MARIA PEISERT
Etykieta językowa
i jej wyznaczniki
Językoznawstwo wielokrotnie podejmowało próbę znalezienia odpowiedzi na pytanie
o związek między językiem a posługującą się nim społecznością, jej strukturą i kulturą.
Opis porównawczy języków należących do jednej rodziny językowej i wywodzących
się ze wspólnego kręgu kulturowego wskazuje, że mogą one obsługiwać społeczności
o bardzo różnych systemach społecznych i politycznych1. A
atwo jednak zauważyć, że
języki tak zróżnicowanych społeczności różnią się m. in. swoistymi wariantami socjostyli-
stycznymi.
Basil Bernstein zauważa, że  określona forma relacji społecznej lub  ogólniej 
struktura społeczna generuje odrębne formy lub kody językowe, a kody te przekazują
kulturę, czyniąc tym samym koniecznym pewien typ zachowania się 2. Język rozwija się
przy tym wolniej niż społeczeństwo i nie dostosowuje się do wszelkich zmian społecznych
i kulturowych, jest więc swoistym archiwum kulturowym3, w którym zawarty jest zbiór
zwerbalizowanych zewnętrznych i wewnętrznych doświadczeń danej społeczności. Z jed-
nej zatem strony, język jest niejako odwzorowaniem otaczającej rzeczywistości, także
społecznej, z drugiej kształtuje obraz świata, ocenę zachodzących zjawisk, obowiązują-
cych wartości, zachowań i emocji.
Można sądzić, że interesującym przedmiotem badań, obrazującym relację język 
kultura  społeczeństwo, jest etykieta językowa rozumiana jako zjawisko społeczne,
spowodowane przez szereg czynników pragmatycznych i będące częścią pragmatycznego
zachowania się członków społeczeństwa. Etykieta językowa jest bowiem częścią norm
społecznych, regulujących użycie skonwencjonalizowanych, stereotypowych formuł
i zwrotów, które tworzą językowe składniki zachowania się, umożliwiające osiągnięcie
najkorzystniejszej komunikacji interpersonalnej. Formuły i zwroty, o których mowa, mo-
gą tworzyć dystans emocjonalny między partnerami lub służyć zjednywaniu rozmówcy,
demonstrowaniu równości, sympatii itp. R. Brown i A. Gilman4 w pracy poświęconej
adresatywnym zaimkom t y i w y nazywają to zjawisko semantyką władzy i solidarności
(power and solidarity). Użycie pluralnego w y w stosunku do jednej osoby jest starą
metaforą władzy i ma charakter niezwrotny. Oznacza to, że osoba o statusie niższym
zwraca się do osoby o statusie wyższym używając zaimka w y, natomiast sama otrzymuje
t y. Semantyka władzy dominowała w społeczeństwach feudalnych, przechodząc stopnio-
124
wo, wraz ze wzrostem aktywności społeczeństwa i głoszonymi ideologiami egalitarnymi,
w typ semantyki solidarnościowej. Autorzy sądzą, że etymologia pluralnego w y w fun-
kcji grzecznościowej wywodzi się z sytuacji politycznej cesarstwa rzymskiego w IV
wieku, kiedy to cesarz był jakby sumą dwu osób  cesarza rzymskiego i bizantyjskiego,
co powodowało formę zwracania w y do każdego z nich. Jest też możliwe  zdaniem
R. Browna i A. Gilmana, że cesarz, traktując siebie jako sumę poddanych, mówił o sobie
m y, co w konsekwencji dało zwrotną formę w y.
W literaturze lingwistycznej funkcjonuje kilka terminów pokrywających się, przynaj-
mniej częściowo, z zakresem znaczeniowym pojęcia etykieta językowa, np. modalność
socjalna, językowe zachowanie się, zwroty grzecznościowe, honoryzacja.
Polskie opracowania teoretyczne dotyczÄ…ce tego zagadnienia sÄ… stosunkowo nieliczne,
istnieje natomiast ogromny materiał praktyczno-językowy w postaci wzorów pisania
listów, tzw. listowników, poradników dobrego zachowania się itp., wskazujący na rangę
tego zjawiska w życiu społecznym ubiegłych wieków.
