FAKTOGRAFIA HISTORII WYCHOWANIA II

FAKTOGRAFIA HISTORII WYCHOWANIA II

REFORMACJA


Reformacja czyli przewrót religijno-kościelny. Wynikła ze sprzeciwienia się wniesieniu przez humanizm świeckiego i racjonalnego ducha do szkół. Opozycja przeciwko kościołowi rzymskiemu zostało podniesiona przez Marcina Lutra w 1517 roku.

Początkowo reformacja źle wpłynęła na szkolnictwo. Młodzież zaczęła rezygnować ze studiów, pod wpływem przekonania że w przyszłości mogą być one nieprzydatne. Ludność zaczęła odwracać się także od kształcenia rozumu i czytania książek, panowała wrogość w kierunku świeckiej nauki. Studia uważano za objaw zarozumiałości, zaś zbytnie przywiązania do życia doczesnego za niezgodne z prawdziwą religijnością. Do zbawienia ma wystarczać tylko czytanie Pisma Świętego.

Luter przeciwstawił się upadkowi szkół, zarzucając rodzicom i gminom niedbalstwo. Nakazywał otwierać szkoły łacińskie (o innych w języku ojczystym nie myślał). Zawód nauczyciela Luter cenił bardzo wysoko, choć według niego był on zawodem niedocenianym.

W protestantyzmie wymagano aby każdy człowiek zdawał sobie sprawę ze swej wiary, ponosił odpowiedzialność za własne zbawienie, a żeby to osiągnąć wymagana była znajomość Pisma Świętego. Zadania Kościoła z tym związane:

- udostępnić każdemu Pismo Święte

tłumaczenie go na język ojczysty

- nauka czytania

- dbanie o wykształcenie religijne wiernych – Luter w tym celu opracował swój Katechizm, miał być on wyjaśniany dzieciom ludu w niedzielę w kościele. Następnie jeden z współpracowników Lutra - MELANCHTON - przeniósł nauczanie religii i katechizmu do szkoły łacińskiej. Podjęto także próbę wprowadzenia katechizmu dla dzieci warstw ludowych, choć było to ciężkie zadanie udało się to wprowadzić w Wirtembergii. Także w różnych wsiach powstawały „niemieckie szkółki” gdzie obok nauki katechizmu uczono także czytania, pisania bądź czasami rachunków.

Reformacja więc przyczyniła się do początków szkoły ludowej, a także położyła nacisk na potrzebę czytania w języku ojczystym. Łacina została usunięta z nabożeństw za wyjątkiem modlitw i pieśni.

Po początkowych nieporozumieniach między reformacją a humanizmem, w końcu doszło do porozumienia. Szkoła miała charakter religijny, uznano także potrzebę kształcenia w językach klasycznych. Ważną postacią w przywrócenia studiów klasycznych był FILIP MELANCHTON – bliski współpracownik Lutra, uznawany był on za „nauczyciela całych Niemiec” - wprowadził saską organizację uniwersytetów, wykształcił nauczycieli dla uniwersytetów i gimnazjów protestanckich w Niemczech i innych krajach, ułożył wzorowe podręczniki do nauki gramatyki łacińskiej i greckiej, retoryki i logiki, fizyki i etyki.


Kontrreformacja (reforma katolicka)




Humanizm (Erazm z Rotterdamu, Juan Luis Vives, Melanchton, gimnazjum Jana Sturma)


W XV wieku stosunki polityczne I społęczne w Europie uległy przekształceniom. System feudalny zaczął się rozkładać. Dawne rycerstwo straciło rację bytu. Wzrost handlu i rękodzielnictwa. Upadek powagi kościoła. Rosła niechęć do wszelkich autorytetów.

Zycie, jego ponęty, doczesność, dobra ziemskie zyskują uznanie.

Odrodzenie (renesans) – sztuki plastyczne , malarstwa, rzeźby i architektura. Ideały pozaziemskie stawały się coraz mniej żywa, bardziej obojętnena ich miejsce wkraczało zajęcie się rzeczywistością , przywiązanie do spraw doczesnych i ludzkich, zaciekawienie wobec ziemskich bogactw i otaczającej przyrody. Człowiek wysuwa się na pierwszy plan.

Stąd też nowy kierunek myślenia – humanizm. Otwarło się szerokie pole dla rozwoju indywidualizmu. Człowiek odrodzenia żąda by mu pozwolony myśleć krytycznie tak jak mu jego własny rozum dyktuje, głosić swoje poglądy i żyć zgodnie z nimi.

Franciszek Petrarka (zm. 1374) – torował drogi humanizmowi


WPŁYW HUMANIZMU NA PRAKTYKĘ PEDAGOGICZNĄ :

POCHÓD HUMANIZMU PO EUROPIE

Odrodzenie i humanizm zrodziły się na ziemi włoskiej w XIV w , a już w XV w doszło tam do prawdziwego rozkwitu. Każde zetknięcie się narodów północnych z Włochami przyczyniało się do rozszerzania humanizmu.

Humanizm zaczął dobijać się do uniwersytetów ( nie chciano go tam). Zajmowanie się językiem, jego formami , zwrotami i odcieniami wydawało się bezużyteczne. Na przekór zakładano nowe szkoły wyższe, w których ustanowiono katedry poezji i retoryki, gramatyki klasycznej łaciny i literatury greckiej. Najgłośniejsze – College de france (istnieje do dziś)

1510-1520 – uniwersytetu poddały się humanizmowi , stały się prze to modne, inne, które oparły się temu zaczęły podupadać (Kraków ,Wiedeń, paryska Sorbona, Kolonia ).

Przyjęto kierunek hum. W mniejszych szkołach (XVI w) nastąpił wielki rozrost tych szkół zwanych gimnazjami, kolegiami lub szkołami łacińskimi. ( wkrótce rozwinie się z nich prawidłowe szkolnictwo średnie).

Sprzymierzeńcem szerzącym humanizm stał się wynalazek – druku. Wysyłano w świat tysiące druków, w które bez trudu mogła się zaopatrywać każda szkoła, każdy uczeń. Można było prowadzić studia poza uniwersytetami , nawet bez mistrzów.

Wychowanie w duchu humanistycznym musiało przyjąć charakter arystokratyczny. – nie można było znaleźć zastosowania łaciny ,przydatności znania języka cycerońskiego itp.

Humanizm pociągnął czynniki świeckie do studiów , uwolnił naukę z jej charakteru teologiczno-kościelnego.


