EROZJA - vademecum

Wstęp Erozję powierzchni ziemi oznacza zespół procesów degradacyjnych obejmujących przeobrażenia: rzeźby terenu, pokrywy glebowej i stosunków wodnych. Jeśli zachodzi w warunkach naturalnych, wyłącznie pod wpływem sił przyrody - wody, wówczas określa się ją jako geologiczną. Natomiast w środowisku podlegającym działalności człowieka dominuje erozja przyśpieszona (antropogeniczna). W związku ze znacznym rozszerzeniem działalności człowieka obecnie na świecie dominuje erozja przyśpieszona, inicjowana i potęgowana różnymi formami antropopresji. Przestrzenne rozmieszczenie i nasilenie erozji zależy od czynników przyrodniczych (erozja potencjalna) i przyrodniczo - gospodarczych (erozja aktualna). Tereny erodowane, w tym zwłaszcza ekosystemy rolnicze cechują się zachwianą równowagą biologiczną, prowadzącą do negatywnych i najczęściej trwałych zmian warunków ekologicznych i techniczno - organizacyjnych. W wyniku erozyjnego degradowania gleb, deformowania rzeźby terenu, zakłócenia stosunków wodnych, pogarszania warunków wzrostu roślin uprawnych, a także niszczenia urządzeń technicznych obniżają się homeostatyczne zdolności ekosystemów, zapewniające trwałość i możliwość samoregeneracji krajobrazu. Z drugiej jednak strony erozja wzbogaca krajobraz poprzez urozmaicanie rzeźby, tworzenie nowych siedlisk i wyłączanie terenów z użytkowania rolniczego, co jest korzystne dla zwiększania bioróżnorodności. Na obszarach, gdzie zdolność produkcyjna rolnictwa jest ograniczona erozja powoduje relatywnie duże straty ekonomiczne prowadząc do nawet znacznego pogorszenia jakości życia mieszkańców. Średnie roczne straty zmytej gleby w warunkach polskich zestawione z obliczeniami Fourniera(1960) dla różnych kontynentów 715 t/km2 - Afryka 701 t/km2 - Ameryka Południowa i Antyle 610 t/km2 - Azja 491 t/km2 - Ameryka Północna i Środkowa 273 t/km2 - Australia 280 t/km2 - Karpaty Fliszowe (Maruszczak, 1991) 84 t/km2 - Europa 76 t/km2 - Polska (Józefaciukowie, 1992) 2,7 t/km2 - Niziny Środkowopolskie (Maruszczak, 1991).

Klasyfikacja erozji (według A. i Cz. Józefaciuków)

