Wacław Berent „Ozimina”

OD „FACHOWCA” DO „ZMIERZCHU WODZÓW”

- pisał w swoich książkach o problemach społeczeństwa, nie tworzył wzorów zachowania, poddawał je tylko literackiej analizie

- rola w jakiej pragnął się ujawnić publiczności to rola pisarza

- żył 67 lat 26.09.1873- 19/22.11.1940 Warszawa tu i tu

- debiutował w prasie w 1894, ostatnia książkę wydal w 1939

- pochodził z zamożnej rodziny mieszczańskiej wywodzącej się z Niemiec ale w pełni spolonizowanej

- człowiek wykształcony, biolog

- jego dobytek to 4 powieści: Fachowiec 1895, Próchno 1901 w Chimerze 1905 książka, Ozimina 1911, Żywe kamienie w Zdroju 1917-1918, książka- 1918; 3 t. szkiców biograficznych Nurt 1934, Diogenes w kontuszu 1937, Zmierzch wodzów 1939, 3 niewielkie eseje Źródła i ujścia nietzscheanizmu w Chimerze w 1905, książka 1906, Idea w ruchu rewolucyjnym 1906, Onegdaj. Mowa miana przy otwarciu Polskiej Akademii Literatury 1933; tłumaczenie dzieła F. Nietzschego Tako rzecze Zaratustra 1905,

- Ozimina to przede wszystkim analiza inteligenckiego stanu umysłów, to inteligenckie rachunki sumienia

- Berent był pisarzem „trudnym” nie każdy mógł go czytać w niego trzeba było się „wczytywać”

- podsumowanie Berentowskiego pisania – zainteresowanie krytyki- obojętność publiczności

WIELKA DYSKUSJA

- powieść nie rozstrzyga lecz przedstawia

- krytycy przyjęli ja jako utwór dotyczący spraw publicznych, mówiący o tym co najistotniejsze dla społeczeństwa

- Berent w tej powieści ocenia sytuacje, daje wskazówki, z czym z jakimi ideami się solidaryzuje

- powieść ta należy do tego typu literatury, która formułuje problemy i czyni to w formie ostrej, niekiedy ostrej do drastyczności, nie stawia diagnoz, nie mówi: sytuacja jest taka i taka uleczymy ja tylko w ten sposób jak będziemy robić tak

- Berent zaprasza swojego czytelnika do dyskusji, traktuje go jako partnera do rozmowy

- jest to literatura pytań a nigdy odpowiedzi, odpowiedzi ma udzielić sam czytelnik w trakcie obcowanie z dziełem

- krytycy: Berent nie rozstrzyga- tylko przedstawia, nie agituje- tylko tworzy, pod taka formuła powieści mogliby podpisać się naturaliści

- doświadczenia naturalizmu są ważnym elementem w kształtowaniu się jego powieści

- u Berenta powieść jest konfrontacją różnych punktów widzenia i różnych stanowisk, nie ma w niej przewodnika, który by wskazywał czytelnikowi drogę, nie ma wskaźników, które pozwalałyby mu stwierdzić ze z dana postawa trzeba się solidaryzować lub ja odrzucić, pisarz zapewnia czytelników wolność wyboru

- luty 1904 roku wielka dyskusja o przeszłości, teraźniejszości i przyszłości toczy się w ciągu jednej karnawałowej nocy, która nie jest tylko czasem rozmowy i zabawy ale także czasem dziania się historii: wówczas dochodzi do Warszawy wiadomość o wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej

- akcja powieści rozgrywa się w lutym roku 1904 ale pisarza mało zajmowało przedstawienie kolejnego wydarzenia historycznego (rewolucja 1905)

- w materie powieści włączył doświadczenie późniejsze- zamykającej się wizji ruchów masowych

- dzieło swe uczynił wypowiedzią o tym, co było istotne w roku 1911 dla czasów porewolucyjnych

- rozważanie o rewolucji 1905 zawarł Berent w osobnej broszurze

- we wstępie do Oziminy znalazł się projekt przyszłego utworu

- salon warszawski: wypadki Oziminy przebiegają podczas rautu w salonie warszawskim, należącym do finansisty barona Niemana, w czwartej, zamykającej przenosi się na ulice

- na tkankę utworu składają się konfrontacje stanowisk i postaw, organizuje się wymiana idei, bohaterowie przedstawiają swoim salonowym towarzyszom argumenty i grymasy twarzy , wzajemnie się określają

- nie jest to jednak zwykły opis wielkiego przyjęcia, to nie jest zwykła noc i zwykły salon barona