ERAZM Z ROTERDAMU (książę humanistów)

Pisarz pedagogiczny w początkach wieku XVI, Niderlandczyk.( Zm. 1536r) Poglądy pedagogiczne:

- żądał od rodziców okazywania dzieciom serdeczności , matka winna pokarm i pieszczoty, a ojciec dobroć, szkoła, schludność, a nawet wytworność . nauczyciel powinien być pobłażliwy.

- od całego otoczenia dzieciom należy się troskliwość i uczynność.

- nauka powinna opierać się na jezykach klasycznych - równoczesnie ma się zacząć gramatykę łącińską i grecką , potem równoczesne czytanie arcydzieł obydwóch literatur. Zalecał po opanowaniu języków zająć się historią naturalną , geografią, matematyką , historią. Erazm zmierzał do kształcenia formalnego, językowo-literackiego, zacieśnionego do łaciny i greki.

- poruszył sprawę kształcenia młodzieży w formach grzeczności zewnętrznej , niezbędnej dla życia towarzyskiego. Epoka ta odznaczała się prostactwem obyczajów. Zachowanie zew jest nieodłączną cechą kultury wewn że grzeczność jest objawem prawdziwego wychowania. Ułozył kodeks zasad cywilizowanego zachowania: O wytworności obyczajów chłopięcych. (6 roz: ciało, ubranie, zachowanie się w kosciele, przy stol, na zebraniach towarzyskich, zabawa, sypialnia).

- wychowanie dziewcząt – dziewczęta powinny uczyć się pracy ręcznej. Przede wszystkim domaga się dla kobiet wykształcenia umysłowego, aby przechodziły tak jak chłopcy studia klasyczne.


J.L VIVES

Hiszpan, przyjaciel Erazma, mieszkał w Niderlandach. (1492-1540) :

- dzięki jego inicjatywie zawdzięczamy organizację opieki publicznej nad ubogimi i starcami w nowożytnej gminie.

- wychowanie nie może zszywane z dorywczych i sprzecznych zasad, ale musi stanowić zwarty system oparty o etykę i psychologię

- nie sama wiedza ma być celem kształcenia, cenna jest tylko ta wiedza, która człowieka uszlachetnia morlanie

- nie każde dziecko nadaje się do kształcenia, należy badać uzdolnienie każdego przez jakiś czas. Przyjmować dziecko do szkoły tylko dla sprawdzenia.

- nauka powinna uwzględniać indywidualność wychowanka, stosować się do jego uosobienia morlanego, uzdolnienia intelektualnego, szczególnych skłonności, stau fizycznego, wieku i przyszłego zawodu.

- konieczne jest aby każda gmina miała szkołę z doborowymi nauczycielami. Szkołą powinna być umieszczona w okolicy z dala od zgiełku i zepsucia. Nauczyciele nie powinni pobierać żadnych darów od uczniów, ale pensję od państwa.

- urządzanie 4 razy w roku konferencji nauczycielskich, na których poufnie omówi się zdolności i wysiłki uczniów i odpowiednio się o nich zadecyduje.

- do nauczycieli należy kształcenie

- rozwija program nauki indukcyjnej – zamiast dyktować z góry prawidła należy przez odpowiednie czynności przyuczać młodzież by sama umiała do nich dojść.

- wykształcenie powinno być językowe i rzeczowe. Podstawa językowa – łacina. (jako język całego świata) uczyć jej należy od 7 do 15 r.ż równomiernie przy pomocy poprawnej gramatyki jak i literatury. Grecki też uważa za konieczny gdyż bez niego nie opanuje się łaciny całkowicie. Dopuszcza do szkoły jezyk ojczysty. Po naukach formalnych nauki rzeczowe czerpane z natury, historia, matematyka, nauki rolniecze architektura, żeglarstwo.

- w zakresie dyscypliny żąda łagodności . Przezwiska i obelgi potępia, w koniecznych wypadkach nie wyklucza kar cielesnych. Uczniowie powinni być przywiązani do nauczyciela

John locke (wychowanie gentelmena)


GIMNAZJUM STRUMA

Najgłośniejszy i najstaranniejszy pedagog szkolny XVIw , był kierownikiem miejskiej szkoły w Sztrasburgu. Nadał jej samodzielnie omyślony ustrój, zdobył on wielki rozgłos.

Cel wychowania szkolnego Struma: pobożność rozumna i wymowna. Dążenie do ukształcenia młodzieży pod względem religijnym, w znajomości rzeczy ( w naukach), w językach (w sztuce słowa).

Podzielił szkołę na 10 klas, z których każda miała trwać rok. Wprowadził trójstopniowość szkoły: (Melanchtona)

1. stopień pierwszy – elementarny – łącińskie czytanie i pisanie

2. stopnień drugi – średni – początki gramatyki łacińskiej

3. stopień trzeci – wyższy –początki lektury autorów i ćwiczenia retoryczne

Strum rozbił stopnie na ściśle podzielone klasy, do których przechodzić może uczeń dopiero po pomyślnym egzaminie z opanowania zakresu klasy niższej. Dawny stopień 1 wymagał – 2 klas, stopień 2 i 3 – po 4 klasy. 10 klas tworzy pełne gimnazjum.
System ten w połowie wieku XVI wyparł dawny chaos

Ulubionym ćwiczeniem były deklamacje – wygąłszanie z pamięci mów łącińskich i poematów – zaczęły się łacińskie przedstawienia zbiorowe.

Jego ideałem był latynista, umiejący o wszystkim płynnie i ozdobnie rozprawiać w poprawnym języku Cycerona. Nie zalezało mu na wiedzy realnej. Wszystkim miało być wykszta łcenie językowo- retoryczne zatem wybitnie i wyłącznie formalne.



Montaigne

Zamożny szlachcic z południowej Francji. Uczonymi głupcami nazywał tych erudytów, którzy wszelką mądrość czerpią tylko z pamięci i umieją tylko to co w książce znaleźli, znają wszystkie teorie, ale niezdolni by je zastosować w praktyce.

Jego program: wychowywać młodzież dla potrzeb życia, aby ze szkoły wyniosła przysposobienie do tego, czym się w późniejszym życiu będzie zajmować. Ma się wychowywać ludzi praktycznych .