Do najważniejszych prac poświęconych zagadnieniu grzeczności językowej zaliczyć
należy artykuły K. Pisarkowej5, A. Zaręby6, K. Mroczek7, studium konfrontatywne E. To-
miczka8, a także powstałe w ramach badań nad polszczyzną mówioną Krakowa opraco-
wanie K. Ożoga9. Z wyjątkiem pracy K. Mroczek, są to ujęcia synchroniczne, ogranicza-
jące przy tym zakres badań do wybranej odmiany języka i grupy tematycznej, np.
tytulatura, podziękowania w języku mówionym itp.
Formuły etykiety językowej są częścią szerokiej sfery stereotypów społecznych i two-
rzą system znaków o zróżnicowanej strukturze. Ich użycie uwarunkowane jest wieloma
czynnikami i wynika z obyczaju, nawyków, sposobów zachowania się wypracowanych od
pokoleń i ewoluujących wraz ze społecznością. Stopień stereotypizacji formuł grzeczno-
ściowych jest różny, począwszy od zachowań niemal odruchowych, po bardzo złożone
pod względem semantyczno-funkcjonalnym konstrukcje werbalno-gestowo-mimiczne.
Uzależnione to jest od wielu czynników, o których będzie mowa w dalszej części pracy.
Formuły grzecznościowe, składające się na ogólne pojęcie etykieta językowa, tworzą
niezamknięty podsystem języka i dają się pogrupować w pewne tematyczne rodziny, jak:
1. Zwroty adresatywne, np. p a n i e J a n k u, k o l e g o, t o w a r z y s z u, m a m o,
s y n k u itp.
2. Zwroty służące do nawiązania kontaktu i odpowiedzi na nie, np. p r z e p r a s z a m
p a n a, s ł u c h a m p a n a, c z y m ó g ł b y m itp.
3. Powitania, pozdrowienia, pożegnania i reakcje na nie, np. d z i e ń d o b r y,
c z e ś ć, w i t a m, ż e g n a j, n i e z a p o m n i j.
4. Zwroty służące zawieraniu znajomości, np. p o z w o l i p a n i, ż e s i ę
p r z e d s t a w i ę, m i ł o m i p a n i ą p o z n a ć, p o z n a j c i e s i ę.
5. Zaproszenia, zawiadomienia i odpowiedzi na nie, np. z a p r a s z a m c i Ä™,
w e j d z
, m i ł o m i b ę d z i e p a n a w i d z i e ć
6. Formuły wyrażające prośbę, nakaz, propozycję, radę, np. p r o s z ę c i ę, b ą d z

t a k d o b r y, z e c h c i e j p r o s z Ä™.
7. Podziękowania, wyrazy wdzięczności, przeprosiny, kondolencje, komplementy, po-
chwały, np. d z i ę k u j ę, b a r d z o m i p r z y k r o, j e s t e ś b a r d z o m i ł y.
8. Powinszowania, życzenia, np. p o z d r ó w m a m ę, d o b r y c h i w e s o ł y c h
Å› w i Ä… t.
9. Formuły wyrażające zgodę lub niezgodę ze zdaniem rozmówcy, np. m a s z r a c j ę,
t a k b y ć n i e m o ż e, t r u d n o w t o u w i e r z y ć.
125
10. Formuły służące do lżenia, obrazy, wyrażenia wymówki, nagany, zarzutu, np.
j e s t e m o b u r z o n y, t a k s i Ä™ n i e g o d z i.
Jest to system otwarty, który można by poszerzyć np. o formuły rozmów telefonicznych
itd., a każda z grup tematycznych tworzy szereg zwrotów synonimicznych, charakteryzu-
jących się podobnym znaczeniem i funkcją. Formuły powitania obejmować mogą najbar-
dziej neutralne i sfrazeologizowane d z i e ń d o b r y, będące zwrotem stałym, po bardziej
luz
ne połączenie w i t a j, j a k s i ę m a s z, j a k z d r ó w e c z k o. Niektóre formuły
mają charakter polisemiczny, na przykład c z e ś ć może służyć jako zwrot powitania
i pożegnania.
