne). Awansowanie na

odpowiedzialne stanowiska osób według kryterium lojalności i „umoczenia

13

”, ciągłość

układu i reprodukcja bezkarności deformowały funkcje państwa

14

.

W wielu aspektach problemy z egzekwowaniem prawa, brak odpowiedniej struktury

organizacyjnej czy selektywność stosowanych mechanizmów wyradzały się w

„niekompletność” instytucjonalizacji. Luki w organizacji życia społeczno – gospodarczego

były więc wypełniane czynnikiem personalnym, np. w postaci relacji patron – klient. W takiej

sytuacji związek między posiadaniem władzy, układów a uprawnieniami jednostek

gwarantowanymi ustawodawstwem (np. wolność wypowiedzi, prawo własności) był bardzo

ścisły.

Bez

„wzmocnienia”

uzyskiwanego

dzięki

personalnym

powiązaniom

klientelistycznym czy władczym trudno było o egzekwowanie prawa

15

. Nieodłączną cechą

powyższych zależności było zacieranie granicy między sferą publiczną a prywatną oraz

zachowanie pozornej różnicy między własnością prywatną a państwową.

Złe zarządzanie państwem

Negatywna selekcja, krążenie elity (a razem z nim pajęczyny układów nieformalnych)

między stanowiskami publicznymi oraz instytucjonalizacja nieodpowiedzialności uruchomiły

procesy deprofesjonalizacji. Kwalifikacje wykształcone w czasach radzieckich przestają

odgrywać znaczenie w nowych warunkach. Brak kadr oraz wynikające z niego niewydajne

zarządzanie państwem wraz nieumiejętnością efektywnego wykorzystania ograniczonych

zasobów tylko powiększały kłopoty ekonomiczne. Ponadto polityka manewrowania, czy

represji kumulowały wiele problemów strukturalnych, takich jak wysoki poziom korupcji w

administracji państwowej, nieprzejrzystość w podejmowaniu decyzji (dotyczących np.

eksportu surowców), quasi – niewolnictwo w niektórych najbiedniejszych regionach,

wykorzystywanie pracy dzieci, zanikanie służby zdrowia oraz poważne problemy

ekologiczne. Mimo potężnych zasobów naturalnych Uzbekistan i Turkmenistan tak samo

13

Według Andrzeja Zybertowicza, zasada „umoczenia” w antyrozwojowych grupach interesu polega na

awansowaniu osób, na których ma się kompromitujące informacje. Patrz: A. Zybertowicz, Antyrozwojowe grupy
interesów: zarys analizy, w: Kręgi integracji tożsamości: Polska. Europa. Świat, pod red. W. Wesołowskiego, J.
Włodarka, Warszawa 2005, s. 312.

14

Ibidem, s. 312-319.

15

Podwójna zależność uwypuklała się zwłaszcza stosunku do kirgiskich przedsiębiorców-posłów,

przedsiębiorców-urzędników. Zajmowanie wysokiego stanowiska wynikało z żywotnej potrzeby ochrony
prowadzonego biznesu, gdyż brak personalnego wsparcia mógł temu zagrozić. Patrz: J. Staniszkis, Czy
rewolucja odgórna jest możliwa, w: Kontynuacja czy przełom? Dylematy transformacji ustrojowej, pod red. W.
Jakóbik, Warszawa 1994, s. 91-92.

Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego

Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC

www.iw.amu.edu.pl

www.polskapomoc.gov.pl

10

borykały się ze znaczącym pogorszeniem infrastruktury i dostępu do podstawowych usług:

bieżącej wody, systemu kanalizacyjnego, służby zdrowia i edukacji

16

.

Co więcej, zero jedynkowa gra polityczna wraz z nieustanną karuzelą stanowisk nie

zachęcały do długoterminowych inwestycji. Opłacalne i bardziej pewne krótkoterminowe

szybkie zyski powiększały jedynie problemy rozwoju gospodarczego. Świadectwem

nieudanej polityki, która przerodziła się w cykliczny kryzys energetyczny był Kirgistan.

Systematyczny brak prądu wraz z dysproporcjonalnym wzrostem jej ceny w stosunku do

zarobków hamował przede wszystkim średni i mały biznes - realne źródło dochodów

większości obywateli. Uderza również w i tak już osłabiony system edukacji i ochrony

zdrowia.

Rozwój społeczno-gospodarczy w dłuższej perspektywie uniemożliwiała także

eksploatatorska polityka rolna przynoszący szybki i gwarantowany zysk dla kręgów

rządzących. Priorytetowa uprawa bawełny (np. w Uzbekistanie), znana jeszcze z czasów

radzieckich pogarszała sytuację żywnościową ludności, bo sterowała produkcją rolną

niezgodnie z jej potrzebami

.