Istnieje wiele klasyfikacji i podziałów erozji i, w zależności od przyjętych kryteriów, poszczególne jej typy i podtypy znacznie się od siebie różnią. Opracowana przez Józefaciuków z Puławskiego Ośrodka Badań Erozyjnych jest moim zdaniem najodpowiedniejsza dla geograficznych warunków Polski i ujmuje wszystkie typy erozji spotykane w terenie. Wyróżniono w niej 5 podstawowych typów erozji, które rozkładają sie na poszczególne podjednostki. Erozja wietrzna - siła sprawcza: wiatr, wyróżnia się: Deflację - wywiewanie ziarn i cząstek glebowych, ziemnych i skalnych. Powoduje tworzenie się rynien, mis, niecek i wydmuszysk w obrębie obszarów piaszczystych oraz ostańców i bruku deflacyjnego na obszarach piaszczysto - żwirowych i pyłowych. Podczas okresów intensywnego wywiewania powstają burze pyłowe i piaskowe (Sahara). Korazję - żłobienie i szlifowanie powierzchni skał przez piasek niesiony wiatrem, najintensywniejsze na pustyniach i w górach. Charakterystyczne formy rzeˇby korazyjnej to wygłady, żłobki, bruzdy, nisze, graniaki wiatrowe i skałki (słupy skalne). Akumulację eoliczną - osadzanie się niesionych przez wiatr cząstek glebowych (deflatów) na powierzchni gleby powodujące stopniowe zasypanie górnych, żyznych poziomów profilu glebowego, jałowymi deflatami. Erozja wodna - siła sprawcza: woda, wyróżnia się: Rozbryzg - odrywanie i przemieszczanie na niewielkie odległości cząstek glebowych przez krople deszczu lub ziarna gradu z równoczesnym ubijaniem powierzchni gruntu. Spłukiwanie powierzchniowe - odspajanie i transportowanie cząstek glebowych przez spływ powierzchniowy. Zasada przemieszczanie cząstek jest podobna do transportu osadów w korytach rzecznych, lecz odbywa się w strudze o znacznie większej szerokości i minimalnej głębokości (przepływ błonkowaty). Erozja liniowa - dzieli się na 3 podtypy: - erozję żłobinową, która polega na niegłębokim rozmywaniu górnych poziomów profilu glebowego przez wodę ze spływu powierzchniowego spływające po stoku w postaci niewielkich strużek; - erozję wąwozową, której mechanizm polega na bardzo intensywnym rozmywaniu stoków przez skoncentrowane strugi spływu powierzchniowego, w wyniku czego powstają wąwozy, które nie zabezpieczone, podlegają następnie dalszemu silnemu rozwojowi; - erozje rzeczną, dzielącą się na: denną, brzegową i wsteczną. Najogólniej ten typ erozji ujmuje całość zjawisk związanych z przeobrażaniem koryt cieków. Erozja podpowierzchniowa - dzieli się również na 3 podtypy: - sufozję chemiczną, której mechanizm polega na zubażaniu profilu glebowego w spoiwo (CaCO3) poprzez jego chemiczne rozpuszczanie i wynoszenie poza profil; - sufozję mechaniczną, której mechanizm jest podobny, z tą różnicą, że zamiast wymywania chemicznego następuje tu mechaniczne wynoszenie koloidalnego spoiwa; - erozja krasowa, której efektem są liczne jaskinie na obszarach zbudowanych ze skał węglanowych. Jaskinie te powstały poprzez długoletnie, stopniowe wymywanie CaCO3 z masywu skalnego. Abrazja - jest to niszczenie brzegów zbiorników wodnych przez energię uderzających fal. Najbardziej spektakularnym efektem działania abrazji są w Polsce klify Pomorza Zachodniego, a szczególnie klif pod kościołem w Trzęsaczu. Ruchy masowe - siła sprawcza: przyciąganie ziemskie, wyróżnia się: Odpadanie - odpadanie mas skalnych bądˇ gruntowych z pionowych ścian. Obrywanie - obrywanie się mas skalnych bądˇ ziemnych z nawisów, przy czym oderwane elementy przemieszczają się droga powietrzną; Osuwanie - na ogół szybkie przemieszczanie się w dół stoku mas glebowo-zwietrzelinowych. Osuwanie ma miejsce najczęściej na skutek nadmiernego uwilgotnienia lub zmian w rzeˇbie powodujących zwiększenie nachylanie stoku, w wyniku czego traci on stateczność przyjmując różne płaszczyzny poślizgu. Spływy - (soliflukcja), spływanie nadmiernie uwilgotnionych mas glebowo - zwietrzelinowych po płaszczyˇnie poślizgu utworzonej przez nierozmarzniętą jeszcze warstwę gruntu. Zachodzi najczęściej na utworach glebowych o dużej zawartości części ilastych i pyłowych, na stokach o wystawie północnej i spadkach powyżej 30%. Typową formą dla tego rodzaju erozji są jęzory soliflukcyjne. Pełzanie - mechanizm podobny do osuwania, jednak ruch mas ziemnych przebiega wolniej, miąższość przemieszczanej warstwy bywa znacznie większa. Osiadanie - powolne obniżanie się powierzchni terenu wskutek zmniejszenia objętości gruntu. Osiadanie często towarzyszy procesom syfozji. Erozja śniegowa - siła sprawcza: śnieg bądˇ lód, wyróżnia się: Erozja niweo-eoliczna - o podobnym do korazji mechanizmie niszczącym, gdzie rolę niszczącą ziarn deflatów spełniają kryształki śniegu, bądˇ lodu. Lawiny - powodują bardzo gwałtowne przemieszczenia mas glebowo-zwietrzelinowych. Zsuwy - powolne przemieszczanie się masy śniegu wraz z gruntem i skałami po powierzchni stoku. Erozja uprawowa - siła sprawcza: człowiek. Erozja ta obejmuje wszystkie przejawy wadliwej agrotechniki i urządzenia terenów rolnicyc. Najbardziej znanym przykładem erozji uprawowej jest orka z odłożeniem skiby w dół stoku, co przyspiesza dodatkowo wynoszenie materiału z pola.

