W ROK PRZEZ BIBLI

by Społeczność Chrześcijańska we Wrocławiu
KSI
GA PRZYPOWIEŚCI (PRZYSA
ÓW)  wstęp
Księga Przypowieści Salomona jest zbiorem pism o charakterze mądrościowych  wyrażających
ogólne obserwacje na temat życia i wzywających do poszukiwania mądrości i posłuszeństwa Bogu.
Tytułowe przypowieści, a raczej przysłowia, stanowią główną część księgi, ale bynajmniej nie
jedyną; rozpoczyna się bowiem od dość długiego tekstu dydaktycznego (pouczającego),
kierowanego do przedstawicieli młodego pokolenia ( syna ), sławiącego korzyści płynące z
poszukiwania mądrości. Jest to również zbiór dzieł wielu różnych autorów, nie tylko Salomona  w
dalszych częściach księgi czytamy m.in. o słowach mędrców, oraz Agura i króla Lemuela. W
księdze występują co najmniej dwa zbiory przysłów Salomona, a jeden z nich powstał dopiero za
czasów króla Hiskiasza. Ostateczną postać Księga Przypowieści zyskała prawdopodobnie podzas
niewoli babilońskiej lub krótko po niej.
Głównym tematem księgi jest poszukiwanie mądrości i życie w zgodzie z jej naukami, ale nie jest
to mądrość stanowiąca wartość samą w sobie, lecz prowadząca do Boga i ucząca ludzi życia w
posłuszeństwie Bożym prawom  dlatego autor podkreśla, że  początkiem mądrości jest bojaz
ń
Pana  i wątek bojaz
ni często powraca w Księdze.
Czytając Księgę Przypowieści, a szczególnie stosując jej treść w życiu, należy pamiętać o
ograniczeniach wynikających z charakterystyki literatury mądrościowej  zawarte w niej
przysłowia są prawdą w większości przypadków i przez większość czasu, ale nie zawsze i
wszędzie. Jednak zawsze i wszędzie pozostają aktualne wartości, które legły u ich podstaw
 sprawiedliwości i wierności Bogu, wyrażanych w codziennym życiu. Nawet jeśli nie wszystko
przybiega zgodnie z  przysłowiem , człowiek, który w bojaz
ni Bożej poszukuje wskazówek na
życie, będzie trzymał się zasad, które podobają się Bogu, wyrażonych w Prawie i wynikających z
doświadczeń wielu pokoleń wierzących, którzy żyli przed nim.
Główną część Księgi stanowią krótkie przysłowia, często jedynie bardzo luz
no (lub w ogóle)
powiązane z pozostałymi. To sprawia, że jak żadna inna część Pisma Świętego Księga Przypowieści
pozwala na medytowanie nad pojedynczymi wersetami. I to chyba najlepszy sposób odbioru księgi
 częste powracanie do jej treści, nawet w krótkich fragmentach, aż wartości i prawdy, które one
wyrażają, dzięki bojaz
ni Bożej, będą stawały się integralną częścią życia wierzącego człowieka.
Księga Przypowieści 1,1  4,27
Księga Przypowieści rozpoczyna się krótkim, formalnym wstępem przedstawiającym autora i cel
dzieła. W rzeczywistości Salomon nie jest autorem całej księgi, a jedynie większości zebranych tam
przysłów, uzupełnionych naukami także innych mędrców. Imię Salomona, obdarzonego szczególną
mądrością przez samego Boga, jest więc pewnego rodzaju symbolem podkreślającym pochodzenie
prawdziwej mądrości.
Zaraz potem rozpoczyna się długi fragment wzywający młodego człowieka ( synu mój ) do
wyboru drogi mądrości. Nie są to jeszcze przysłowia w ścisłym tego słowa znaczeniu, lecz tekst
dydaktyczny, roztaczający przed kolejnym pokoleniem możliwości i zagrożenia, przed jakimi stoją
na progu dorosłego życia. Autor księgi wzywa ich, aby skorzystali z doświadczeń zgromadzonych
przez poprzednie pokolenia ( pouczenia ojca i  nauki matki ) i podążyli śladem tych, którzy
wiedli prawe życie. Nawet bardziej niż zachętą, ich słowa są ostrzeżeniem przed dawaniem
posłuchu tym, którzy wybrali życie niegodziwe i zeszli na manowce, choć na krótko ich droga
mogła wydawać się atrakcyjna.