- Dramatis personae- kto został zaproszony na ta noc do barona?- gospodarze, ich rodzina- dziadek baronowej(weteran walk wolnościowych ostatniego siedemdziesięciolecia), brat-rewolucjonista, przedstawiciele arystokracji i plutokracji, damy, bawidamki, młodzież, dekadent Zaremba, szukająca orientacji Nina, działaczka światowa Wanda, ksiądz, rosyjski pułkownik, profesor z Krakowa, szlachcic z Litwy, para sławnych śpiewaków, dużo anonimowych postaci

- lista gości jest obszerna i różnorodna

- salon warszawski jest zgromadzeniem warstw wykształconych, tak jak warszawska ulica jest miejscem gdzie się zbierają przedstawiciele ludu, każda postać jest wyrazicielem jakiejś idei

- postać pułkownika- carskiego oficera jakim cudem znalazł się w salonie baronostwa (pułkownik zł czyn Oziminy)to właśnie z ta kreacja zarzucano Berentowi zdradę narodowa

- dlaczego baron zaprosił pułkownika? Motywacja Berenta: bo ten są obecnością nada rautowi oficjalny charakter, może pomoc w realizacji inicjatyw społecznych, sam pułkownik wie po co się tam znalazł i to wskazuje jego zachowanie, kolejno swoja obecnością motywuje wiadomości o wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej oraz pozwala rozwiązać epizod z powracającym z ulicy Komierowskim i z żandarmami

- Ozimina odwołuje się nieustannie do wielkich tradycji polskiego romantyzmu, który ukształtował mit dobrego Rosjanina (dobrego oficera rosyjskiego)

- zasada interakcji, bohaterowie znajdują się w bezpośrednich napięciach z innymi, a szczególnym przedmiotem jego zainteresowania są powstające pomiędzy nimi układy interakcyjne (interakcja- jedno z podstawowych pojęć psychologii społecznej) bohater zachowuje się zależnie od tego, jak jest określony przez kontakt z innymi osobami i czytelnik poznaje go jedynie w trakcie tego zachowania

- na każdego z bohaterów oddziaływa salonowa zbiorowość

- warsztat oddziaływań wzajemnych to główna materia powieściowa Oziminy

- bohater peroruje- jego wypowiedzi nie zależy traktować jako obowiązującego wykładu bo zawsze istnieją wskaźniki nakazujące dystans

DRAMATYZACJA I POLIFONIA

- elementy dramatu: dramatyzacja świata przedstawionego, charakterystyczna dla powieści początku wieku

- w młodopolskiej prozie przejawiała się ona w konstrukcji sceny-epizodu, sceny pokazywanej w dużym zbliżeniu i zbudowanej wokół jednego wyraziście zarysowanego wydarzenia

- pomiędzy sceny wprowadzono informacje ogólne pochodzące od narrator, których celem było spojenie dramatyczne ukształtowanych segmentów w całość

- dramatyczność to główna zasada makrokompozycji powieści, co było najbardziej wyraziste w przeniesieniu w obręb utworu narracyjnego ujęć tradycyjnie dramatycznych jedność czasu i miejsca

- w powieści nie ma jedności akcji

- ewokowanie przeszłości typ narracji w powieści który czasem nazywa się opowiadaniem unaoczniającym, zdarzenia przedstawia się tak jakby rozgrywały się w teraźniejszości jakby czytelnik w dramacie był ich świadkiem, Berent nie zarysowuje historii dramatu, nie przekazuje tego, co się wcześniej działo, nie przedstawia biografii bohaterów

- przeszłość jest w Oziminie obecna, uzależniona od teraźniejszości, to ona określa przeszłość, decyduje o wyborze epizodów

- przeszłość pojawia się epizodycznie wmontowana w teraźniejszość akcji, przeszłość została pozbawiona ciągłości ma charakter epizodyczny i schematyczny, np. historie Woydy (poety, który w tym samym salonie przed kilku laty popełnił samobójstwo, wypijając truciznę i wodę z karafki która stała na tacy trzymanej przez kukłę Murzyna )poznajemy dopiero w części 3

- powieść edukacyjna wpisana w konstrukcje dramatyczna: w dramatyczna tkankę wprowadził Berent jeden z wątków powieściowych charakterystycznych dla klasycznej prozy realistycznej ubiegłego stulecia (watek ten znany z Czerwonego i czarnego itp.) to dzieje młodego człowieka który dopiero wchodzi w życie zdobywają podstawowe doświadczenia szuka swego miejsca w świecie i wzoru postaw przezywa swe lata nauki i lata wędrówki

- bohaterka powieści edukacyjnej jest Nina, to ona wchodzi w życie w ciągu jednej nocy