Czynniki wpływające na występowanie i nasilenie erozji

Typów erozji jest tak wiele (czynników sprawczych jeszcze więcej), że w dalszej części owego skromnego vademecum będę omawiał tylko erozję wodną i ew. wietrzną. Podstawowymi czynnikami determinującymi nasilenie erozji w warunkach Polski są: rzeˇba terenu, pokrywa glebowa, sposób użytkowania i organizacja przestrzenna danego obszaru oraz klimat. Rzeˇba terenu: decydującą role mają tu spadku terenu ze wzgledu na szybkość spływu powierzchniowego, efektywną powierzchnię zbierania opadu i szybkość infiltracji. Ważna jest również tzw. krzywizna stoków określająca ich geometrię wpływajacą na rozkład energii spływającej wody. Wystawa stoków z kolei decyduje o szybkości tajania pokrywy śnieżnej oraz wilgotności gleby. Pokrywa glebowa: jej wpływ określany jest wskaˇnikiem podatności na erozję wyznaczanym dla każdego rodzaju erozji. Decydujący wpływ na jego wartości mają następujące właściwości gleb: skład mechaniczny, decydujący o zwięzłości (odwrotnie proporcjonalnej do stosunku zawartości frakcji pylastej do frakcji spławialnych), przepuszczalność, wytrzymałość na ścinanie, zawartość różnych składników mineralnych i organicznych. Istnieje wiele klasyfikacji podatności gleb na erozję np. na spłukiwanie powierzchniowe, ja podam klasyfikację wg Józefaciuków - od gleb najbardziej do najmniej podatnych: 1. gleby lessowe i lessowate, pyłowe, pyłowe wodnego pochodzenia; 2. piaski luˇne, gleby piaszczyste, rędziny kredowe i jurajskie; 3. piaski słabogliniaste, gliniaste, gleby żwirowe, rędziny trzeciorzędowe i starszych formacji geologicznych; 4. gleby lekkie - gliny piaszczyste i piaski naglinowe, gleby średnie, gliniaste, wytworzone ze skał osadowych o spoiwie węglanowym, niewapiennych; 5. gleby ciężkie, ilaste, skaliste - skały szkieletowe wytworzone ze skał o spoiwie niewęglanowym, wytwoprzone ze skał krystalicznych, torfy niskie, przejściowe i wysokie. Sposób użytkowania i organizacja przestrzenna obszaru są typowo antropogenicznymi czynnikami wpływającymi na nasilenie procesów erozji wodnej. Największe znaczenie ma tutaj przeciwerozyjna funkcja roślinności, przeciwerozyjne zabiegi agrotechniczne i przeciwerozyjny układ pól i dróg. Przeciwerozyjna funkcję roślinności najlepiej obrazują szacunkowe dane podawane przez Benneta (1955), który szacuje czas zmycia 18cm warstwy gleby na stoku o nachyleniu 10%, w warunkach klimatu kontynentalnego, na 575000 lat pod pierwotną puszczą, 82150 lat pod trwałą darnią, 110 lat pod uprawą polową i 18 lat na czarnym ugorze. Jak widać największą wartość ochronną mają siedliska leśne, następnie łąkowe, zaś uprawa polowa generalnie nie wykazuje właściwości trwałej ochrony (chociażby ze względy na sezonowość). Ochronne działanie zbiorowisk leśnych polega na: wiązaniu gleby przez gęsty system korzeniowy, dużej intercepcji opadów tj.rozpraszaniu i zatrzymywaniu części opadu w koronach drzew (intercepcja waha się w granicach od 10% dla intensywnych i dużych opadów do nawet 100% dla opadów małych, średnio wynosi ona 20-30%), równomiernym rozkładzie pokrywy snieżnej oraz równomiernym i opóˇnionym jej tajaniem, akumulacji materiału wynoszonego z wyższych partii terenu. Tak więc lesistość poszczególnych zlewni ma bardzo duże znaczenie przeciwerozyjne. Jednak lesistość wyrażona w procentach powierzchni zlewni nie uwzględnia przestrzennej lokalizacji lasów w obrębie zlewni, które ma największe znaczenie ze względu na zatrzymywanie i opóˇnianie spływu przez obszary położone w górze zlewni przy niewielkim znaczeniu lasów przy jej wylocie. Dlatego też wprowadzono (Lambor, 1955) wskaˇnik rozwinięcia lesistości zlewni wyrażony stosunkiem powierzchni poniżej krzywej rozwinięcia lesistości do całkowitej powierzchni zlewni. Gęsty i zwarty system korzeniowy roślinności trawiastej z kolei chroni glebę przede wszystkim przed skoncentrowanym spływem powierzchniowym. Naziemne części darni również chronią glebę zwiększając szorstkość podłoża, a zatem zmniejszają prędkość przepływu, zwiększając przy tym infiltrację. Oprócz rodzaju pokrywy roślinnej olbrzymi wpływ na nasilnienie erozji ma prawidłowa agrotechnika (o czym więcej przy okazji omawiania zabiegów ochronnych) oraz właściwy układ działek i dróg w rzeˇbie (rysunek poniżejj). Generalnie najbardziej niekorzystny jest układ wzdłużstokowy tj. prostopadły do warstwic oraz skośnostokowy, gdyż rzędy upraw, czy drogi gruntowe stają się korytami dla spływu powierzchniowego, co w przypadku układu skośnostokowego charakteryzującego się dużą zlewnią oznaczać może intensywne rozmywanie, nawet przy stosunkowo niewielkich opadach.

