KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
Społeczeństwa czy środowiska bogatsze
FELIKS KANCLERZ
mogły stosować dodatek kamienia w masie
ceglanej budowli, jako materiału na detale
architektoniczne, a nawet jako powłoki
SGRAFFITO GEOMETRYCZNE W POLSCE
zewnętrznej konstrukcyjno-dekora-cyjnej. W
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowych Oddziału Warszawskiego w dniu 22.V.1962 r.)
krajach natomiast uboższych zarówno w
materiał kamfen-ny jak i w środki finansowe,
przy stosowaniu ubogiej powłoki wapiennej,
Dotychczasowe materiały ikono- -plastycznej to dotychczasowy sto- cegła lub nieregularne bryły ka- powstał naturalny grunt dla wynalezienia
graficzne i opracowania plastyczne- sunek do barwności naszej archi- mienia polnego. Cegła zaś była po- określonej plastycznej  obróbki" tej II. 4. Rogów Opolski, pow. Krap-
go składnika w architekturze rene- tektury renesansowej wydaje się wszechnie stosowanym materiałem
zewnętrznej powłoki wapiennej wyprawy ele- kowice. Sgraffito na zamku. (Rys.
sansowej Polski zawierają stosun- nieustalony. Ugruntowała się w budowlanym niemal we-wszystkich autor)
wacyjnej.
kowo nieliczne wzmianki o sgraf- p e w ne j mie rz e te z a, że b a rwa historycznych ośrodkach miejskich
W ten sposób doszło do powstania sztuki
fitach, umieszczonych na zewnętrz- w architekturze, zwłaszcza w okre- w Polsce wieku XVI i XVII. sgraffita geometrycznego, pokrywającego całe
nych ścianach budowli. Zaintereso- sie renesansowym, jest wyłącznie
Sgraffito stosowane było w powierzchnie zewnętrznych ścian budowli. Jest
wanie tą szczególnie monumentalną
atrybutem dzieł strefy południowo- dwóch formach: jako kompozycje oczywiste, iż na powstanie i rozwój tej
techniką malarską zasadniczo
europejskiej. Badania powłok barw- figuralne oraz jako geometryczna techniki malarskiej wpłynęły dwa czynniki:
kierowało się ku bardzo nielicznym
nych na elewacjach kamienic miesz- dekoracja całopłaszczyznowa.  możliwości finansowe, gdyż tech
zabytkom sgraffita, stanowiącym
czańskich przy Rynku zamojskim
Dzieła sgraffita figuralnego, jakie nika ta, aczkolwiek tańsza od ka
kompozycje figuralne względnie
oraz wzmianki historyczne o malo-
np. widzimy na murach zamku w miennej powłoki, jest w
ornamentacyjne jak fryzy itp. Nie- wanych elewacjach kamienic w Prószkowie w woj. opolskim, są
wykonaniu
które z powszechnie znanych zabyt- Rynku Starego Miasta w Warsza-
przetworzeniem w innej technice pracochłonna i stosunkowo
ków architektury, ozdobione sgraf- wie (Jarzemski 1643 r.) zwróciły freskowego malarstwa monumen-
kosz
fitem geometrycznym, odznaczają
w pewnym stopniu uwagę i na ten talnego. Natomiast sgraffito geo-
towna,
się tak wysokiej wartości kompo- problem w Polsce.
metryczne ma, jak się zdaje, za-  wpływ regionów
zycją architektoniczną, że dekoracja
Z powyższych przesłanek wyła- sadniczo inne przyczyny powstania i kulturalnych,
sgraffita geometrycznego była przy
n ia s ię p ro b l e ma t y ka k o lo r yt u
zastosowania. w których istniała tradycja
analizie artystycznej obiektu trak- i kompozycji plastycznej na budow-
tego
Powstanie sgraffita geometrycz-
towana raczej jako marginesowy
lach renesansowych, których ele-
typu dekoracji.
nego wiąże się ściśle z materiałem
dodatek.