Musi to być wychowanie ogólne, które każdemu się przyda. Każdy bez względu na swoje przyszłe zajęcia potrzebuje z jedne strony rozumu i zdrowego rozsądku, a z drugiej – uczciwego charakteru. Najbardziej kształci człowieka doświadczenie, bycie z ludźmi, obserwowanie ich. Trzeba rozbudzać w wychowanku ciekawośc do wszystkiego, aby umiał zobaczyć co interesującego znajduje się wokół niego.

Wychowanie kobiet – pragnie utrzymać kobiety w całkowitej ciemnocie pod pretekstem, że nauka zaszkodziłaby ich wdziękom naturalnym. Ich płęć i bez studiów daje im przewagę na świecie, wiedza, którą mają z natury – całkowicie im wystarcza. : „kobieta dosyć jest uczona, kiedy umie odróżnić koszule od kaftana swojego męża” :D


UTOPIA

Trudny, często niemożliwy urzeczywistnienia pomysł lub pogląd; istniejące w wyobraźni przekonanie, że można stworzyć idealne społeczeństwo oraz państwo; idea funkcjonowania idealnego społeczeństwa, systemu ekonomicznego i prawa


Franciszek Bacon

Urodził się w Londynie jako syn lorda strażnika wielkiej pieczęci . Studiował w Cambridge , gdzie podobno zraził się do filozofii Arystotelesa , którą w obliczu współczesnych potrzeb gospodarczych i przemysłowych uważał za niepraktyczną i bezużyteczną . Po powrocie z podróży do Paryża zajmował się adwokaturą , był adwokatem generalnym , prokuratorem naczelnym , prywatnym doradcą królewskim , lordem strażnikiem pieczęci, lordem kanclerzem , miał tytuł wicehrabiego . Oskarżony o przekupstwo , został skazany na dużą grzywnę i uwięziony w Tower , zaś zwolniony po kilku dniach musiał usunąć się z życia publicznego . Całkowicie ułaskawiony przez króla resztę życia spędził w odosobnieniu , prowadząc badania i pisząc .

Filozofia Bacona została zapłodniona współczesnymi mu wynalazkami technicznymi , które zasadniczo zmieniały postawę człowieka w stosunku do świata i własnego życia . Wynalazki umożliwiały mu korzystanie z sił przyrody , a tym samym zmuszały go do jej poznawania . Bacon rozumiał , że poznawanie to , jeśli ma być skuteczne i służyć człowiekowi , musi być systematyczne i oparte na empirycznych badaniach przyrody .


  1. Bacon podzielił poszczególne nauki na trzy grupy , zgodnie z trzema władzami duszy :

– pamięci odpowiadała historia ludzi i zwierząt ;

– wyobraźni  -  poezja i dydaktyka ;

– rozumowi zaś filozofia .

Filozofię podzielił z kolei na :

– filozofię pierwszą  -  nauka uniwersalna ;

– filozofię drugą - jej przedmiotem jest Bóg , człowiek i przyroda .

  1. Zadanie nauki i filozofii polegało na odkrywaniu i poznawaniu praw rządzących rzeczywistością i stosowaniu ich do celów praktycznych . Przez wiedzę Bacon chciał osiągnąć panowanie nad światem przyrody . Służyć miały do tego nowe wynalazki i środki , które przez poznanie przyrody miały poprawić materialne warunki ludzkiego życia i zapewnić człowiekowi konkretne szczęście . W ten sposób Bacon zwrócił uwagę na społeczną wartość nauki i przeciwstawił ją formalizmowi wiedzy scholastycznej .

  1. Filozofia przyrody jest wg Bacona najważniejszą częścią filozofii i podstawą wszystkich nauk . Zapewnione przez nią poznanie musi być zgodne z rzeczywistością i wolne od wszystkich osobistych nastawień i uprzedzeń , oparte tylko na obserwacji i doświadczeniu . Dla osiągnięcia tego celu Bacon opracował nową metodę filozofowania :

– negatywna - odnajduje i usuwa wszystkie źródła błędów , polega na przygotowaniu materiału ;

– pozytywna - wskazuje środki wiodące do zdobycia systematycznej wiedzy o świecie przyrody , polega na eksperymencie i indukcji (dochodzenie do uogólnień i odnajdywanie prawidłowości) .

Opracował dla nauk przyrodniczych zestaw problemów , które należało rozwiązać za pomocą szczegółowych badań popartych doświadczeniami . Zaliczył do nich :

– opracowanie sposobów przedłużenia życia ludzkiego ;

– przywracanie młodości ;

– leczenie chorób ;

– pobudzanie wesołości u ludzi ;

– wytworzenie nawozów sztucznych , uzyskiwanie nowych środków żywnościowych ;

–kierowanie zjawiskami atmosferycznymi .

  1. Bacon domagał się uniezależnienia nauki od wszelkich dogmatów i przyznania jej prawa do rzeczowych argumentów . Najbardziej niebezpiecznym przeciwnikiem nauki jest wg niego fanatyzm religijny . Wiedzę starożytną należało wg niego zastąpić wiedzą o przyrodzie , a przedmiotem teologii uczynić sprawy pozaziemskie . Uważał , że aby nauka mogła realizować program badań , a ludzie żyć i pracować uczciwie dla siebie i innych , należy oprzeć stosunki międzyludzkie na moralności świeckiej . Świecka nauka moralna, oparta na zasadzie społecznej aktywności każdej jednostki i jej użyteczności , powinna być wprowadzona do szkoły obok nauk przyrodniczych .

  1. Przygotowując nową metodę i metodologię dla badań naukowych , Bacon chciał jednocześnie zapewnić im organizacyjną bazę materialną . Pragnieniom tym dał wyraz w Nowej Atlantydzie , utworze opisującym utopijne społeczeństwo na fikcyjnej wyspie Bensalem . Zwrócił tu uwagę na potrzebę zbiorowej organizacji pracy naukowej , od której uzależnia postęp nauki . Nowa Atlantyda w znacznej mierze przyczyniła się do zorganizowania Królewskiego Towarzystwa w Londynie , które otworzyło nowe możliwości dla badań naukowych w Anglii i stało się poniekąd wzorcem nowożytnej organizacji nauki .


Tomasz Morus

ur . 7 lutego 1478 w bogatej mieszczańskiej rodzinie na prośbę ojca przerwał studia humanistyczne by poświecić się nauce prawa, która w przyszłości zaowocowała uczestnictwem Izbie Lordów. Angielski myśliciel, pisarz i polityk, mąż stanu wybitna postać humanizmu angielskiego.