Synonimy każdej grupy tematycznej tworzą wspólne pole semantyczne i mogą mieć
różny stopień nacechowania stylistycznego lub różny odcień znaczeniowy. O użyciu
jednego z synonimów decydują odpowiednie parametry socjolingwistyczne i stylistyczne,
wskazujące, który z nich jest właściwy w danej sytuacji zwracania się jednej osoby  lub
grupy osób  do drugiej. Parametry te to wiele czynników językowych i pozajęzykowych,
które określają istniejący między rozmówcami socjalny dystans subiektywny, bądz
taki,
jaki wynika ze sposobu komunikacji językowej.
W literaturze jest kilka  przynajmniej częściowo zgodnych ze sobą  koncepcji
określających, które z czynników socjalno-pragmatycznych w sposób istotny decydują
o wyborze właściwej formuły grzecznościowej.
Etykieta językowa lub językowe zachowanie się to złożony system znaków tworzących
podsystem języka, którego funkcjonowanie zależy od wielu czynników socjolingwistycz-
nych i psychologicznych. Nie mniej istotnymi determinantami sÄ… uwarunkowania history-
czne, narodowe i kulturowe, tworzą one bowiem splot wzajemnych powiązań, decydują-
cych o wyborze właściwej z punktu widzenia nadawcy i odbiorcy tekstu formuły
grzecznościowej. Spróbujmy więc przedstawić te wyznaczniki, które w sposób istotny
określają relację społeczną, kulturową oraz psychiczną między partnerami komunikacji
językowej i które decydują o użyciu konkretnej formuły grzecznościowej.
1. Uwarunkowania historyczne i narodowe
Ustalenie zależności między  historycznie rzecz ujmując  etykietą językową a stadiami
rozwoju struktur społecznych, politycznych czy ekonomicznych oraz wpływami języków
obcych, to problematyka wykraczająca poza tradycyjne pole badawcze językoznawcy.
Bezspornym jednak wydaje się fakt, że wybór i użycie formuł etykiety językowej deter-
minuje obowiązująca aktualnie w społeczności konwencja wynikająca z tradycji i będąca
pewnym ogniwem ewolucyjnym w rozwoju języka. Zdarzały się co prawda w historii
społeczeństw arbitralne próby regulowania etykiety językowej wbrew panującym zwycza-
jom; Piotr Wielki wprowadza na przykład dekretem do języka rosyjskiego nakaz używania
formy w y na wzór zachodnioeuropejski, ale podobna próba wprowadzenia formy w y do
języka polskiego w 2 połowie XIX wieku zakończyła się niepowodzeniem. Wszelkie
argumenty o demokratyzacji stosunków społecznych, europejskości formy w y, nawet
zaangażowanie siÄ™ takich autorytetów, jak A. Brückner10 i J. A
oś11, na nic się nie zdały
wobec obowiÄ…zujÄ…cej tradycyjnie formy p a n.
Forma w y inną drogą weszła do gwary partyjnej, skąd przejęło ją wojsko i milicja,
126
gdzie obowiązuje do dziś. Niepowodzeniem zakończyła się także w Polsce powojenna
akcja na rzecz formy o b y w a t e l.
Interesującym przykładem jest sytuacja etykiety językowej we Francji. Do rewolucji
dominowała tam w sferach wyższych forma w y nawet w kontaktach rodzinnych; w czasie
rewolucji Komitet Bezpieczeństwa Publicznego potępił feudalną etykietę językową i na-
kazał uniwersalne t y, zaś wszystkie tytuły sprowadzone zostały, w ramach hasła  fra-
ternité , do formy c i t o y e n  obywatel . Z czasem jednak w jÄ™zyku francuskim znów
pojawiły się różnice w formach zwracania się, wynikające z naturalnej stratyfikacji społe-
czeństwa, jego podziału na rządzących i rządzonych, z różnic społecznych, wiekowych
itp.
Przykładów ingerencji w formy etykiety językowej jest więcej, ale stwierdzić można,
że naruszenie jej tradycyjnego i historycznego modelu było możliwe tylko tam, gdzie
zastosowano ostrzejsze środki przekonujące niż perswazja słowna.
Etykieta językowa i jej rozwój są w zasadzie swoiste dla każdego języka narodowego
 można podać szereg szczegółowych przykładów wspierających tę tezę. I tak odrębność
etykiety języka polskiego jest wynikiem odmiennego systemu władzy w Rzeczypospolitej
niż w Europie łacińskiej. Szlachcic  urzędnik to specyfika polska, którą da się wytłuma-
czyć szczególnie rozbudowanym systemem tytułów w obrębie tej grupy społecznej i póż-
niejszą skłonnością do tytułomanii wśród, wywodzącej swój rodowód głównie ze szlachty,
inteligencji.