Ponadto uprawa coraz bardziej oparta była na ręcznej pracy

rolników – w niektórych najbiedniejszych wsiach utrzymujących status quasi – niewolnictwa,

w tym przymusowej pracy na polach bawełnianych studentów i dzieci

17

. Rozmyślna polityka

technologicznej degradacji rolnictwa umożliwiała zająć maksymalną liczbę osób pracami

polowymi. Tym samym władza miała rozwiązany kłopot związany z ewentualną możliwością

powstania konfliktów społecznych. Dylemat między uprawą bawełny (zaspokojeniem potrzeb

elit i struktur korupcyjnych) i rozwiązaniem problemu bezpieczeństwa żywnościowego

(walka z ubóstwem i niedożywieniem) było bardzo wrażliwą kwestią polityczną

18

.

Podsumowanie

Po dziewiętnastoletnich rządach, mimo bogatych zasobów naturalnych

19

,

odziedziczenia po Związku Radzieckim wykształconej ludności, systemu ochrony zdrowia,

szkolnictwa oraz infrastruktury republiki regionu borykały się drastycznym obniżeniem

poziomu życia. Efektem ubocznym trwałości rządów był również wysoki poziom korupcji w

administracji państwowej, tłumienie energii społecznej, praktykowanie quasi – niewolnictwa,

16

Wyjątkiem jest tu sytuacja w Kazachstanie.

17

Ręczne zbieranie bawełny jest obowiązkowe dla dzieci w wieku od 11 do 14 lat. Spędzają oni na polu od 51

do 63 dni bez dni wolnych. Patrz szerzej: D. Kandiyoti, Invisible to the World? The Dynamics of Forced Child
Labour in the Cotton Sector of Uzbekistan, London: Center of Contemporary Central Asia and the Caucasus,
2008, p. V.

18

С. Пейруз, Парадоксы сельского хозяйства в Центральной Азии, Рабочий доклад EUCAM 2009, No. 6,

s. 10.

19

Mam tu na myśli Uzbekistan i Turkmenistan.

Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego

Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC

www.iw.amu.edu.pl

www.polskapomoc.gov.pl

11

wykorzystywanie pracy dzieci, zanikanie służby zdrowia oraz poważne problemy

ekologiczne. Wbrew twierdzeniom o zaletach „azjatyckiego” modelu rozwoju opartego na

rządzie niedemokratycznym, przykład Centralnej Azji nie był dowodem na sukcesy w tym

zakresie

20

. Wręcz odwrotnie, wydaje się, że władze wpadły w pułapkę stworzonych przez

siebie systemów instytucjonalnych. Z powodu braku legitymizacji, nieprzejrzystości i

niestabilności reguł gry oraz podstaw dla inwestowania, kraje te coraz bardziej pogrążały się

w kryzysie społeczno-gospodarczym. Im bardziej kraje zmagały się z tymi kłopotami, tym

częściej odwoływały się do represji i wzmacniały rządy autorytarne. Bieda oraz załamanie

elementarnej infrastruktury stały się bazą dla potencjalnej destabilizacji regionu. Co więcej,

poczucie niesprawiedliwości, drastyczne ograniczenia możliwości przejawów otwartego

społecznego niezadowolenia, sprzyjały ukrytym formom protestu jak rosnąca popularność

ruchów religijnych. Jednak wprowadzenie mechanizmów, które sprzyjałyby ozdrowieniu

sytuacji społeczno-gospodarczej, nie leży tylko i wyłącznie w sferze dobrych chęci lokalnych

przywódców.

Relacje polityki – ekonomii, wpływ dziedzictwa komunistycznego i ciągłości elit na

przemiany kraju, problem prawno – instytucjonalnej obudowy procesu zmian, krzyżowały się

oddziaływaniami międzynarodowymi. Były one z jednej strony zorientowane na

demokratyzację, z drugiej natomiast na zachowanie status quo. Co więcej, zyski osiągane z

krótkoterminowych umów komercyjnych, orientowały gospodarki analizowanych krajów na

sprzedaż zasobów naturalnych, a nie towarów przetworzonych. Bogactwa wynikające ze

sprzedaży surowców naturalnych nie służyły jednak demokracji. Wpływy osiągnięte z ich

sprzedaży płynęły do państwa. W praktyce zwiększało to władzę biurokracji państwowej i

osłabiało odpowiedzialność władzy przed obywatelami

21

. Zmiana modelu polityczno -

gospodarczego oraz struktura wymiany handlowej, konieczna dla rozwoju republik możliwa

jest dzięki wpływom modelu Unii Europejskiej wymuszającej odpowiednie praktyki w sferze

relacji społeczno – politycznych jako część umów gospodarczych.

20

Wyjątkiem był tu Kazachstan, ale wzrost jego gospodarki przez ostanie dziesięciolecia był wynikiem

wysokich cen na ropę naftową oraz na metale.

21

S.P. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, Warszawa 1995, s. 74.