Idee Morusa opierają się o rozwój powszechnego nauczania w języku ojczystym, jednakowego dla obu płci, oraz ideę wychowawczą przez pracę. Ideę tę łączy z harmonijnym rozwojem fizycznym i umysłowym. Poglądy pedagogiczne Morusa podkreślają związek wychowania i nauczania z życiem oraz znaczenie nauki dla życia praktycznego.

Uczony rozwinął także idee oświaty pozaszkolnej dla dorosłych. Dorośli spędzają czas wolny od pracy na zajmowaniu się naukami, sztukami, część czasu wolnego poświęcają ćwiczeniom gimnastycznym i zabawom.

Idee te należą do najbardziej postępowych w tamtych czasach i znacznie wyprzedzają epokę, w której przyszło żyć św., co więcej wpłynęły na rozwój myśli pedagogicznej wieków późniejszych.


Campanella Tommaso (1568-1639), filozof włoski. Dominikanin (od 1583). 1592-1599 czterokrotnie oskarżany o herezję. Od 1599 jako przywódca spisku przeciw Hiszpanom więziony w Neapolu (napisał tu większość swych dzieł). Uwolniony ostatecznie 1629, wyjechał 1634 do Francji, gdzie był doradcą kardynała A.J. de Richelieu.
Przedstawiciel renesansowej filozofii przyrody tworzący głównie pod wpływem B. Telesia i jego sensualizmu - przeciwnik arystotelizmu chrześcijańskiego. Opowiadał się za rozdzieleniem filozofii i teologii. Twierdził, że natura jest zapisaną przez Boga księgą, którą odczytywać winna filozofia. Wszelkie rzeczy traktował jako złożenie materii i formy, zarazem zaś mieszaninę bytu i niebytu, za czysty byt uznając tylko Boga. Zwolennik religii naturalnej, od której wywodził wszystkie istniejące wyznania.


Charles Fourier

Uważał, że zadaniem filozofii społecznej jest odkrywanie praw rządzących rozwojem społeczeństwa ludzkiego. Podobnie jak światem materialnym rządzi prawo ciążenia, tak rozwojem społecznym rządzi prawo namiętności i instynktów. Nie ma namiętności i instynktów do końca złych. Tylko niewłaściwe warunki, zły ustrój, mogą spowodować działania destrukcyjne szkodzące jednostkom, jak i całemu społeczeństwu. Fourier ostro krytykował system kapitalistyczny. Mimo wspaniałego rozwoju nauki i techniki poważna część społeczeństwa żyje w skrajnej nędzy Na każdym kroku można zaobserwować marnotrawstwo a gospodarką wstrząsają kryzysy. Niezwykle negatywnym zjawiskiem jest walka konkurencyjna. Odosobnieni producenci koncentrują się na walce między sobą, zużywając na to wiele sił i środków, zamiast współpracować. Wolna konkurencja prowadzi w długich okresach do swego zaprzeczenia powstają monopole 5 Dodatkowo, system kapitalistyczny podporządkowuje robotnika kapitaliście, nie pozwalając na rozwój jego osobowości.

Krytyka kapitalizmu prowadzi Fouriera do opracowania koncepcji nowego ustroju. Nastąpi w nim likwidacja monopoli. W ich miejsce powstaną korporacje, których głównym celem działania będzie interes społeczny. Będą one miały charakter spółdzielczy. Produkcja zostanie dostosowana do potrzeb konsumpcyjnych społeczeństwa.

Podstawową jednostką produkcyjną będzie falanga. Jest to gmina spółdzielcza będąca lokalną organizacją produkcji i konsumpcji. Falangi będą opierać się przede wszystkim na gospodarce rolnej, ponieważ rolnictwo jest najbliższe naturze człowieka. Praca powinna odbywać się zgodnie z zamiłowaniami, w odpowiednio dobranych zespołach, w dobrych i zdrowych warunkach. Powinna ona sprawiać przyjemność, na przykład dzieci, lubiące bawić się w błocie przeznaczył Fourier do wywozu nieczystości i śmieci.


Robert Owen

Wychodził on od tezy, że charakter człowieka jest pochodną warunków jego wychowania. Uważał dotychczasowy ustrój za niezgodny z naturą ludzką, a także z interesem społecznym. Ustrój ten przynosi korzyści jedynie klasom uprzywilejowanym. To, że utrzymuje się on jeszcze i niepodzielnie panuje jest związany z niedostatecznym rozwojem nauk społecznych. Jednakże rozwój techniki doprowadzi ostatecznie do zmiany istniejącego ustroju.

Akceptując teorię wartości opartą na pracy, głosi pogląd, że rozwój wymiany doprowadził do powstania sztucznego miernika wartości, jakim jest pieniądz. Co prawda ułatwia on proces samej wymiany, jednakże umożliwia także łamanie zasady ekwiwalentności. Ułatwia on wyzysk, gdyż posługując się pieniądzem, przedsiębiorca może łatwiej zapłacić robotnikowi mniej, niż wynosi wartość jego pracy.

Problem ten mogłoby rozwiązać wprowadzenie pieniądza pracy. Pieniądza kruszcowego jest, zdaniem Owena, obecnie za mało w stosunku do istniejącej sumy bogactw. Pieniądz pracy pozwoli na wyeliminowanie pośredników. Spółdzielnie zorganizują składy towarowe, gdzie producenci będą mogli wymieniać produkty pracy. Jednostką rozrachunkową będą bony pracy, które będzie można realizować w sklepach spółdzielczych. Wymusi to na osobach nieprodukcyjnych, na przykład kupcach, przejście do sfery produkcji. Dodatkowo stworzy się organizacje obrotu hurtowego. Będą one pobierały niewielkie prowizje, tworząc kapitał do rozwoju produkcji społecznej.

W nowym systemie dominować będą spółdzielcze zrzeszenia bezpośrednich wytwórców. Postęp techniczny doprowadzi do takiego wzrostu wydajności pracy, że społeczeństwo będzie wytwarzać więcej, niż może skonsumować. Podstawową jednostką organizacyjną będą kolonie robotnicze. Pożywienie będzie wspólne i dla wszystkich jednakowe. Kolonie będą wyposażone w pełną infrastrukturę społeczną, taką jak szkoły, biblioteki, pomieszczenia na odczyty i modlitwy. Wszystkich mężczyzn będzie obejmował obowiązek pracy. Kobiety zajmą się opieką nad dzieci i pracami domowymi.