Charakterystycznym elementem dla Księgi Przypowieści (i ogólnie, literatury mądrościowej), jest
uosobienie (personifikacja) mądrości. W tej księdze nie jest ona tylko pojęciem lub ideą, ale staje
się istotą żywą, wołającą do wszystkich, którzy są gotowi dać jej posłuch, aby nie skłaniali się ku
głupocie, ale wybrali mądrość, która zapewni im dobre życie.
Zatem mądrość  inaczej niż hołubiona współcześnie inteligencja  jest wynikiem wyboru, decyzji
podejmowanej przez każdego człowieka osobiście, i dla wszystkich jednakowo dostępną. Wymaga
podjęcia wysiłku, zaangażowania i dyscypliny, ale niesie z sobą wymierne korzyści w życiu
doczesnym i przyszłym. Rezygnacja z mądrości, bo również taką drogę może obrać człowiek, także
wiąże się z określonymi konsekwencjami, i świadomość, do czego może prowadzić zlekceważenie
wysiłku, jaki wymaga zdobywanie mądrości, powinna tym bardziej motywować młodego
człowieka, aby poświęcić się poszukiwaniu jej. A początkiem drogi do mądrości zawsze jest i
będzie bojaz
ń Pana.
Zwróć uwagę: W 1 Krl 4,32 czytamy, że Salomon ułożył 3000 przysłów i 1005 pieśni. W Piśmie
Świętym z jego imieniem wiązane są również Księga Kaznodziei (Koheleta), Pieśń nad Pieśniami, i
niektóre z psalmów, ale nawet wtedy będzie to jedynie fragment jego twórczości.
Księga Przypowieści 5,1  9,18
Druga część pierwszego, dydaktycznego fragmentu Księgi Przypowieści koncentruje się na postaci
kobiety cudzołożnej, czyhającej na nierozumnych przechodniów (w tym i na młodych,
niedoświadczonych mężczyzn), uwodząc ich swoimi słowami i seksualnością. Lecz uleganie jej
namowom jest prostą drogą do pohańbienia, ruiny, a nawet śmierci. Oprócz oczywistego,
dosłownego sensu tych ostrzeżeń, można je również odczytywać metaforycznie, jako przestrogę
przed zejściem na drogę cudzołożnej głupoty: rezygnując z wiernego poszukiwania mądrości,
zabiegania o nią, niczym o żonę poślubioną w miłości, człowiek podejmuje niebezpieczną grę
porównywalną z wdaniem się w romans pozamałżeński, ryzykując utratę wszystkiego, co osiągnął.
W takim sensie nieprzypadkowo mądrość i głupota zostają uosobione pod postaciami kobiet,
nawołującymi przechodniów do wstąpienia w ich progi i przyłączenia się do uczty, którą
przygotowały. Lecz jedynie uczta mądrości może prawdziwie nasycić, uczta głupoty opiera się na
fałszu i kradzieży.
Mądrość po raz kolejny zabiera głos i opowiada o tym, jak jest przewodnikiem władców i że ci,
którzy jej słuchają, cieszą się powodzeniem. Co więcej, opowiada o tym, jak sama została
stworzona, jako pierwsze z dzieł Bożych  a potem była aktywną uczestniczką stworzenia,
zostawiając swój ślad na wszystkim, co istnieje. Zatem podążanie za mądrością jest powrotem do
oryginalnego planu Bożego, do pierwotnego, nieskażonego świata, w którym panują takie zasady,
jakie On ustanowił  nim człowiek wybrał inną drogę i podążył ścieżką głupoty.
Wybór mądrości nie jest aktem jednorazowym, ale ciągłym dążeniem do bojaz
ni Bożej, życia
zgodnego z zasadami, które Bóg ustanowił w chwili stworzenia. Księga Przypowieści, inaczej niż
np. psalmy, nie wspomina tak często o Prawie przekazanym przez Mojżesza, ale ostateczna
wymowa i wynik są bardzo podobne: jedynie przez zwrócenie się do Boga (i Jego praw, Jego
mądrości) może dać człowiekowi powodzenie w życiu doczesnym i przyszłym.