Niewielkie znaczenie mają też wpływy obce. Jako przykład służyć może porównanie
tytulatury polskiej i francuskiej z okresu, o którym A. Mickiewicz w Panu Tadeuszu mó-
wi:  wtenczas panowało takie zaślepienie, że nie wierzono rzeczom najdawniejszym
w świecie, jeśli ich nie czytano w francuskiej gazecie . Otóż przetłumaczona w roku 1822
 Sztuka pisania listów Hautepierre a12 zachowuje polski obyczaj tłumacząc francuskie
m o n s i e u r na język polski w zależności od pozycji społecznej adresata jako M o ś c i
D o b r o d z i e j u, S z a n o w n y P r z y j a c i e l u, W i e l m o ż n y M o ś c i D o-
b r o d z i e j u, M o Å› c i P a n i e, M o Å› c i, zaÅ› francuskie m a d a m e jako N a j j a Å›-
n i e j s z a P a n i, J a ś n i e W i e l m o ż n a P a n i, W i e l m o ż n a M o ś c i (a)
D o b r o d z i e j k o, M o Å› c i D o b r o d z i e j k o.
Narodowo-kulturowe odrębności etykiety językowej są jeszcze bardziej widoczne
w językach społeczności Dalekiego Wschodu. W dialektach jawajskich13 na przykład nie
można powiedzieć niemal nic bez wskazania społecznej relacji między rozmówcami.
Wartościowanie dotyczy poszczególnych dialektów, to znaczy nie w każdym z nich można
się zwrócić do osoby o statusie wyższym. Także w obrębie każdego z dialektów istnieje
kilka poziomów etykiety. Pewna część słownictwa i niektóre afiksy mają  oprócz podsta-
wowego znaczenia  jeszcze odcień znaczeniowy wyznaczający poziom etykiety, np.
wyraz dom ma trzy różne formy konotujące stopniowo wyższy status rozmówców. Innej
formuły powitania używa się np. do osoby niższej, innej zaś do wyższej. Wspierane to jest
odpowiednią tonacją; im wolniej, bardziej miękko, rytmicznie się mówi, tym wyższy
poziom etykiety to oznacza. Podobnie bogatą i skomplikowaną etykietę mają inne języki
Wschodu, np. w laotańskim zaimek j a może mieć pięć form w zależności od tego, do
kogo kierowana jest wypowiedz
. Formuły etykiety językowej narodu, grupy etnicznej są
więc w swoim podstawowym zrębie odbiciem stosunków historyczno-społecznych i kul-
turowych.
127
2. Czynniki socjolingwistyczne
Istnieje wiele opracowań szczegółowych, w których ten wyznacznik jest akcentowany
jako szczególnie istotny dla funkcjonowania form językowej etykiety. Szczególnie intere-
sujące są opracowania N. I. Formanowskiej14, M. Rulfowej15 i K. Ożoga16. K. Ożóg
wyróżnia takie elementy socjalne, jak wiek, płeć, wykształcenie, pochodzenie społeczne,
zawód, relacja towarzyska lub rodzinna między partnerami rozmowy. N. I. Formanowskaja
wśród innych czynników omawia także te, które charakteryzując socjolingwistycznie
nadawcę i odbiorcę, ukazują rodzaj zachodzącej między nimi relacji symetrii bądz
asyme-
trii, wynikającej z takich uwarunkowań, jak:
a) wiek. Autorka, dzieląc społeczność na dzieci, młodzież, średnie i starsze pokolenie,
twierdzi, że młodzież najbardziej skłonna jest do wprowadzania innowacji, ulegania
modzie, zaś pokolenie starsze jest nosicielem formuł tradycyjnych.
b) wykształcenie i zawód.
c) wychowanie zwiÄ…zane z wyuczeniem lub niewyuczeniem siÄ™ stosownych do sytuacji
zachowań językowych.
d) płeć. Zdaniem autorki kobiety dysponują większą gamą środków wyrażających
uprzejmość językową.
e) miejsce zamieszkania  miasto lub wieÅ›.
Kategorie tak wydzielonych użytkowników języka mogą się łączyć w większe całości,
np. młody, dobrze wychowany mieszkaniec małego miasta.