Oprócz koncepcji teoretycznych Owen realizował także działania praktyczne. W szkockiej miejscowości New Lamark zmienił radykalnie warunki pracy w miejscowych zakładach włókienniczych. Skrócił dzień pracy, zakazał zatrudniania dzieci poniżej 10 lat. Wybudował szkołę, wielki dom kultury i bibliotekę. W miejscowym sklepie robotnicy z jego zakładów mogli kupować towary po cenie kosztu, co zwiększyło płace realne o około 25%. Wbrew wielu przepowiedniom, zakłady przynosiły pokaźny zysk, co umożliwiło Owenowi powiększenie także swojego majątku. Niestety, rozwiązanie było zbyt nowatorskie jak na ówczesne czasy i wspólnicy odsunęli Owena od zarządzania firmą.



JANSENIŚCI

W krajach katolickich zaczęło budzić się niezadowolenie ze szkoły humanistycznej, prowadzonej przez zakony i uniwersytety. Nowe idee w dziedzinę wychowania usiłowali pierwsi wprowadzić t.zw. janseniści. Była to grupa katolickich myślicieli we Francji, wywodząca swą nazwę od Jansena, biskupa z flandryjskiego Ypres. Ruch jansenistów- rozbudzony przede wszystkim przez Arnaulda, pociągnął wiele wybitnych osobistości ze świata naukowego (Pascal) i pedagogicznego (Nicole, Lancelot, Coustlel). Rozkwit tego ruchu przypada na samą połowę XVII wieku, w 1643 roku grono ich postanowiło oddać się w zaciszu pracy nad wychowaniem młodego pokolenia w myśl swoich zasad. Chcieli połączyć wychowanie publiczne z prywatnym, tworząc grupki po 5-6 chłopców, które ze swoim nauczycielem osobno mieszkały i pracowały. Ostatecznie zostali rozpędzeni w roku 1660 przez jezuitów, którzy ich zwalczali oraz przez władzę świecką, która ich potępiała, a ich szkółki zostały zamknięte. Wychowali tylko garstkę młodzieży, ale wpływ ich poglądów pedagogicznych trwał jeszcze przez cały wiek, dzięki temu, ze wyznawali je liczni zwolennicy jansenizmu w kołach nauczycielskich i naukowych oraz dzięki rozszerzeniu się jansenistycznych podręczników szkolnych oraz rozpraw teoretycznych o wychowaniu. Janseniści:


Jan Amos Komeński

Komeński należał do braci czeskich, grupy religijnej, wywodzącej się od dawnych husytów. Urodzony w 1592r.
W swych pracach pedagogicznych zajmował stanowisko ogólnoludzkie. (Tu jego historia, że się tułał. Mało istotna. W końcu dotarł do Polski). Patrząc na ruinę swojego kościoła spisywał swoje myśli, tym samym powstał szkic Wielkiej dydaktyki. W ciągu pierwszych 12 lat pobytu w Polsce powstało najwięcej jego dzieł pedagogicznych. Był nauczycielem w gimnazjum w Lesznie. Widząc, że nie jest fajnie i czemu dzieciom nie idzie opracował odpowiednie podręczniki w ramach podzięki jakby za gościnę. Tworzył do nich przekłady polskie i niemieckie. Powstało „Drzwi języków otworzone” – podręcznik. Z tego (przetłumaczonego na inne języki) został rozsławiony. Stworzył to bo zależało mu na łatwiejsze nauce łaciny i przyswojeniu wiedzy z wielu dziedzin. Na bazie tej ksiązki w zasadzie powstają współczesne ksiązki do podstawowej nauki. Powstała też ksiązka o nauczaniu przedszkolnym „Szkoła macierzynska”. Jakis czas później wyjechał do Anglii i Szwecji. W Anglii parlament chciał mu oddać do rządzenia jedno z kolegjów i ogólnie mili dla niego byli . I się tak bujał aż go zawezwali Bracia Czescy bo wybrano go biskupem. A potem na Węgry i tam stworzył szkołę na wzór szkoły w której pracował z Opalińskim. Napisał też na Węgrzech książkę „ Świat w obrazach”. A potem podpadł – mało istotne fakty. Niemniej wyszła WIELKA DYDAKTYKA.
W dziele tym najpierw pisze, że jest do bani – moralny i umysłowy upadek ludzkości. A dalej dydaktyka dzieli się na 4 części: Pierwsza mówi ogólnie o celu i istocie wychowania, ogólna pedagogika. Druga: rozwija dydaktykę Komeńskiego Trzecia: omawa zasady wychowania religijno-moralnego i karności szkolnej. Czwarta: uzasadnia szczegółowy plan organizacji szkół. Zakończenie mówi o potrzebie dobrych nauczycieli i podręczników.
Wymyślił on system organizacji szkoły: 24lata nauki, podzielone na 4 okresy: dziecięcy, chłopiecy, młodzieńczy, dojrzewającej męskości, a więc wskazywał potrzębę 4 szkół.
W 1 okresie nauki udzielać miała szkoła macierzyńska - najazniejsze wychowanie duchowe, moralne ale tez wiedza z przyrody, matki nie mogą się uchylac od tego obowiązku.
Następnie szkoła elementarna: od 6 do 12rokuz zycia. Szkoła języka ojczystego.
Następna szkoła łacińska czyli gimnazjum: dołożono nacisk na przedmioty niejęzykowe.
Ostatnia warstwa to akademie albo uniwersytety ale o nich Komeński nic nie pisał.
Wymyślił Se metodę poglądową: składała się z tych zasad:
• Ścisła równoległość słów i rzeczy
• Odpowiednio ułożona bezwzględna stopniowość
• Postępowanie łatwe, przyjemne i szybko do celu wiodące
Zajął się realizmem, uczyć należało nie od teorii, ale od rzeczy. Popadł w końcu w skrajny sensualizm.
Uważał również, ze wiele dobrego można wprowadzic w system szkolnictwa jeśli oprze się go na naturze.
Dostrzegał też potrzebę w kształceniu opierania na psychologii. Był przeciwnikiem pustego wkuwania, ale mimo to uwazał, że uczyć się trzeba. Uważal, że człowiek to nie klocek żeby go rzeźbić, ale jest aktywny, nie lubił więc gdy uczniowie jedynie słuchali.
Zauważył też, że powinno się uczyc na raz jednego przedmiotu a nie zmieniać co godzinę. Motywować a nie zmuszać!
Zwraca też uwagę na wygląd szkoły: w środku jasno, przyjemnie, sporo map, obrazów itp. Na zewnątrz też ładny, miejsce do zabaw, przechadzek i ogród.
Zaleca zawy ruchowe, ale nie pływanie, wspinanie po drzewach, zapasy. Przeciwnikiem jest kart i kości, zwolennikiem szachów