Zwróć uwagę: W filozofii greckiej idea  stwarzającej mądrości wyrażana była m.in. za pomocą
idei logosu, porządku świata. Kiedy Jan napisał swoją Ewangelię, wykorzystał ten termin, aby
opowiedzieć o odwiecznym Bożym Słowie, Jezusie Chrystusie.
Księga Przypowieści 10,1  13,25
W kolejnej części Księgi rozpoczyna się właściwy zbiór przysłów, napisanych przez Salomona, a
przynajmniej mu przypisywanych. Mają charakter krótkich sentencji, najczęściej opartych na
przeciwstawieniach, ale obie części przysłowia wyrażają jedną prawdę: kontrast służy ukazaniu
skutków wyboru, jakiego dokonuje człowiek. Ta typowa cecha poezji hebrajskiej  powtórzenia
wyrażające tę samą myśl  doskonale sprawdza się w literaturze mądrościowej, uwypuklając obie
drogi, mądrości i głupoty, i miejsce, do którego prowadzą.
Przysłowia są wyrazem ogólnej, zdroworozsądkowej mądrości  zasad sprawdzających się przez
większość czasu, w większości przypadków. Nie należy ich traktować jako bezwarunkowych
obietnic Bożych, ale też wielkim błędem byłoby lekceważyć ich treść z tego powodu. Mimo
wielkiej różnorodności przysłów i braku jasno zarysowanych części zbioru, można w nim znalez
ć
kilka dominujących wątków. Jednym z nich jest pracowitość i lenistwo. Ci, którzy są gotowi podjąć
ciężką pracę, mogą liczyć na jej owoce, natomiast unikanie trudu prowadzi najczęściej do ubóstwa i
problemów. Z drugiej strony, bogactwo nie może być wartością same w sobie i jeśli nie zostanie
połączone z właś-ciwymi postawami, może obrócić się przeciw człowiekowi.
Ważnym pojęciem w literaturze mądrościowej jest sprawiedliwość, rozumiana jako prawość życia,
wyrażająca się przede wszystkim w przestrzeganiu Prawa Bożego, ale także uczciwym traktowaniu
drugiego człowieka, powstrzymywania się od zła, a czynieniu dobra, dzieleniu się z potrzebującymi
i wstawianiu się za tymi, którzy są krzywdzeni. Ci, którzy czynią sprawiedliwość, zostaną
nagrodzeni. Sama sprawiedliwość będzie ich  tarczą wobec wielu wyzwań życia, ale
najważniejsze jest to, że sprawiedliwi podobają się Bogu i to On o nich zadba.
Sprawiedliwość i mądrość znajdują swój wyraz m.in. w mowie człowieka. Wiele przysłów porusza
kwestię języka, tego co i jak mówimy. Mowa jest jednym z najlepszych wskaz
ników tego, co
skrywamy w sercu i jakimi wartościami naprawdę kierujemy się w życiu. Często działamy
impulsywnie, co wyraża się właśnie w słowach, więc ten, który potrafi panować nad swoim
językiem, daje wyraz prawdziwej mądrości.
Zwróć uwagę: W Nowym Testamencie najbliższym tradycji literatury mądrościowej jest List
Jakuba. Widać to zarówno w formie, jak i treści tej księgi, np. rozdział 3 poświęca wiele uwagi
właśnie kwestii języka.
Pisma mądrościowe
Księga Przypowieści jest najbardziej charakterystycznym przykładem pism mądrościowych
 szczególnego rodzaju literatury obecnej w Piśmie Świętym (i nie tylko). Do tego gatunku zalicza
się zazwyczaj Księgę Kaznodziei (Koheleta), Pieśń nad Pieśniami, Księgę Joba oraz Księgę
Psalmów (niektóre z nich mają typowo mądrościowy charakter), a w Nowym Testamencie np. List
Jakuba.
Literatura mądrościowa, a szczególnie przysłowia i przypowieści, jest wyrazem pewnych ogólnych,
zdroworozsądkowych wręcz zasad dotyczących życia doczesnego i przyszłego. Jej przesłanie jest
całkowicie zgodne z treścią Prawa Bożego i ukazuje różne praktyczne sytuacje, do których Prawo
Boże ma zastosowanie, ale w odróżnieniu od bezpośrednich słów Bożych kierowanych do narodu
wybranego i całej ludzkości, literatury mądrościowej nie należy traktować jako obietnic, praw lub
proroctw, a szczególnie już o bezwarunkowym charakterze. Szczegółowe zasady wyrażane w
przysłowiach sprawdzają się w większości przypadku i przez większość czasu  ale nie znaczy to,
że będzie tak zawsze i wszędzie.