wacje były pokryte wyprawą wa-
Na podstawie dotychczasowych wyników
budowlanym użytym do wznoszenia II. 5. Nysa, sgraffito no II p. domu
Jeżeli się rozważa ten fragment
pienną na niemonumentalnym ma-
budowli. badań terenowych można stwierdzić, iż przy ul. Grodzkiej nr 11 (zniszczone
osiągnięć sztuki architektoniczno-
teriale budowlanym, jakim była
Materiał kamienny, przez tysiąc- sgraffito geometryczne występuje na
to 1960 r.). (Rys. autor)
lecia stosowany powszechnie do obszarach Czech, Moraw i Polski południowo-
wznoszenia budowli monumental- zachod-niej. Na tych obszarach przy oży-
nych, sam z natury rzeczy determinuje wionych działaniach inwestycyjnych od XVI
dwóch kamienic mieszczańskich w
fakturę i wygląd powierzchni ścian w., prowadzonych przede wszystkim
Nysie przy ul. Jarosława 8 i ul.
11. 2. Simoradz, pow. Cieszyn. Sgraf-
budowli. Jest tworzywem o własnych przez mieszczaństwo, występowały
Grodzkiej 9.
fito na kościele parafialnym, pod
walorach plastycznych i nawet określone warunki po temu: bogate
Do ogólnej grupy form sgraffita
nowym tynkiem. (Rys. autor)
płaskie powierzchnie kamiennych mieszczaństwo, brak
geometrycznego, występującego w
murów mają określony wyraz monumentalnego budulca, silne
Polsce, zaliczono i te prymitywne
artystyczny. Zarówno bloki wpływy historycznej architektury
formy, które otrzymano przez:
ociosywane jak i układane regularnie krajów basenu Morza Śródziemnego.
estetycznej organizacji dużych po-  fakturalne zróżnicowanie lica za
warstwy narzutniaka czy też płaskie Sgraffito geometryczne w Polsce
wierzchni zewnętrznych w bryłach prawy jednowarstwowej, np. partie
ocioski s t warzały pewn ą rytmikę i występuje jako zjawisko masowe
budowlanych, jako potrzeba arty- wygładzone na tle chropowatej
plastykę szczegółów, ponadto na terenie Dolnego Śląska. W innych
styczna, leży więc u podstaw po- reszty powierzchni, jak naśladow
wprowadzały barwę do struktury.
wstania sgraffita geometrycznego. częściach Polski przypadki nictwo kamieni na narożach,
Przykładem wzbogacenia tych
Do powyższego należy jeszcze zachowanego sgraffita są bardzo  linearne nacięcia w układzie
walorów mogą być ściany ze-
dodać, iż jednym z dalszych, ale nieliczne, rozrzucone po całym te- geometrycznym w zaprawie jedno
wnętrzne budowli bizantyńskich,
ważnych czynników wpływających rytorium kraju, zachowały się na warstwowej.
w których kamienie układane są budowlach wyłącznie nie miesz-
na rozwój techniki sgraffita geome- Analiza dotychczas zarejestro-
w różne wzory. Z kolei dekoracja czańskich.
trycznego są względy ekonomiczne. wanych form sgraffita geometrycz-
architektoniczno-plastyczna kamiennej
Dotychczas udało się stwierdzić nego pozwala na podział materiału
budowli przy pomocy gzymsów,
istnienie sgraffita geometrycznego na następujące grupy:
opasek, obramień, parapetów itp.
lub przynajmniej jego śladów na 1. linearno-konstrukcyjne (pseudo-
detali rozczłonkowała powierzchnię
92 obiektach zabytkowych, z czego bonie), dające w rezultacie komór
ścian i zmniejszała agresywność
34 znajduje się w woj. wrocław- kowy podział powierzchni wyprawy,
czy też nudę dużych gładkich po-
skim i 22 w woj. opolskim. Dla naśladujący monumentalny podział
wierzchni. Póz
niejsze wprowadzenie
56 przykładów zebrano rzeczowe kostek kamiennych (ciosów),
boniowania, często bogato profilo-
dane, tj. opisy, rysunek i fotografie. 2. krystaliczne (diamentowe) o bar
wanego, dodatkowo pozwalało uzys-
W kilkunastu przykładach informacje dzo różnorodnym kształtowaniu
kiwać lekkość w masie wielkich
te są jedynymi danymi już o prostokątnych płaszczyzn,
brył budowli.
charakterze historycznym, 3. rysunkowo-patronowe.