Metody i wskaˇniki nasilenia erozji (wodnej)

Puławski Ośrodek Badań Erozyjnych opracował grupę wskaˇników charakteryzujących rozkład przestrzenny potencjalnego i rzeczywistego nasilenia erozji wodnej. Należą do niej 3 wskaˇniki: zagrożenie erozją wodną potencjalną, nasilenie erozji wodnej aktualnej oraz nasilenie erozji wąwozowej.

Wskaˇnik zagrożenia erozją wodną potencjalną służy do określania możliwości pojawienia się erozji o danym stopniu nasilenia na podstawie informacji o spadkach, pokrywie gleboweji oraz średniej rocznej sumie opadów dla danego obszaru. Jest on szczególnie użyteczny przy ocenie zmian użytkowania terenu, np. likwidacji użytków zielonych itp.

Wskaˇnik zagrożenia erozją wodną aktualną wprowadza do mapy erozji wodnej potencjalnej element użytkowania terenu i układu działek. I tak: pod zalesieniemi przyjmuje się całkowity brak erozji, pod sadami w darni oraz pod zadarnieniami zagrożenie spada przeciętnie o 2 stopnie, poprzecznostokowy układ działek zmniejsza, zaś wzdłuż- i skośnostokowy zwiększa stopień zagrożenia. Wskaˇnik nasilenia erozji wąwozowej opiera sie na zliczaniu gęstości wąwozów na przyjętych obszarach pozostających pod ich bezpośrednim oddziaływaniem. Z wieloletnich badań wynika, że wielkością krytyczną gęstości sieci wąwozowej jest gestość przekracająca 2,5 km/km.kw, kiedy rozpatrywany obszar już bardzo silnie degradowany i wymaga bardzo pilnej ochrony. W użyciu spotyka się również wskaˇniki pilności przeciwerozyjnego zagospodarowania, ale wynikają one bezposrednio z w.w. wskaˇników.

Występowanie i nasilenie erozji w Polsce

mapka nasilenia erozji wąwozowej

mapa zagrożenia erozjią wodną potencjalną

mapka występowania erozji wodnej aktualnej

mapka zagrożenia erozją wietrzną

Uwagi i sugestie proszę kierować do Rafał Wawer, e-mail: [e-mail]

Metody "walki" z erozją (wodną) Melioracje przeciwerozyjne (z Biuletynu Informacyjnego IUNG, nr. 16: 11-16)