Wątek  odstępstw od zdroworozsądkowych prawd mądrości jest zresztą ważnym elementem
literatury mądrościowej: szczególnie w tzw. rozważaniach o losie bezbożnych, którzy mimo jawnie
złego postępowania, zdają się wieść życie w spokoju i dostatku. Przemyślenia na ten temat
znajdziemy m.in. w Księdze Kaznodziei, niektórych psalmach oraz  chyba najbardziej  w
Księdze Joba.
Myśląc o literaturze mądrościowej warto postrzegać ją podobnie jak postrzega się psalmy  są to
słowa ludzi o Bogu lub kierowane do Boga, a dopiero przez fakt Bożego natchnienia stają się
Bożym Słowem do nas. Tak jak psalmy często pomagają nam wyrazić nasze emocje przed Bogiem,
tak literatura mądrościowa jako całość, pozwala wyrazić nasze obserwacje, doświadczenia i pytania
 i poddać je Bogu we wszystkim.
Księga Przypowieści 14,1  17,28
Jak na literaturę mądrościową przystało, ważnymi wątkami są w niej mądrość i głupota. Na
początku księgi zostały one uosobione w postaciach dwóch kobiet nawołujących przechodniów do
tego, aby wstąpiły do ich domów. Poszczególne przysłowia mówią natomiast o  wiernych obu
postaw  mędrcach i głupich. Wiele przypowieści opartych jest na kontraście między mądrymi i
głupcami. Jedni i drudzy mogą nas wiele nauczyć o życiu, gdyż ich losy (wyrażone w treści
przysłów) z jednej strony przedstawiają ideał, do którego powinniśmy dążyć, a z drugiej strony
konsekwencje, jakie przynosi odrzucenie drogi mądrości.
Przykładem jednego z takich obszarów jest gwałtowność gniewu i łagodność. Księga Przypowieści
ukazuje obie reakcje i ich skutki. Jedne i drugie mają motywować nas do wyboru tego, co podoba
się Bogu. To ważna równowaga, często pomijana we współczesnych próbach motywowania ludzi:
skupiamy się albo tylko na tym, co pozytywne, albo na tym, co negatywne. W rzeczywistości obie
strony są ważne: w Piśmie Świętym równie ważny jest Boży sąd, który spadnie na wszelkie zło, jak
i Boża łaska, która spłynie na tych, którzy się upamiętają i zawierzą Jemu. Gwałtowność człowieka
jest próbą brania spraw w swoje ręce, cierpliwość i łagodność są zdaniem się na Boga.
Księga Przypowieści ukazuje Boga jako wszechwiedzącego i wszechobecnego obserwatora, który
w odpowiednim, wyznaczonym przez siebie czasie, osądzi każde słowo i uczynek. Perspektywa
mądrościowa ukazuje przede wszystkim te konsekwencje, które mają miejsce jeszcze za życia
doczesnego, ziemskiego: wierni Bogu i poszukujący mądrości (której początkiem jest bojaz
ń Pana),
są błogosławieni, a grzesznicy i głupcy cierpią w wyniku swych wyborów. Nawet jeśli Boży osąd
zdaje się odwlekać, jest nieunikniony i z pewnością nadejdzie.
W przysłowiach ważna jest także postać króla, Bożego namiestnika, sprawującego w imieniu Pana
władzę nad Jego ludem i całym krajem. Panowanie mądrego króla przynosi korzyści całemu
narodowi, a władca głupi ściąga konsekwencje swej głupoty nie tylko na siebie, ale także na
wszystkich, którzy zostali powierzeni jego opiece. Dlatego tak ważne jest, aby szczególnie król
wziął sobie do serca wezwanie do poszukiwania mądrości i bojaz
ni Pańskiej.
Zwróć uwagę: Choć dzisiaj odczytujemy Księgę Przypowieści jako powszechne wezwanie do
poszukiwania mądrości, gdy powstawała ta księga, była prawdopodobnie kierowana właśnie do
przyszłych władców.
Księga Przypowieści 18,1  22,16
Stosowanie się do prawa Bożego i zasad mądrości przekłada się na stabilność społeczeństwa.