John Locke (wychowanie gentelmena)


Jeden z najśmielszych i największych myślicieli Europy nowożytnej. Jego zdaniem nie ma żadnych wrodzonych pojęć z którymi człowiek przychodziłby na świat. Umysł sam w sobie jest pustą przestrzenią, kartką papieru, która dopiero zapiszą wrażenia życiowe. Wszelkie poznanie rodzi się w duszy przez doświadczenia. Lock stanął na stanowisku sensualizmu.
Myśli o wychowaniu - nie mają na oku wychowania wszystkich stanów, zastanawiał się tylko nad wychowywaniem młodego gentelmana. Nie zajmował się sprawą wychowania dzieci biedniejszych. Zapewniał, że specjalnej troski wymaga edukacja warstw wyższych, a gdy jej członkowie będą dobrze wychowani wszystko inne się ułoży. Chłopiec z wyższych sfer nie powinien chodzić do szkoły z kalsą niższą.

Locke rozłożył całą pracę pedagogiczną na 3 wielkie działy: zdrowie, charakter, wiedza i w tym porządku ją omawia. W dziedzinie wychowania fizycznego opiera swą teorię na zasadzie hartowania, wychowanie intelektualne na zasadzie użyteczności praktycznej, wychowanie moralne na zasadzie honoru, który stanowi podstawę samodzielnego prowadzenia się człowieka.

Wychowanie fizyczne – „zostawmy naturze troskę o kształtowanie ciała, jak ona sama uważa za odpowiednie”, nie nosić ciasnego ubrania, przebywać na świeżym powietrzu , przyzwyczaić dzieci do zimna i gorąca, do biegania boso i z gołą głową, pokarm podawać im jak najprostszy.

Pierwszeństwo wychowania moralnego – może nauczyć dziecko aby się same umiało rządzić. Do powodzenia w życiu człowiek potrzebuje:

-cnoty

- roztropności

- grzeczności

- i na samym końcu – wiedzy, to też wykształcenie zajmuje ostatnie miejsce.

Locke nie żywi zaufania do kar jako środka wychowawczego, zwłaszcza fizycznych. Bicie nie przyczynia się do przełamania złych skłonności , raczej umacnia zarodki różnych złych czynów, a wywołuje odrazę do tego co wychowawca chciałby zaszczepić w uczniu.
TRAKTOWANIE DZIECKA SERIO, JAKO CZŁOWIEKA, JAKO ISTOTĘ ROZUMNĄ.

Wady które Locke radzi bezwzględnie tępić: kłamstwo, wynoszenie się ponad kolegów, przesadną miłość własności, płaczliwość, skłonność do okrucieństwa.

Praktyczny kierunek kształcenia – najmniej ważna, w jego oczach nauka jest tylko potrzebna ze względów praktycznych, aby wykształcić ludzi do pracy w ich zawodzie. Sprzeciwstawiał się dawaniu pierwszeństwa łącinie i starożytności przed naukami, bezpośrednio do zycia potrzebnymi, a dotąd niedopuszczanymi do szkoły.
program nauk ułożony przez Locka:

- do czytania i pisania dołaczają się rysunki jako suma najbardziej elementarnych wiadomości

- nauka języka ojczystego – powinien górować nad wszystkimi językami

- nauka jednego z języków nowożytnych

- łacina – tylko poznanie autorów klasycznych, nie płynne mówienie.

- znika : grecki, logika, retoryka

- otwiera się miejsce dla nowych nauk mających doniosłośc praktyczną: geografia, arytmetyka, geometria, wstepnych wiadomości z astronomii, historia, moralność i prawo, fizyki, i wreszcie: zawodu ręcznego i prowadzenia ksiąg gospodarskich
LOCKE PRZECIWKO UCZENIU SIĘ NA PAMIĘĆ – powiedział, że pamieć wgl nie jest zdolna do rozwoju. Nie wierzył aby zdolności umysłowe mogły się zwiększać, wiec to samo odnosił do pamieci.

Rousseau

Jan Jakub Rousseau – Szwajcar z Genewy, który rozwija swoją działalność we Francji. Stworzył on wielkie dzieło „Emil czyli i o wychowaniu. Rousseau był samoukiem, nie posiadał żadnej edukacji szkolnej, jednak udało mu się zrewolucjonizować system wychowania. Jego życie upłynęło w nędzy.

Rousseau nauki i sztuki uznał za przyczynę moralnego zepsucia ludzkości. Twierdził, że służą one celom szkodliwym. Jedynie niewiedza i niewinna prostota oraz ubóstwo mogą człowieka uszczęśliwić. Powstanie własności i władzy spowodowało nędzę i niewolę, stworzyło cywilizację opartą na zbytku innych i krzywdzie drugich. Jedynym sprawiedliwym państwem jest to oparte na zgodzie wszystkich swoich członków, w którym władza najwyższa powierzona jest całemu ludowi, a nie pojedynczej jednostce.

Chciał wprowadził system wychowania oparty na naturze. Rozważania na ten temat zawarte są w „Emilu”, który przedstawia dzieje edukacyjne fikcyjnego bohatera, Emila, i jego narzeczonej Zofii

Główna myśl przewodnia jego filozofii to wychowanie dziecka zgodnie z jego naturą, wyłącznie po myśli wrodzonych dziecku skłonności . Wychowanie NATURALNE to jego hasło. Wyprowadził on z tego hasła dwie zasady pedagogiczne:

- wychowanie negatywne – nie należy zwracać uwagi na żadne tradycje, ważne jest swobodne wychowanie, należy oddalać wszelkie wpływy zewnętrzne, głównym celem jest umiejętność życia

- wychowanie progresywne - każdy okres w życiu człowieka ma odrębne cechy i każdy wymaga indywidualnego traktowania


Podzielił on młodość na 4 okresy:

Niemowlęctwo – do mówienia

Dzieciństwo – do 12 roku życia

Chłopięctwo – do 15 roku życia

Młodzieńczość – do 20 roku życia

Okresy w życiu Emila:

a) okres niemowlęctwa

- pierwszymi nauczycielami są rodzice

- pozostawienie swobody ruchu – nie krępowanie ruchów dziecka

- karmienie dzieci przez matki, a nie mamki (wzgląd moralny)

b) okres dzieciństwa

- nie zwracać uwagi na płacz dziecka

- wychowywanie na łonie przyrody, na wsi

- hartowanie jak środek zapobiegawczy przed chorobami (brak ciasnych ubrań, ochrony szyi,sypianie na twardym łożu)

- rozwijanie sił fizycznych i zmysłów (gimnastyka, pływanie, przechadzki)

- zabezpieczenie dziecka od złych wpływów środowiska zewnętrznego

- zakazy, kary, groźby są niepotrzebne

- brak regularnej nauki

- Emil nie wie co to książka, nie umie czytać

- ćwiczenie zmysłów, dotyku i czucie przez ruchliwość

- uczy się geometrii przez pomiary w polu

- mówi czysto, wyraźnie, logicznie, rysuje

- nauczyciel ma naprowadzać delikatnie, a nie uczyć

c) okres chłopięctwa

- przystępowanie do nauki poprzez pokazywanie przedmiotów

- nauka astronomii (pokazanie wschodu i zachodu słońca), geografii (oprowadzanie po okolicy, potem Emil rysuje mapy), fizyki (doświadczenia, do których Emil sam przygotowuje przyrządy)

- jedyną książka jest Robinson Krouze, ponieważ przedstawia wychowanie naturalne człowieka w samotności

- zwiedzanie warsztatów, przypatrywanie pracy rzemieślników, wyuczanie się rzemiosła

d) okres młodzieńczy

- wychowanie moralne

- rozwijanie miłości samego siebie, ale nie wywyższanie się

- nauka uczuć wobec innych osób

- budzi w sobie pojęcie dobra i zła pod wpływem sympatii i życzliwości innych ludzi

- poznanie istnienia Boga, które ma być środkiem utrzymania czystości moralnej

- nabywanie wiadomości historycznych, literackich, językowych


Rousseau odrzuca wyższość jednej płci nad drugą . Wg niego każda z płci ma swoje zalety i jest przeznaczona do jakiejś roli w życiu. Zadaniem kobiety jest być żoną i matką. Musi być wychowywana by podobała się swemu mężowi i umiała spełniać obowiązki domowe. Powinna być chowana na łonie rodziny i w duchu religijności. Przed wejściem w małżeństwo ma być kształcona praktycznie, poznać życie światowe, chodzić na bale; musi być biegła w zajęciach kobiecych takich jak szycie i gotowanie. Kobieta nie ma być przystosowana do życia klasztornego lecz do życia rodzinnego i społecznego.


„Emil” ukazał się w roku 1762 i dogłębnie poruszył ludzkie umysły. Prawdopodobnie wywołał więc oburzenia i zgrozy nić zachwytu. Książka została skazana na spalenie przez kata, a Rousseau skazano na uwięzienie przez co musiał uciekać z Francji. Książka ta uzyskała uznanie w oczach wielu filozofów m.in. Kanta. Jednak obok genialnych prawd o wychowaniu znajdują się tu także rażące błędy dla epoki (np. uczenie religijności dopiero wieku 15 lat, pozostawienie wyboru religii, przewaga zasady negatywności w wychowaniu, sztuczne podzielenie wieku na stopnie, skrajny kosmopolityzm i antyspołeczność w wychowaniu ).

„Emil” ma charakter ogólny, filozoficzny i ogólnoświatowy. Mimo swoich teorii w „Emilu”, Rousseau kazał szkolić polską młodzież w szkole publicznej, bezpłatnej, jednakowej dla wszystkich. Na czele edukacji Emila ma stać grono wybitnych nauczycieli zarządzających szkołą, ustalać ich kierowników.

„Emil” jest napisany w sposób przekorny do ówczesnego społeczeństwa, mimo to wiele rodziców wychowywało swoje dzieci w opisany sposób.

Prawdy płynące z Emila:

Dzięki Emilowi zmieniła się na stałe cała myśl pedagogiczna, której podstawą stało się rozwijanie dziecka, a nie tylko jego kształtowanie.


Pestalozzi

Jan Henryk Pestalozzi (1746-1827) –zwany ojcem szkoły ludowej urodzony w Zurychu w protestanckim domu mieszczańskim odznaczał się usposobieniem marzycielskim i uczuciowym, wrażliwym na nędzę życia i nieprawidłowości społeczne. Ukończył szkołę łacińską, przeszedł kurs uniwersytecki, gdzie ulegał wpływom idealistycznych profesorów, rozbudzających w młodzieży dążenia humanistyczne i reformatorskie. Dzieło Rousseau „Emil” rozgrzało jego umysł i natchnęło zapałem do naśladowania wskazań natury. Sam postępował ascetycznie, jadał skromnie, spał na twardym łożu, za małżonkę wziął sobie córkę bogatego kupca z Zurychu.

Pestalozzi ostro atakuje oraz krytykuje dotychczasową sytuację oświatową i szkołę feudalną jej organizację, treść i metody. Podstawą teorii wychowania Pestalozziego była idea organicznego rozwoju, któremu podlega każdy człowiek. Twierdził, że głównym zadaniem pedagogiki jest odkrycie praw rozwoju człowieka, był przekonany, że o rozwoju każdego dziecka decyduje siła intelektualna, fizyczna, a także moralna.

 Opierając się na twierdzeniu, że poznanie zmysłowe stanowi fundament wszelkiej wiedzy Pestalozzi przypisywał ogromne znaczenie poglądowości w nauczaniu. Uznał iż od najwcześniejszych lat dziecko powinno zapoznać się z jak największą ilością przedmiotów i zjawisk. A wszystko po to, by wykształcić spostrzegawczość. Usiłował również wprowadzić do procesu nauczania formy działalności umysłowej takie jak: analiza i synteza. Poza tym Pestalozzi wyraźnie pokazuje jaką role powinien odgrywać nauczyciel. Uważa, że nauczyciel winien jest nauczać dzieci:

 1)widzieć przedmiot, który zjawi się w ich świadomości

 2) zaznajamiać je z kształtem każdego przedmiotu tzn. z jego wielkością i proporcjami

3) zapoznać je możliwie jak najwcześniej z całym zakresem wyrazów i nazw wszystkich poznanych już przez nie przedmiotów.