Melioracje przeciwerozyjne to nie tylko ochrona gleb i gruntów przed erozyjną degradacją i dewastacją, lecz równocześnie najtańszy sposób walki z suszą, "stepowieniem" i powodziami. Głównym celem melioracji przeciwerozyjnych jest:
- ograniczenie występowania i nasilenia erozji;
- ochrona potencjału produkcyjnego gleb i niedopuszczenie do jego niekorzystnych prze-mian;
- zapobieganie deformacjom rzeˇby, zwłaszcza rozczłonkowaniu terenu przez wąwozy i do-linki smużne;
- przeciwdziałanie niekorzystnym zmianom stosunków wodnych i wydłużanie obiegu wody w krajobrazie.
Podstawowymi zabiegami wchodzącymi w skład melioracji przeciwerozyjnych są:
- ustalenie przestrzennej struktury użytków produkcyjnych i ochronnych;
- formowanie rozłogu gruntów ornych i sieci dróg rolniczych;
- agrotechnika przeciwerozyjna;
- kształtowanie rzeˇby terenu oraz rekultywacja i zagospodarowanie nieużytków poerozyj-nych;
- urządzenia do rozpraszania i odprowadzania powierzchniowych spływów wody.
Każdy z wymienionych zabiegów wykazuje określone działanie ochronne, lecz najlepsze efekty uzyskuje się przy ich kompleksowym stosowaniu. Oczywiście udział poszczególnych zabiegów w systemie kompleksowym zależy od charakteru erozji (form występowania i nasilenia) oraz od warunków przyrodniczych i sposobów gospodarowania.
Pozytywne oddziaływanie melioracji przeciwerozyjnych jest następujące:
- zapobieganie obniżaniu się urodzajności gleb wskutek wymywania lub wywiewania składników pokarmowych oraz niekorzystnych przemian właściwości fizykochemicznych i ubytku profilu gleby;
- przeciwdziałanie deformacji stosunków wodnych wskutek zamulania cieków i zbiorników wodnych oraz niszczeniu urządzeń melioracyjnych, zabagnianiu lub nadmiernemu osuszaniu gruntów;
- nie dopuszczanie do rozczłonkowania się rzeˇby przez wąwozy i inne formy erozyjne;
- zmniejszanie strat spowodowanych przez erozję, zwłaszcza w uprawach polowych;
- polepszanie warunków do intensyfikacji produkcji przez uporządkowanie rozłogu gruntów rolnych (struktura użytków, układ pól i dróg, agrotechnika, rekultywacja erozyjnych nieużytków i inne).
Dodatni wpływ zabiegów przeciwerozyjnych przejawia się również w zmniejszaniu nakładów na następujące prace i zabiegi:
- usuwanie namułów i renowację dróg oraz szlaków komunikacyjnych, urządzeń melioracyjnych i wodnych, budynków itp.;
- oczyszczanie z namułów szlaków wodnych oraz utrzymanie w odpowiednim stanie czystości wód pitnych i przemysłowych;
- ochronę terenów zabudowanych (osiedli, obiektów przemysłowych i innych) przed zamulaniem i uszkadzaniem przez erozję;
- ochronę powietrza przed zanieczyszczaniem pyłem glebowym.
Zabiegi przeciwerozyjne pod względem okresu działania można podzielić na trwałe (wieloletnie) i okresowe (sezonowe). Do działań trwałych należą przede wszystkim zabiegi o charakterze urządzeniowym, takie jak: układ użytków, pól i dróg, zabudowa wąwozów, urządzenia techniczne (tarasowanie, umacnianie dróg, cieków stałych, budowa grobli itp.), a do działań okresowych należy agrotechnika przeciwerozyjna, rowy odprowadzające okresowe spływy powierzchniowe i inne.
Nakłady na wykonanie poszczególnych zabiegów są różne. Duże nakłady i wysokie koszty jednostkowe mają zabiegi wymagające opracowania projektów technicznych i znacznego zmechanizowania robót wykonawczych, a zatem zabiegi określone jako techniczne oraz zabudowa wąwozów. Ponadto wymagają one również nakładów na bieżącą konserwację. Natomiast takie zabiegi, jak wprowadzenie przeciwerozyjnego układu użytków, pól i dróg praktycznie niewiele kosztują, zwłaszcza jeśli są połączone ze scalaniem gruntów. Nakłady na zabiegi okresowe corocznie wchodzą w koszty własne produkcji rolnej.