Mądrość buduje nie tylko jednostki, ale wszystkich wokół, głupota niszczy wszystko, choć to
głupiec jako ostatni dostrzega jej destruktywny wpływ. Mądrość umacnia relacje z innymi (chyba,
iż chodzi o głupca, którego lepiej jest unikać), a głupota zamyka ludzi na bliz
nich i ich potrzeby.
To w takim kontekście należy rozumieć wszelkie wzmianki o bogactwie i ubóstwie, jakie
znajdujemy w Księdze Przypowieści. Z jednej strony powodzenie, także w sensie materialnym,
przedstawiane są jako nagroda za podążanie drogą mądrości, a ubóstwo jako bolesna konsekwencja
lenistwa i braku opanowania; z drugiej strony, także bogacz może być głupcem, a niejeden ubogi
bliższy jest sercu Pana niż ci, którzy się pławią w luksusach.
Prawdziwa mądrość to takie wykorzystywanie swoich środków (także pieniężnych), aby
wspomagać bliz
nich i budować stabilność społeczeństwa, nie tyle ze względu na samo  dobro
społeczne , lecz właśnie ze względu na wierność Bogu.  Kto się lituje nad ubogim, pożycza Panu, a
ten mu odpłaci za jego dobrodziejstwo .
Podobnym wątkiem jest trwałość małżeństwa i rodziny. We współczesnym świecie małżeństwo
postrzegane jest przede wszystkim jak sposób na  spełnienie jednostki i droga do zapewnienia
sobie szczęścia w życiu. Księga Przypowieści jest odzwierciedleniem starszej, społecznej
perspektywy, gdzie małżeństwo i rodzina budują siłę całej wspólnoty. Współczesna perspektywa
podważa trwałość obu instytucji, gdyż trudno jest znalez
ć trwałe szczęście i spełnienie w tak bardzo
zindywidualizowanym świecie; perspektywa mądrościowa stawia na pierwszym miejscu
małżeństwo i rodzinę jako wartości same w sobie, a z
ródła upragnionego spełnienia upatruje nie w
tym, co inni ludzie mogą dla nas zrobić, lecz w wierności Bogu i wyborze drogi mądrości.
Perspektywa społeczna  całego narodu, całej wspólnoty  jest kluczem do zrozumienia wielu
tekstów biblijnych. Odczytywane jedynie ze współczesnej, indywidualistycznej perspektywy,
często stają się przyczynkiem do wniosków i wartości, które są obce treści Bożego Słowa.
Zwróć uwagę:  Pożyczanie Panu  czynienie dobra  (Prz 19,17) jest podstawą odkładania
skarbów w niebie, o których mówił Jezus (Mt. 6,19-23).
Księga Przypowieści 22,17  26,28
Nowy fragment zawiera nauki pochodzące z ust  mędrców , nie znanych nam z imienia, ale
gotowych dzielić się swoją mądrością, wiedzą i doświadczeniem. Mądrość nie pochodzi tylko z
jednych ust (przysłowiowego Salomona, którego najczęściej utożsamia się z tą księgą), lecz jest
dorobkiem wielu pokoleń ludzi, którzy w poszukiwaniach zwracali się ku Bogu, jedynemu z
ródłu
prawdziwej mądrości. Słowa mędrców nie są już tylko bezosobowymi przysłowiami, lecz
bezpośrednimi uwagami, kierowanymi wprost to kolejnego pokolenia ( synu mój ) podobnie jak na
początku księgi.
Także forma nauk się zmienia w porównaniu z fragmentami bezpośrednio jej poprzedzającymi. Nie
są to już krótkie sentencje, oparte najczęściej na przeciwstawieniach, ale dłuższych rady,
przypominających o zasadach, jakimi należy się kierować w życiu. Momentami przybierają one
postać przypowieści, jakie znajdujemy w Nowym Testamencie  krótkich opowieści mających
uwypuklić naukę moralną lub duchową  np. przypowieść od pijaku (23,29-35) lub roli leniwego
(24,30-34).