M. Rulfowa mówi o socjalnym statusie partnerów komunikacji, który może mieć
charakter symetryczny lub niesymetryczny, znany wcześniej lub ustalający się w czasie
kontaktu. Jako drugi czynnik wymienia ona role społeczne rozmówców, które mogą mieć
charakter stały, np. rodzic  dziecko, nauczyciel  uczeń, bądz
zmienny. np. pytajÄ…cy 
odpowiadajÄ…cy.
Sumując, możemy wyróżnić następujące grupy czynników socjalnych, determinują-
cych funkcjonowanie etykiety językowej:
a) pozycja społeczna lub towarzyska nadawcy i odbiorcy, która określa symetrię lub
asymetriÄ™ socjalnÄ… bÄ…dz
subiektywną zachodzącą między nimi, co przy wyborze formuł
grzecznościowych oznacza współrzędność bądz
podrzędność.
b) rola społeczna nadawcy wobec odbiorcy  stała, lub wynikająca z konkretnej sytuacji
komunikacyjnej.
c) czynniki indywidualne, które mogą naruszać dwie pierwsze relacje, takie jak: wiek
nadawcy i odbiorcy, płeć, zawód, wykształcenie, wychowanie, znajomość praw języko-
wych i społecznych, przynależność regionalna, środowiskowa itp.
3. Czynniki psychologiczne
Relacja psychiczna między partnerami komunikacji wpływa na to, czy kontakt językowy
ma charakter formalny, prywatny czy intymny. K. Pisarkowa w cytowanym artykule
wyróżnia (za Kurtem Danzigerem) trzy główne relacje zachodzące między nadawcą
a odbiorcą i wpływające na językową interakcję społeczną. Są to: a) intymność, b) domi-
128
nacja, c) integracja, rozumiane jako rodzaj kontaktu psychicznego między partnerami
rozmowy.
Poprzez formuły etykiety językowej mówiący wyraża swoje nastawienie emocjonalne
do partnera, swoją sympatię, antypatię, poczucie subiektywnej równości lub nierówności.
Czynnik psychiczny decyduje o barwie i tonacji form zwracania się, które mogą być
chłodne, uroczyste, intymne, żartobliwe, ironiczne itp.
4. Sytuacja komunikacyjna
A. Zaręba17 uważa, że jest to czynnik nadrzędny wobec pozostałych, ponieważ decyduje
w sposób zasadniczy o użyciu odpowiedniego wariantu socjostylistycznego. Przykłado-
wo, ludzie, którzy w kontaktach nieoficjalnych są ze sobą na ty, w sytuacji oficjalnej mogą
zwracać się do siebie stosując formę pan. Rodzaj sytuacji, jej oficjalność lub nieoficjalność,
decyduje też o tonie formuł grzecznościowych, który w sytuacji oficjalnej może być
bardzo podniosły.
5. Czynniki językowo-stylistyczne
Odmiany funkcjonalne i stylowe języka charakteryzują się m. in. różnym stopniem nasy-
cenia formułami grzecznościowymi, chociaż nie ulega wątpliwości, że etykieta językowa
jest zjawiskiem ponadstylowym. Ze stylistyczno-funkcjonalnego punktu widzenia najbar-
dziej charakterystyczne i niezbędne są formuły etykiety językowej w komunikacji bezpo-
średniej, mówionej. Rozmowa jest w zasadzie niemożliwa bez formuł grzecznościowych,
określających relację nadawca : odbiorca. W odmianie pisanej problem ten jest nieco
bardziej złożony. Generalnie rzecz ujmując, użycie formuł grzecznościowych uzależnione
jest od rodzaju i formy tekstu oraz od adresata. Można mówić o swoistej etykiecie pism
oficjalnych, listów, zaproszeń, powinszowań  mają one swoją specyfikę i uwarunkowa-
nia. Powierzchowna obserwacja stylów funkcjonalnych pozwala stwierdzić, że w zasadzie
pozbawiona formuł etykiety językowej jest pisana odmiana naukowa języka, ale już
w postaci mówionej odmiana naukowa zawierać może np. zwroty do słuchaczy. Także
teksty pisane stylem publicystyczno-dziennikarskim są najczęściej nieosobowe i skiero-
wane do nieokreślonego odbiorcy, co również powoduje niewielki stopień występowania
formuł etykiety językowej. Warto przy tym zauważyć, że istnieją pewne typy wypowiedzi
i sytuacje, w których etykieta językowa jest ściśle określona, rzec by można, reglamen-
towana. Dotyczy to wystąpień oficjalnych w dyplomacji państwowej, w kościele, wojsku,
w mniejszym stopniu w milicji, sÄ…downictwie, na oficjalnych zebraniach itp.