Ustalanie struktury użytków

Polega ono na określeniu wzajemnych proporcji i miejsca rozmieszczenia w rzeˇbie użytków leśnych, rolnych i wodnych. Generalnie uważa się, że im teren jest bardziej nasycony trwałą roślinnością, tym większa jego odporność na erozję.
Największe działanie przeciwerozyjne przypisuje się użytkom leśnym, zwłaszcza lasom mieszanym o zwartej wielopiętrowej budowie i miąższej ściółce. Spływy powierzchniowe w lasach stanowią zaledwie kilka procent opadu, a roztopy śniegowe są powolne i nie powodują większej erozji. Lasy lokalizuje się na gruntach silnie erodowanych, które trudno zabezpieczyć przy użytkowaniu polowym, na nieużytkach po erozyjnych trudnych do rekultywacji i zagospodarowania rolniczego oraz na glebach słabej jakości. Oczywiście muszą one zajmować odpowiednio duże powierzchnie i dlatego tam, gdzie te powierzchnie są małe, stosuje się zadrzewienia fitomelioracyjne. Funkcja ochronna zadrzewień zależy od ich budowy, składu gatunkowego i usytuowania w rzeˇbie. Należy jednak podkreślić, że zadrzewienia najlepiej zabezpieczają powierzchnię, na której bezpośrednio występują, natomiast ich ochronne oddziaływanie na przyległy teren może być już różne.
W terenach o żyznych glebach i cieplejszym klimacie użytki leśne mogą być zastąpione sadami urządzonymi przeciwerozyjnie. Sady, zwłaszcza na tarasach oraz w poprzeczno-stokowych pasach darni (rys. 1), są uznane za bardzo efektywną metodę zagospodarowania silnie erodowanych stoków.
Trwałe użytki zielone są, po lasach i zadrzewieniach leśnych, kolejną formacją roślinną o dużych walorach przeciwerozyjnych. Ochronna funkcja zadarnień wynika ze zdolności wiązania gruntu przez silnie rozwinięty system korzeniowy i osłanianie jego powierzchni gęstą masą łodyg i liści. Ponadto roślinność trawiasta spełnia ogromną rolę w procesie glebotwórczym. Użytki zielone w terenach erodowanych powinno się lokalizować przede wszystkim w miejscach narażonych na spływy powierzchniowe, w dolinach rzecznych, dolinkach smużnych i wymokach oraz na stromych zboczach. Jednak, jak dotychczas, o skali nasycenia terenu tymi użytkami decyduje głównie wielkość opadu rocznego.

Roślinność polowa przeciwdziała erozji w znacznie mniejszym stopniu niż leśna i łąkowa. O udziale upraw polowych w strukturze użytków decyduje jednak kierunek gospodarowania. Grunty orne w rejonach intensywnego rozwoju rolnictwa, nawet na obszarach silnie zagrożonych erozją, mają zdecydowaną przewagę, stanowią często 80-90% ogółu użytków, i dlatego muszą być objęte ochroną przeciwerozyjną.
Przestrzenna struktura użytkowania ma wybitnie regionalny charakter i zależy od przyrodniczych warunków oraz gospodarczych funkcji danego regionu.

 