- czas zatrzymany- zjawisko czasu w tej powieści jest niemal nieistotne, ogólny czas powieści jest zarysowany w sposób zobiektywizowany tworzy jakby zewnętrzne ramy i nikt w powieści go nie ogarnia

- specjalizacja powieści: redukcja zainteresowania dla czasu jako jednokierunkowego przepływu, jako procesu, jest w powieści proporcjonalna do wzrostu wagi stosunków przestrzennych, w Oziminie następuje przegrupowanie bohaterów a centrum przestrzeni jest salon, nie ma ogólnej wizji przestrzeni, nie oglądamy nigdy całego salonu tylko katy; podobnie jest na warszawskiej ulicy

- powieść polifoniczna aby mogła się realizować dramatyczność w powieści: bohaterowie musza być w dużym stopniu niezależni od narratora, a wiec musza zdobyć autonomie, prawo działania i mówienia na swój własny rachunek i odpowiedzialność, ich poglądy nie mogą być oceniane przez narratora; powieść polifoniczna to konstrukcja Michaiła Bachtina a przeciwstawienie jej jest powieść homofoniczna

- człowiek werbalizujący odznacza się wolnością, jego wypowiedzi nie podlegają komentarzom, nie są przedmiotem oceny a replika na nie mogą być wypowiedzi innych bohaterów

- punkty widzenia- świat przedstawiony nie jest pokazywany z zewnątrz, zarysowany jest tak jak postrzegają go bohaterowie, wypowiedzi narratora to didaskalia w dramacie, narrator opowiada nie tylko o bohaterach ale także z bohaterami

- u Berenta mamy do czynienia z polaczeniem paradoksalnym: szczegółowość, skłonność do mikroobserwacji łączy się z gigantyzmem

- bohaterem Oziminy jest zbiorowość

- rzecz dzieje się na raucie, a nie ma opisów stołów, potraw

- mowa bohaterów a mowa narratora, przyjęcie zasady punktu widzenia zmusza do eksponowania języka, którym bohater mówi i myśli o świecie

- w pierwszym stopniu salon został ujęty w kategoriach orientalnych

- właściwości wypowiedzi bohaterów: wypowiedzi w dialogu są zarówno ułamkowe, bardzo rozbudowane, przytoczenia mowy wewnętrznej, epizody w mowie pozornie zależnej a nawet ujęcia zbliżające się do monologu wewnętrznego

- w Oziminie działają dwie sprzeczne dyrektywy:1) pozwala wypowiadać bohaterowi te tylko słowa które znajdują motywacje w jego sytuacji, 2) dopuszcza by w pewnych wypadkach bohater mówił w sposób którego jego sytuacja nie zakłada a często nawet wchodzi z nim w sprzeczność

- paradoksy „Oziminy” – łącznie elementów przeciwstawnych, pozornie sprzecznych, w ten sposób, że w wyniku powstaje konsekwentna i jednolita całość

- paradoks pierwszy; przestrzegana jedność czasu i miejsca oraz komponowanie powieści jako ciągu luźnych scen, ulotnych rozmówek, momentalnych opisów

- paradoks drugi: kompetencje narratora zostały tutaj zredukowane, opowiada on tu o świecie jak go postrzegają bohaterowie

- koncepcja stylu: poetyckość utworu ujawnia się w swoistym operowaniu językiem w stosowaniu pewnych procederów stylistycznych

- Berent dba o widoczność języka, warstwa słowna ma na sobie koncentrować uwagę czytelnika, ma mu się narzucać

- pisarz odszedł od tzw. Stylu przezroczystego charakterystycznego dla prozy realistycznej

- elementy ironii i groteski: ironia ma inny charakter niż w romantycznym poemacie i powieści realistycznej, pewnych bohaterów w sposób ironiczny widza inni bohaterowie, podobnie groteska ujawnia się w obrazowaniu, w tym przede wszystkim jak jedne postacie widza inne, metaforyka zwierzęca- ktoś porusza się po salonie jak bąk

ALUZJE SYMBOLE MITY

- odwołania kulturowe- logiczność wg Bachtina to dialog z wielką tradycją, myśli i wyobraźni śródziemnomorskiej oraz tradycją rodzimej literatury

- rola aluzji literackiej gra w Oziminie ważną rolę ujawnia się niejako w dwu układach w makrokosmosie kompozycji utworu oraz w mikrokosmosie poszczególnych epizodów scen „mgnień oka”;

- balowa noc- dwa fragm. III części Dziadów: Salon warszawski, Bal u Senatora, Wesele Wyspiańskiego, Noc Walpurgi Faust Goethego, wizja Powiśla z Lalki Prusa