 Według Pestalozziego nauczanie początkowe powinno być tak zorganizowane a żeby uczeń przechodząc od elementu do elementu dochodził do poznania całości. Jednym słowem teoria nauczania Pestalozziego zmierza do nadania nauczaniu kształcącego charakteru, aktywizującego uczniów i rozwijającego ich samodzielną działalność umysłową. Pestalozzi podejmuje gruntową przebudowę szkoły początkowej. Plan nauczania w szkole Pestalozziego obejmuje obok nauki czytania, pisania i rachunków elementy geometrii i rysunku, geografii i przyrodoznawstwa. Dzieci wykonują prace fizyczne w zakresie rolnictwa, gospodarstwa domowego i rzemiosła. Do szkoły przyjmowano dzieci w wieku od lat 5 do lat 13.

 Pestalozzi przeciwstawiając się nauczaniu opartemu na "czczej gadaninie" potępia apsychologiczne szkółki "katechizmu", uznaje zasadę poglądowości polegającą na nauczaniu opartym na rozwijaniu spostrzegawczości, uszczególnieniu i uogólnieniu cech poznawczych przedmiotów, ale także na nauce logicznego myślenia (analiza i synteza). Bardzo ważną rzeczą było, aby nauczyciel kierował uczniem tak, by ten przechodząc od elementu do elementu poznawał całość. Bardzo ważne dla Pestalozziego było to, by nauka miała lekki i zajmujący charakter jak zabawa. Z nauczania poglądowego Pestalozziego wyrasta nowy kierunek tzw. nauki o rzeczach, dominujący w XIX wieku. Przez naukę o rzeczach rozumie się nauczanie początkowe, które zaznajamia dzieci z ich najbliższym otoczeniem w sposób poglądowy.

 Program nauczania szkoły elementarnej wysnuł Pestalozzi z najprostszych elementów: z poznania liczby, kształtu i słowa. Odpowiadać miała temu właśnie nauka geometrii i rachunków, a także rysunków oraz nauka języka. Pestalozzi uważała bowiem, że dziecko należy nauczyć mówić tak, by wyrażało się ściśle z rozmachem. Punktem wyjścia nauczania geometrii miała być linia prosta. Później dopiero dzieci poznawały kolejne linie równoległe, kąty, łuki aż wreszcie figury geometryczne, które mierzono i porównywano, dzielono na połowę na cztery części itd. Tak właśnie dzieci uczyły się ułamków. Do nauczania służyła tablica liniowa. W czasie rysowania dzieci nabyły także wstępne nawyki pisania. Dla Pestalozziego pisanie było " rodzajem rysunku liniowego". Do pisania używano spostrzegawczości, wyobraźni.

 Wprowadził od do wewnętrznej pracy wychowawczej oraz nauczycielskiej w szkole elementarnej logiczny porządek: postrzeganie uczynił punktem wyjścia i podstawą nauki, przekonał o konieczności pobudzania samodzielności uczniów oraz ustawicznym przerabianiu tego co się ich wcześniej nauczyło. Przez utworzenie racjonalnego programu nauki opartego o nauce dziecka w liczenie, mówienie i mierzenie, położył kres dotychczasowemu chaosowi jaki panował w szkole początkowej.



Realizm (Franciszek Bacon, Kartezjusz)

Bacon
Uważał, że w nauce nie można opierać się na czyimś zdaniu, na tradycji ale trzeba samemu dochodzić prawdy. „WIEDZA TO POTĘGA”. Uważał, że naturę trza poznać by móc nad nia panować. Zamiast uczyć się jak my to zwiemy „suchych faktów” trzeba doszukiwać się doświadczeń, obserwować naturę i samemu to ogarniać. Trzeba się skupiać się na rzeczywistości. Bacon wyróżniał dwie metody w nauczaniu:
• Magistralną: stara, utarta – nauczyciel ma sporo wiedzy i przytłacza tym ucznia każąc mu wierzyć we wszystko co nauczyciel powie.
• Inicjatywną: przeciwna do magistralnej – nauczyciel ukazuje uczniom jakimi dorgami sam zdobył wiedzę, doszedł do jakichś odkryć itp. Wzbudza to badawczość.
Metoda inicjatywna wymaga więc wyposażenia szkół w odpowiednie sprzęty do badań, obserwacji itp.
Kartezjusz
Zasady dochodzenia do prawdy zapisał w Rozprawie O Metodzie. Wpłyneły one na reformę trybu nauczania.
Wskazał, że ludzie mają mniej więcej równą umiejętność poznawania i pojmowania. Czyli słowem – kto głupi ten źle po prostu nauczony. Nie tyle zatem natura co metoda ma znaczenie. Stało się to podwaliną do zaistnienia szkolnictwa ludowego.
Rozprawa O Metodzie rozwinęła też swobodnego badania, powątpiewania w wszelkie prawdy. Tym samym krytykował uczenie pamięciowe, poddańcze wierzenie w to co przekazuje autorytet.
Zwraca też uwagę na etapowość, stopniowość edukacji, nadzieja że małymi krokami dążymy do doskonałości.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
FAKTOGRAFIA HISTORII WYCHOWANIA III
FAKTOGRAFIA HISTORII WYCHOWANIA I
FAKTOGRAFIA HISTORII WYCHOWANIA IV
Historia wychowania, Oświecenie w Polsce, Tło polit. , społ. i kulturalne reform szkolnych w Rzeczyp
Pytania na egzamin z historii, Pedagogika, ~PYTANIA NA EGZAMIN Z HISTORII WYCHOWANIA (ROK I SEM. II)
Historia wychowania i myśli pedagogicznej notatki II
historia wychowania polskie ideały wychowawcze, II rzeczpospolita
Historia wychowania cwiczenia II
Teoria wychowania II
Historia arkusz II poziom rozszerzony
Ściąga z historii wychowania- E. MAłolepszy-AJD
Zajecia 11 - okupacja, pedagogika specjalna, skróty ćwiczeń z historii wychowania
Litak Historia Wychowania
TEST Z HISTORII W KLASIE II GIMNAZJUM SEMESTR I, Testy, sprawdziany, konspekty z historii
Historia wychowania w rodzinie 8 11 2012
Historia wychowania (2)
Zajecia 4 - oswiecenie, pedagogika specjalna, skróty ćwiczeń z historii wychowania
Zajecia 8 - Woloszyn, pedagogika specjalna, skróty ćwiczeń z historii wychowania
Historia wychowania na egzamin

więcej podobnych podstron