Formowanie areału gruntów rolnych i sieci dróg rolniczych

Stanowi ono kolejny zespół zabiegów przeciwerozyjnych. Jego podstawą jest odpowiedni układ pól i dróg rolniczych. Na zboczach o nachyleniu powyżej 10stopni (18%) przeciwerozyjna agrotechnika przestaje być zabiegiem wystarczającym i zachodzi potrzeba wprowadzenia poprzecznostokowego (warstwicowego) układu pól (fot. 1).
Celem takiego układu są nie tylko względy przeciwerozyjne, ale również uzyskanie możliwie jednorodnych warunków siedliskowych. Teoretycznie szerokość pól warstwicowych powinna maleć w miarę wzrostu nachylenia zboczy; osiąga się wówczas szybkie starasowanie zboczy i opanowanie erozji. Zbyt wąskie pola utrudniają jednak mechanizację upraw. W gospodarstwach obszarowo małych, przeważnie indywidualnych, zwłaszcza tam, gdzie stosowano uprawę konną, nawet stosunkowo wąskie pola (20-30 m) były oceniane pozytywnie. Pola warstwicowe w gospodarstwach wielkoobszarowych o zmechanizowanej uprawie i mechanicznym transporcie są bardzo niechętnie widziane, głównie ze względu na trudności w organizacji pracy. Dlatego w takich gospodarstwach bardziej celowe jest wydzielenie tzw. kompleksów uprawowych, wyznaczanych przede wszystkim przez rzeˇbę terenu :
- kompleks na wierzchowinach o dowolnym układzie pól i dowolnych płodozmianach;
- kompleks na zboczach o warstwicowym układzie pól i płodozmianach przeciwerozyjnych;
- kompleks na podnóżach zboczy i dnach dolin o uprawie najlepiej w poprzek spadku doliny i płodozmianach z przewagą wieloletnich roślin pastewnych.
Układ oraz utwardzenie dróg to niezbędna składowa formowania rozłogu gruntów ornych. Prawidłowo wytyczone i utwardzenie drogi nie tylko ułatwiają gospodarowanie, lecz spełniają również rolę zabiegów przeciwerozyjnych, rozpraszających powierzchniowe spływy lub odprowadzających nadmiar wód. W literaturze zaleca się wytyczanie dróg poprzecznie do spadku terenu. Jest to słuszne z przeciwerozyjnego punktu widzenia, ale drogi takie są mniej funkcjonalne niż prowadzone ukośnie do spadku. Jednak, jak wykazuje praktyka, drogi ukośne, drogi wzdłużstokowe i drogi na dnach dolinek są najsilniej erodowane, ponieważ dopływa do nich najwięcej wód powierzchniowych. Dlatego drogi powinno się sytuować przede wszystkim w grzbietowych częściach zboczy, czyli na lokalnych wododziałach, gdzie nie następuje koncentracja spływów powierzchniowych i ewentualnie w dolinach smużnych, lecz nie na dnie, a nieco wyżej, poza zasięgiem spływu wód (rys. 2) i powinny być utwardzane.

Agrotechnika przeciwerozyjna

Może ona stanowić samodzielny zabieg na gruntach z erozją umiarkowaną lub zabieg dopełniający na gruntach bardziej erodowanych (począwszy od erozji średniej).
Wśród zabiegów agrotechnicznych poprzecznostokowa uprawa roli ma podstawowe znaczenie. Poprzecznostokowa orka jesienna, na zboczach o spadku do 10%, kilkakrotnie zmniejsza nasilenie erozji i równocześnie zwiększa, od kilkunastu do kilkudziesięciu milimetrów, zapas wody w jednometrowej warstwie gleby (po roztopach śniegowych) oraz zwiększa plony o kilkanaście procent. Oprócz orki ważny jest poprzecznostokowy kierunek siewu i sadzenia, który w okresie wegetacji roślin znacznie ogranicza nasilenie erozji. Termin siewu, zwłaszcza ozimin, powinien być możliwie wczesny, ponieważ wtedy zapewnia dobre ukorzenienie i rozkrzewienie roślin, a przez to lepszą przeciwerozyjną ochronę gleby. Nawożenie gleb w terenach erodowanych powinno być zróżnicowane na poszczególnych elementach rzeˇby, ze względu na wyraˇne odrębności siedliskowe. Najobfitszego nawożenia wymagają gleby na zboczach, zwykle najuboższe i łatwo przesychające. Szczególnie wskazane są tam nawozy organiczne. Słabo lub wcale nie erodowane gleby na wierzchowinach wymagają mniejszego nawożenia niż na zboczach, a najmniejszego dość próchniczne gleby u podnóży zboczy oraz w dolinach.
Odpowiedni dobór i następstwo roślin w płodozmianie stanowi kolejne podstawowe ogniwo w systemie agrotechniki przeciwerozyjnej. Największe właściwości przeciwerozyjne mają trawy i ich mieszanki z roślinami motylkowatymi, a następnie wieloletnie motylkowate. Gatunki jednoroczne charakteryzują się mniejszymi zdolnościami ochronnymi, przy czym ozime - żyto i rzepak, a następnie pszenica i jęczmień - lepiej chronią glebę przed erozją niż zboża jare. Zmianowanie roślin w terenach podlegających erozji wodnej powinno być różne na poszczególnych elementach stoku. Na wierzchowinach można stosować płodozmiany dowolne, na zboczach płodozmiany z przewagą gatunków glebochronnych, na podnóżach płodozmiany intensywne, z dwuletnią uprawą roślin dobrze chroniących glebę, a w dolinach płodozmiany z nasileniem upraw na zieloną masę.