Geneza powierzchniowej techniki archiwalnym, bowiem obiekty, na Bliższe zestawienie form sgraf-
dekoracyjnej, stosującej bardzo często których znajdowało się sgraffito, fita geometrycznego z czasem po-
elementy powtarzalne w swej poważnie uszkodzone, zostały w wstania tej dekoracji pozwala na
kompozycji, wynika więc z po- ostatnich czasach całkowicie roze- stwierdzenie, iż wiek XVI na Dol-
wstania estetycznej obawy przed brane. Stało się tak np. z ruinami nym Śląsku był okresem wielkiego
istnieniem i trwaniem w kraj- rozwoju tej dekoracji plastycznej.
U. i. Rozmieszczenie sgraffita geometrycznego w Polsce. II. 3. Prochowice, pow. Środa Śląska.
obrazie architektonicznym dużych Formy prymitywne, nacięcia linear-
(Rys. autor) Sgraffito na górnych kondygnacjach
jednostajnych płaszczyzn. Zmysł ne (pseudo-bonie czy rustyka na-
starego zamku. (Rys. autorj
316
317
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
rożna) mogą być pierwszymi pró- krywają w dobrej formie tech-
PIOTR BOHDZIEWICZ
bami wprowadzenia tej techniki, nicznej mury domów mieszczan,
natomiast wzory rysunkowo-patro- skich, wzniesionych co najmniej
nowe z reguły pochodzą z końca w XVI wieku, jest wszelka pod-
KAMIENICA POD  SAMSONEM" W WARSZAWIE PRZY ULICY FRETA NR 5
XVI wieku, a raczej w większości stawa do stwierdzenia, że pod
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Lubelskiego w dnłu 25.XI.1960 r.)
z 1. połowy XVII wieku. nimi zachowały się dawne de-
W zakresie barwy przeważa koracje sgraffitowe.
sgraffito czarno-białe, w którym
Stosunkowo obfity plon poszu-
dolna, gruntowa warstwa wykona-
kiwań i odkryć sgraffita geomet-
na jest z zaprawy wapiennej z do-
rycznego na terenie Śląska pozwala
mieszką węgla drzewnego. Orygi-
mniemać, iż na tym obszarze miejs-
nalne jest sgraffito na wieży zam-
cowemu społeczeństwu obca była
kowej w Ząbkowicach Śląskich,
kolorystyka barwionych płaszczyzn
gdzie odwrotnie, warstwa wierzch-
II. 6. Chelmsko Śląskie, pow. Ka- wielowymiarowych, natomiast sto-
nia ma domieszkę węgla drzew-
mienna Córa. Sgraffito na  starej
sowano i powszechnie rozwijano
nego. Sgraffito kolorowe stwier-
szkole", przy kościele parafialnym.
technikę powierzchniowej dekoracji
dzono tylko w sześciu przypadkach,
(Rys. autor)
plastycznej, świetnie wyrażoną for-
przy czym do dekoracji sgraffitowej
mą sgraffita geometrycznego.
na murach zaników w Gonzanowie
W obecnie rozwijającej się pla-
i Oleśnicy należy podejść bardzo
styce architektonicznej panuje za-
ostrożnie. Oba te obiekty poddane 1. domy mieszczańskie oraz więk
sada wprowadzania na ściany bu-
były w końcu XIX wieku kapital- szość budowli o szczególnym
dowli barwnych pól i płaszczyzn.
nemu remontowi i odnowieniu ele- znaczeniu w regionie śląskim
Zasada ta stosowana jest i przy
wacji. Jest możliwe, że zachowano
były co najmniej w większości
odnawianiu elewacji oryginalnych
w pewnej mierze dawny rysunek
w XVI wieku i na pocz. XVII
zabytkowych lub stylizowanych na
sgraffita, zmieniając jego fakturę
w. pokryte sgraffitem geomet
renesans budowli w historycznych
i kolor.
rycznym o bardzo różnorodnej
ośrodkach miejskich, na Dolnym
Na ścianie domu w Paczkowie
kompozycji,
Śląsku przede wszystkim. Efekty
przy Rynku nr 49, spod nowszego
2. sgraffito mogło być tak po
tego są co najmniej dyskusyjne,
tynku (1. polowa XX wieku) wy- wszechną formą dekoracji ścian
jak to może mieć miejsce z  poli-
łoniły się na wysokości II piętra
zewnętrznych, że nie było szcze
chromią" domów przy Rynku w
dwie warstwy sgraffita. W obu
gólnie cenione i to może być
Niemczy itd.
przypadkach mamy do czynienia
powodem tak znikomych wzmia.