129
6. Czynnik osobistej decyzji
wpływający każdorazowo na wybór
odpowiedniej formuły etykiety językowej
W procesie komunikacji następuje złożony wybór najbardziej właściwej formy zwracania
się do siebie adresatów, uzależniony od wielu, wymienionych wyżej, czynników. Jednej
ze spotkanych osób kiwniemy tylko głową na powitanie, innej kłaniając się z uśmiechem
powiemy:  j a k ż e s i ę c i e s z ę, ż e c i ę w i d z ę . W jednym przypadku do tej samej
osoby zwrócimy się mówiąc  s ł u c h a j J a n e c z k u , innym razem  p a n i e d o-
c e n c i e i nie zawsze wynika to z sytuacji komunikacyjnej, ale zależy od wielu uwarun-
kowań, z których w takim przypadku najważniejszym jest decyzja mówiącego, mogąca
nawet doprowadzić do świadomego przekraczania normy.
Wybór innej formuły niż ta, która wynika z ograniczeń socjostylistycznych zachodzą-
cych między partnerami komunikacji, jest sygnałem prowadzącym do naruszenia funkcji
konatywnej wypowiedzi; w ostateczności prowadzić może do zerwania kontaktu. Jeżeli
adresat przechodzi np. z formy t y na p a n, może to oznaczać wstęp do kłótni; przejście
z formy p a n na t y świadczyć może, że jest on niewykształcony, nieobyty lub demon-
struje zażyłość. Powodów może być zresztą więcej; zobrazujemy to przykładem z polskiej
powieści milicyjnej:
 No  powtórzył ostro oficer  skądeś to wziął? Przejście na ty uświadomiło Rudzielca,
że sprawa zaczyna być poważna. Należało powiedzieć prawdę.  18
Aby ustalić rodzaj relacji zachodzącej między partnerami, określonej przez czynniki
socjalno-pragmatyczne, należałoby badać funkcjonowanie formuł, składających się na
szeroko rozumianą etykietę językową w obrębie poszczególnych grup tematycznych,
analizując przy tym całość dialogu i jego kontynuację. Nie można przy tym pominąć całej
wspomagającej lub występującej zamiast formuł werbalnych, sfery pozajęzykowego sy-
stemu gestowo-mimicznego i znaczÄ…cej komunikacyjnie fonacji. Znaki gestowo-mimicz-
ne wykształciły się w systemie komunikacji społecznej podobnie jak język i  podobnie
jak jego jednostki  mają własne znaczenie. Gest, mimika, natężenie i wysokość głosu
najpełniej wyrażają stosunek nadawcy do adresata wypowiedzi, oczywiście w odmianie
mówionej języka. W systemie gestowo-mimiczno-fonicznym uwidacznia się także naro-
dowa specyfika zachowań grzecznościowych, np. uścisk ręki, forma ukłonu, całowanie
rąk, twarzy, odkrywanie lub zakrywanie głowy itp. Znaki te mają swoje symboliczne
znaczenie o odległej etymologii i trudno byłoby sobie bez nich wyobrazić funkcjonowanie
społeczności ludzkiej. Znaki te są czytelne w obrębie konkretnej społeczności lub grupy
kulturowej, przy czym mogą mieć charakter polisemiczny, np. ukłon może oznaczać
powitanie, pożegnanie, prezentację itp. (pierwotnie był to zapewne znak pokory, poddań-
stwa, uległości). Znajomość tych znaków w kontaktach z przedstawicielami społeczności
kulturowo-językowych jest równie ważna dla komunikacji interpersonalnej, jak środki
werbalne, dlatego nie można tej problematyki wyłączać z pola badawczego językoznawcy.