- punktem odwołania są romantycy(Mickiewicz)

- Ozimina a Wyspiański – Ozimina= powieściowe Wesele (tempo szybko zmieniających się scen, kukła Murzyna Chochoł u Wyspiańskiego), Ozimina a Wyzwolenie (Konrad wśród Masek=Maskami mieli być bohaterowie Oziminy by pojawić się na scenie cos powiedzieć i zniknąć), Noc listopadowa a Ozimina (polaczenie w obydwu utworach konkretnej rzeczywistości historycznej z mitologia Demeter-Kora, Ceres- Persefona) metafora siewu

- symbole w powieści- czas i przestrzeń: stojący czas= zastój, w którym żyją bohaterowie, z którego pragną się uwolnić; przestrzeń ma charakter symboliczny przeciwstawienie: salon-ulica(dzięki takiemu zestawieniu wprowadza przestrzeń zamkniętą i otwartą) salon jest pod nieustannym ciśnieniem ulicy, z ulicy przybiega posłaniec z wieścią o wybuchu wojny, wydarzenia z ulicy nieustannie wtrącają się i maca spokój salonu

- ulica daleka jest od mitologicznej idealizacji, dzieją się tam rzeczy straszne

- w zakończeniu Oziminy mamy dalsze porównanie przestrzeni otwartej już nie do ulic ale do całego kraju i morza

- symbolika bohaterów Berent dąży do realistycznej (oprócz opisu weterana wojen Komierowskiego- postać traktowana w pełni symbolicznie- krąży po salonie jak zjawa, jak widmo z dawnych lat) motywacji działań i postaw postaci

- przedmioty symboliczne, epifanie dwa typy przedmiotów symbolicznych: takie, które staja się symbolami niezależnie od świadomości bohaterów oraz takie które uzyskują rangę symbolu przede wszystkim dlatego ze tak właśnie rysują się w świadomości postaci

- symbole: koń bez jeźdźca tratujący zebrany na ulicy tłum symbol istniejący poza świadomością bohaterów, konia tego odczytujemy jako konia z Apokalipsy- symbol zniszczenia

- drugi sposób tworzenia symboli: dana rzecz staje się symbolem bo jako symbol traktuje ja bohater będący w danym momencie na pierwszym planie

- kulka Murzyna kulka to element powracający nieustannie

- mitologia Ozimina- symbol odradzania się po jałowym czasie kiedy wszelki rozwój został zatrzymany, streszczenie 2 mitów: Demeter i Kora (Kora wraca z Hadesu i wszystko się odradza) oraz Dionizos (członki Dionizosa składają się nieustannie i powraca on na świat jako młodzieniec)

- Berent nie każe wejść bogom na scenę nie czyni ich gośćmi u baronostwa Niemanów, są

one w świadomości bohaterów

- punkt kulminacyjny czyli zakończenie ukazuje się symbol tytułowy gdy Lena przypomina udzielane jej nauki Woydy o życiu śmierci i odradzaniu

- Dionizos jest tutaj bogiem życia i wiecznego powrotu: życia w podwójnym znaczeniu: jako odradzanie i jako ucieleśnienie rozmachu dynamizmu aktywności, Berent wiarze ta wizje z postaci Chrystusa dźwigającego krzyż, Dionizos i Chrystus znaleźli się w podobnym położeniu- obydwaj powrócili do życia pierwszy po rozszarpaniu, drugi po ukrzyżowaniu

- Dionizos w Oziminie jest bogiem związanym z tłumami

- wyrazicielem ideologii nie jest narrator, bohaterowie ale funkcja ta została powierzona kontrapunktowi mitologicznemu

- mit dionizyjski rozwiązuje pewien problem w Oziminie wyrażający się w przeciwstawieniach: niemoc-siła, apatia-aktywność, bezruch-ruch, zastój-dynamika, bohaterowie o tym mówią ale nie padają ostateczne wnioski, wprowadzenie mitu, w którym najwyższe wartości to wszystko co pozytywne jednak wprowadzenie tego mitu nie miało dać ostatecznej odpowiedzi

- recepcja Oziminy- Grzymała-Siedlecki stwierdził ze pisarz nie wskazał sposobów rozwiązania problematyki społecznej i narodowej ze zadowolił się jedynie negacją ze wystąpił wobec narodu polskiego w roli prokuratora który tylko go oskarża ale z nim nie współczuje, drugi zarzut to oczarowanie Wschodem przede wszystkim nihilizmem rosyjskim

- wg innych krytyków w Oziminie najważniejszy był rozwój a co za tym idzie mit dionizyjski