Mając na uwadze stwierdzenie
z bardzo żywymi barwnikami, mia- nek w dokumentach o dziejach
istnienia w przeszłości na ścianach
nowicie czerwienią karminową i
budowli jak i w opisach róż
kamienic zabytkowych w miastach
jasną żółcią. W Bystrzycy Kłodz- nych miast i ich monumentów,
śląskich bogatej dekoracji sgraffi-
kiej na jednym z budynków z XVI
3. dekoracje sgraffitowe mogły
towej, można postawić wnioski kon-
wieku zachowały się duże partie
przetrwać do połowy XIX wieku
serwatorskie dla zastosowania w
sgraffita, w którym zaprawa wa- w bardzo poważnej ilości, uległy
przyszłości:
pienna obu warstw zmieszana jest
zakryciu lub zniszczeniu w na-
1. przy podejmowaniu robót re
z nieokreślonym jeszcze barwnikiem
s tęps twie modernizowan ia ze
montowo-po rządkowych przy
karminowym, w dwóch różnych to- wnętrznych elewacji budowli
elewacjach kamienic mieszczań
nacjach z tym, że dolna warstwa
miejskich, najczęściej w duchu
skich, pochodzących co najmniej
jest bardzo intensywna w kolorze.
pseudoklasycyzmu lub innej ma
z wieków XVI i pocz. XVII,
Niemal w połowie zbadanych
niery eklektycznej.
należy dążyć do przeprowadze
sgraffit rysunek pokrywał lub jesz- 4 tam, gdzie młodsze tynki ze-
nia starannych badań poszuki
cze pokrywa całą zewnętrzną po- wnętrzne (z XIX i XX w.) po-
wawczych dla wyjaśnienia, czy
wierzchnię ścian. Bardzo przekony-
pod nowszymi tynkami ze
wającym przykładem takiej techni-
wnętrznymi nie zachowała się
ki może być ruina zamku w Cerkwi
choćby w szczątkach dawna de
Polskiej w woj. opolskim oraz za-
koracja sgraffitowa,
mek w Czarnowicach w pow. gu-
bińskim woj. zielonogórskiego. 2. przy remontach i odświeżaniu
Zachowane i, jak dowodzą ba- elewacji renesansowych kamie
dania na miejscu, konserwowane nic mieszczańskich na Śląsku,
od 2. połowy XIX w. całościenne gdy zachowane są detale z tej
sgraffita geometryczne istnieją na epoki bez póz
niejszych zmian czy
bardzo nielicznych zabytkach. Są przeróbek, a na tym terenie
to z reguły kościoły, zamki, wieże stwierdzono występowanie sgraf
ratuszowe itp. szczególnie monu- fita geometrycznego  stosować
mentalne obiekty. Pozostałe pozna- tę formę i technikę dekoracji
ne przykłady tego typu sgraffita zamiast jednobarwnych powłok
zostały odnalezione pod nowszymi płas zezy znowy ch.
tynkami zewnętrznymi, naj częściej
Sgraffito geometryczne jest bardzo
pochodzącymi z XIX wieku, na
właściwym składnikiem war-* tości
kamienicach mieszczańskich.
plastycznej budowli renesansowej na
Dotychczasowe badania już tyl-
określonym terenie i renesans tej
ko szczątków sgraffita geometrycz- techniki jest raczej wskazany ze
nego pozwalają wysnuć następu- względów historycznych i
/(. 7. Bieraica, pow. Koz
le. Sgraffito
jące wnioski uogólniające: artystycznych.
na kościele parafialnym. (Rys. autor)
319
318