Kształtowanie rzeˇby terenu

Tereny o silnie urozmaiconej rzeˇbie i mikrorzeˇbie - obfitujące w dolinki śródzboczowe, wymoki sufozyjne, pagórki, ostańce erozyjne oraz wzdłużstokowe i skośnostokowe skarpy - są bardzo trudne do uprawy, a zwłaszcza mechanizacji zabiegów agrotechnicznych i transportu. Tereny takie są coraz częściej wyłączane z użytkowania i pozostawione jako nieużytki lub półnieużytki. Można je stosunkowo łatwo przywrócić do użytkowania rolniczego przez ścięcie form wypukłych i zasypanie form wklęsłych (rys.1). Projektowanie kształtowania rzeˇby terenu powinny poprzedzić dokładne pomiary geodezyjne oraz badania glebowe i geologiczne na głębokość około 1 m większą od zasięgu robót ziemnych. W przypadku gdy poziom próchniczny ma dużą miąższość i żyzność to należy go najpierw zhałdować i po zakończeniu robót ziemnych wykorzystać do użyˇnienia obszaru objętego robotami ziemnymi. W przypadku kształtowania rzeˇby na gruntach o zróżnicowanym składzie mechanicznym należy tak organizować prace ziemne, aby utwory najbardziej korzystne dla rolnictwa znalazły się w powierzchniowej warstwie.
Kształtowanie rzeˇby terenu obejmuje również tarasowanie zboczy (fot. 4), które w wielu krajach jest powszechnym i w pełni opłacalnym zabiegiem przecierozyjnym. Wykonuje się je na zboczach o nachyleniu powyżej 15-20%, gdzie poprzecznostokowa uprawa roli jest bardzo uciążliwa lub wręcz niemożliwa, a przy uprawie wzdłużstokowej następuje szybka degradacja gleb.

Urządzenia hydrotechniczne

Urządzenia hydrotechniczne dopełniają całokształtu technicznej organizacji terenu. Są to różnego rodzaju elementy (rowy, studzienki, groble, itp.), stosowane w celu zatrzymania lub odprowadzenia wód powierzchniowych, wykonane na gruntach ornych i użytkach zielonych.

Podsumowanie

Wyniki kilkudziesięcioletnich teoretycznych i doświadczalnych prac wdrożeniowych umożliwiły opracowanie określonych zasad, metod i systemów melioracji przeciwerozyjnych dla różnych warunków przyrodniczo-gospodarczych w kraju.
Na podstawie przeprowadzonych badań i obserwacji nasuwają się również pewne wnioski odnośnie dalszych kierunków prac doświadczalno-wdrożeniowych w zakresie ochrony gleb przed erozją:
- przy opracowaniu systemów melioracji przeciwerozyjnych w gospodarstwach rolnych szczególną uwagę powinno się zwracać na kształtowanie rozłogu gruntów i sieci dróg transportu wewnętrznego, nie tylko pod kątem ich funkcji ochronnej ale również pod kątem eliminowania trudności w organizacji pracy i ułatwienia mechanizacji upraw i transportu;
- w pracach nad zabudową różnego rodzaju zwałowisk i skarp powinno się unikać zwykle kosztownej, technicznej zabudowy a preferować zabudowę biologiczną, uzupełnioną ewentualnie nieskomplikowanymi konstrukcyjnie umocnieniami;
- szczególnym obiektem zainteresowania powinny stać się prace kompleksowego urządzania przestrzeni rolniczej zwłaszcza na obszarze południowo-wschodniej Polski, bowiem nie mogą być one wykonywane metodą konwencjonalną lecz muszą być połączone z zabiegami przeciwerozyjnymi;
- podczas przeprowadzanej restrukturyzacji gospodarstw wielkoobszarowych i organizacji gospodarstw rodzinnych z gruntami zagrożonymi erozją powinno się nawet obligatoryjnie uwzględniać zabiegi przeciwerozyjne.