Po dwóch zbiorach  słów mędrców (zob. 22,17; 24,23) następuje kolejny zbiór przysłów
Salomona, zebrany, jak zaznaczono na wstępie (25,1), przez urzędników króla Ezechiasza
(Hiskiasza), jednego z wielkich reformatorów religijnych południowego królestwa (Judy),
panującego ponad 200 lat po rządach Salomona. Księga Przypowieści jest w obecnej postaci
dziełem anonimowego redaktora lub redaktorów, którzy połączyli ze sobą wcześniej istniejące
zbiory i, co możliwe, uzupełnili je dodatkowymi treściami. Dlatego nie dziwi, że powtarzają się
zarówno tematy przysłów, wykorzystane obrazy, a czasami wręcz treść poszczególnych sentencji.
Taka forma Księgi Przypowieści (Przysłów) podkreśla wspólnotowy charakter mądrości, a
szczególnie jej praktykowania i przekazywania kolejnym pokoleniom. Każdy z  mędrców , którzy
stają się nauczycielami ludu, dołącza do grona tych, którzy go poprzedzali; i jest  mędrcem o tyle
tylko, o ile pozostaje wierny perspektywie  bojaz
ni Bożej jako początku prawdziwej mądrości.
Dopiero uważna lektura Księgi ukazuje, że jest ona dziełem kilku autorów i redaktorów. Próżno
szukać w niej indywidualistycznego podejścia wielu współczesnych kaznodziejów-nauczycieli.
Zwróć uwagę: Wszyscy królowie Judy pochodzili z rodu Dawida, zatem Ezechiasz (Hiskiasz) był
jednym z potomków Salomona.
Księga Przypowieści 27,1  31,31
Ostatni fragment Księgi Przypowieści zawiera dokończenie drugiej części przysłów Salomona, po
którym redaktor księgi zamieścił zbiory nauk dwóch kolejnych postaci: Agura i króla Lemuela (a
właściwie jego matki). Nie jest do końca znana tożsamość obu postaci, wiele przemawia za tym, że
nie byli to nawet Izraelici, a pogańscy mędrcy, których słowa uznane zostały za na tyle
wartościowe, aby znalez
ć się w zbiorze świętych pism Izraela.
Zaskakujący jest początek słów Agura, który deklaruje, że jego rozważania nad sprawami Bożymi
przekonały go jedynie, że daleko mu do tego, aby uważać się z mędrca  przeciwnie, bliżej mu do
głupców. Wśród jego nauk uwagę zwraca poruszająca prośba, aby oszczędzono mu zarówno
bogactwa, jaki i ubóstwa, gdyż obie te rzeczy mogą odwieść go od Boga  wpisując się w tradycję
mądrości umiaru i wstrzemięz
liwości. Charakterystyczne jest również to, że większość jego
przypowieści odwołuje się do świata natury i poprzez liczbową formę, wykorzystywaną w tamtych
czasach ( trzy& owszem, cztery ) ukazuje stworzenie które nie tyko oddaje chwałę Bogu, ale
także sławi Jego mądrość.
Nauki dla Lemuela  gdyż były to wskazówki przekazane przez matkę  są ostrzeżeniem przed
uleganiom wdziękom kobiet i nadużywaniem alkoholu, gdyż nie ma większego zagrożenia dla
władców.
Księgę Przypowieści kończy poemat o mądrej kobiecie, napisany w formie wiersza alfabetycznego,
w którym poszczególne wersy rozpoczynają się od kolejnych liter alfabetu hebrajskiego. Sławi on
postępowanie przykładnej żony, sprawnie zarządzającej domem i rodzinnym majątkiem,
wzbudzającej podziw u swego męża i wszystkich wokół (a nawet przysparzającej mu chwały wśród
innych mężczyzn). Możliwe jednak, że tekst ten nie tylko opowiada o wielkiej wartości, jaką ma
mądrą żona, ale jest także uosobieniem samej mądrości, podobnie jak na początku Księgi. Tam
mądrość wzywała przychodniów, aby zamieszkali w jej domu, a tutaj dowiadujemy się, jak
naprawdę wygląda dom, który prowadzi i jak wielkim błogosławieństwem jest dla tych, którzy się z
nią wiążą.
Zwróć uwagę: Ostrzeżenia Agura i matki Lemuela o niebezpieczeństwach płynących z bogactwa,
ulegania wdziękom kobiet i nadużywaniem  rozrywek brzmi wymownie w świetle upadku
Salomona, który poszedł za podszeptami obcych żon. Jakże inaczej wyglądałaby historia, gdyby
obok niego stała kobieta uosabiająca prawdziwą mądrość.