Badania nad polską etykietą językową, jak wynika z przytoczonej na wstępie literatury,
są dopiero na wstępnym etapie. Pozostaje nie opisana cała niemal tematyka diachroniczna,
co wiąże się także z brakiem opracowań socjolingwistyki historycznej, brak też całościo-
wych badań nad etykietą współczesnej polszczyzny i jej powiązaniami z problematyką
130
socjologiczną i kulturową. Sens takich badań uzasadniają pilne potrzeby współczesnej
dydaktyki szkolnej, a także nauczania języka polskiego jako obcego.
Obserwacja językowego zachowania się dzieci i młodzieży dowodzi najczęściej nie-
znajomości i nieumiejętności używania form zwracania się, szczególnie w sytuacji innej
niż rodzinna, chociaż i tu bardzo często norma jest zachwiana19. Przez normę rozumiem
zachowanie pewnej ciągłości językowej i kulturowej, kształtującej więzi międzyludzkie
i wynikajÄ…cej z tradycji narodowej.
Wyniki badań poświęconych etykiecie językowej stanowić mogą cenny przyczynek do
określenia związków między językiem a kulturą.
Przypisy
1
A. D ą b r o w s k a, Formy zwracania się do innych w niektórych językach europejskich, Studia Linguistica
VIII.
2
B. B e r n s t e i n, Socjolingwistyka a społeczne problemy kształcenia [w:] Język i społeczeństwo, Warsza-
wa 1980, s.90.
3
Por. J. L. F i s c h e r, Składnia i struktura społeczna, języki truk i ponape [w:] Język i społeczeństwo,
Warszawa 1980, s.195 226.
4
R. B r o w n, A. G i l m a n, The Pronouns of Power and Solidarity [w:] Readings in the Socjology of
Language, The Hague Paris 1970, s.252 276.
5
K. P i s a r k o w a, Jak się tytułujemy i zwracamy do drugich, Język Polski 1979, z.1, s.5 17.
6
A. Z a r ę b a, Czasowniki określające sposób zwracania się osoby, Język Polski 1975, z.5, s.378 388.Formy
zwracania się osób do drugich w języku polskim i francuskim, Język Polski, z.1 2, s.1 12.
7
K. M r o c z e k, Tytulatura w korespondencji staropolskiej jako problem stosunku między nadawcą a od-
biorcą, Pamiętnik Literacki LXIX/2, s.127 148.
8
E. T o m i c z e k, System adresatywny współczesnego języka polskiego i niemieckiego. Socjolingwistycz-
ne studium konfrontatywne, Wrocław 1983.
9
K. O ż ó g: Powitania i pożegnania w języku mówionym Krakowa, Język Polski 1980, s.128 138,O współ-
czesnych polskich wyrazach obraz
liwych, Język Polski 1981, s.179 187,Podziękowania w polszczyz
nie mówio-
nej, Język Polski 1982, s. 259 266,Przeproszenia w dzisiejszej polszczyz
nie mówionej, Język Polski 1985,
s.256 276.
10
A. B r ü c k n e r,  Ty  wy  pan , Kartka z dziejów próżnoÅ›ci ludzkiej, Kraków 1916.
11
J. A
o ś, Od  ty do  pan , Język Polski 1920, z.3, s.1 10.
12
(J. C.) Hautepierre, Sztuka pisania listów czyli dzieło elementarne podające sposób dobrego składania
listów z francuskiego na polski język przełożone przez Woyciecha Sitkiewicza w Wrocławiu 1822.
13
C. G e e r t z, Linguistic Etiquette [w:] Readings in the Sociology of Language, s.282 296.
14
N. I. F o r m a n o v s k a j a, Russkij reczewoj etiket: Lingwisticzeskij i metodologiczeskij aspekt, Moskwa
1982.
15
M. R u l f o w a, Zur Problematik der sprachlichen Etikette im Tschechischen [w:] Text and the pragmatic
aspects of language. J. Koreskij, J. Hoffmanova (eds). Linguistica X, Praha 1984, s.79 100.
16
K. O ż ó g, Powitania i pożegnania, op. cit., s.131 132.
17
A. Z a r Ä™ b a, Formy zwracania..., op. cit., s.1.
18
A. K ł o d z i ń s k a, Nie bój się nocy, Warszawa 1968.
19
Wynika to z ankiety przeprowadzonej w obrębie tej grupy wiekowej w ramach badań nad polszczyzną
mówioną Wrocławia.