Wychowawcza rola książki

Literatura dla dzieci jest jednym z czynników mających wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka, rozbudza zainteresowanie dziecięce. Ważną rolę przypisuje się literaturze w wychowaniu estetycznym dzieci w wieku przedszkolnym. Ma ona wprowadzić dziecko w świat fantazji. Szczególną cechą literatury dla dzieci odwoływanie się do wyobraźni.

B. Kuncewicz zwraca uwagę, że: "Literatura dla najmłodszych odbywa się bez podziału na gatunki, gdyż przeprowadzenie czasem najprostszych granic między epiką a liryką, prozą a poezją, realizmem a fantastyką jest bardzo trudne". Współcześni twórcy literatury starają się zaspokoić potrzeby dziecka, wiedząc, że zadania wychowawcze można osiągnąć tylko wtedy, gdy trafi się do psychiki czytelnika. Dużą rolę przywiązuje się do wyobraźni w życiu dziecka jako czynnikowi sprzyjającemu rozwojowi postępu, a właśnie przez dobrą książkę wyobraźnia ta może się rozwijać.

Rozwój nauk psychologicznych i pedagogicznych w XX wieku przyczynił się do wzbogacenia refleksji twórców literatury na temat wychowania człowieka, kształtowania jego osobowości i światopoglądu. Pisarze zaczęli dostrzegać ważną rolę literatury w tym względzie. Grono postępowych twórców literatury opublikowało na łamach "Świata książki" w 1928 roku swoją deklarację na temat literatury dla dzieci i młodzieży: "Pragniemy dla dobrej książki wywalczyć prawo obywatelstwa w literaturze ogólnej. Żądamy, aby oceną jej kierowały te same wymagania, jakie stosujemy przy ocenie każdej innej literackiej książki. Treść i forma, konstrukcja i język, myśli i słowo - muszą być czynnikami składającymi się na dzieło o bezwzględnej wartości artystycznej, przekonywującej niezależnie od jakichkolwiek postulatów pedagogicznych. Tylko taka bowiem książka działa na myśl, wyobraźnię i uczucia, kształci nowe pokolenie, kulturalnego i wrażliwego czytelnika.

Wyraźnie dostrzega się rolę książki w kształtowaniu zainteresowań dziecka. Jeśli dostarczy się dziecku dobrą książkę już w dzieciństwie i we wczesnej młodości, jeśli będzie ona pobudzać jego wyobraźnię, dostarczać wrażeń, to dziecko tym chętniej będzie wciągało się w nawyk czytania i sięgania po książkę.

J. Papuzińska twierdzi, że: "Książka umiejętnie dobrana ma szansę wzmacniać to, co w człowieku najlepsze, stać się ważnym elementem w samorozwoju człowieka, pozwala na wydobycie maksimum z ludzkich możliwości, dyspozycji i zdolności, jeśli zaistnieje współbrzmienie między jego treścią a potrzebami odbiorcy". Może więc ona kształcić umiejętność myślenia, wzbogacać społeczne doświadczenia dziecka, ułatwiać opanowanie podstawowego narzędzia międzyludzkiego kontaktu, jakim jest język. Pozwala zrozumieć różnorodne pojęcia społeczne, wdraża do stosowania określonych norm i zasad współżycia między ludźmi. Istotnym faktem jest, iż książka dostarcza wzorów i przykładów postępowania tak mało jeszcze doświadczonemu, młodemu członkowi społeczeństwa. Obserwować można u dziecka chęć dosłownego naśladowania, utożsamiania z bohaterem, co często można zauważyć w samorzutnych zabawach dzieci. Budzi się także chęć dorównywania postaciom książki, porównywania swego zachowania z ich zachowaniem i ich naśladowaniem. W ten sposób tworzą się u dzieci pożądane przyzwyczajenia, nawyki, zasady współżycia w grupie rówieśniczej.

Książka dla dzieci powinna spełniać określone zadania: ma być źródłem wiedzy dla dziecka w otaczającym go świecie, o człowieku i nurtujących go problemach, o kulturze i tradycjach społeczeństwa i narodu oraz kultur innych narodów, powinna dostarczać różnorodnych przeżyć małemu odbiorcy.

Dziecko po zaznajomieniu z tekstem książki, doskonale bawi się w powtarzanie pewnych jego fragmentów, przez co uczy się stosować poprawnie użytego języka ojczystego. Aby jednak książka spełniała oczekiwane i pożądane efekty, powinna być odpowiednio podana. Należy dziecko zaciekawić książką. Można to uczynić poprzez różne sposoby, np. opowiedzieć krótko fragment książki w miarę najciekawszy, pokazać ilustrację, odczytać fragment tekstu, zadawać dzieciom pytania z własnego doświadczenia związane z treścią książki lub inne, według własnej inwencji. Książkę powinno się dokładnie pokazać dziecku, dać mu ją do ręki. Rozmawiać z nim na jej temat, podać nazwisko autora.

H. Skrobiszewska twierdzi: "Nie wystarczy więc dać dziecku książkę, tak jak się daje piłkę lub klocki. Trzeba mu pokazać, ile możliwości stwarza ta nowa zabawa. Trzeba się razem z nim bawić, w "co to jest" i "czym to ma być", towarzyszyć i dopomagać w poznawaniu, kojarzeniu i pierwszych porywach fantazji. Wtedy dopiero obrazek "przemówi", przyszłym kontaktom z literaturą zapewni fundamenty, przyzwyczai do zdobywania wiedzy przez kontakt z książką, a im bogatsza recepcja - tym większa dla odbiorcy przyjemność, tym trwalsze związki z nowym rodzajem przeżyć.

Reasumując, książka jako środek wychowania może pełnić następujące funkcje: pierwszą z nich jest funkcja instrumentalna - ułatwia ona przyswojenie wiedzy, organizację wolnego czasu, wprowadza w pewne elementy tradycji kulturalnej, wiąże emocjonalnie z wartościami, na jakich nam z punktu widzenia wychowawczego i społecznego zależy. Druga funkcja "oddziaływania długofalowego", polegająca na uczeniu i nauczaniu twórczego i osobistego uczestniczenia w kulturze literackiej, samodzielnego spożytkowania tych wartości, które książka posiada, interpretowanie odczytywanych treści w taki sposób, aby można z nich budować system własnej hierarchii wartości, uzasadniony i konsekwentny.

Odkąd istnieje literatura dla dzieci dostrzega się jej głęboki wpływ na czytelnika. Ten wpływ dostrzegamy przede wszystkim dzięki pedagogice, która przypisuje literaturze duże wartości wychowawcze i moralne. S.Baley, analizując wpływ literatury na dziecko stwierdza: "...książka, która ma wpłynąć na dziecko, musi być nie tylko ogólnie dostosowaną do jego wieku, ale być ponadto w harmonii z indywidualną strukturą osobowości - jednostkowej i wreszcie ponadto trafić na płodny moment jego problematyki życiowej zbieżnej z problematyką książki.

O tym, z jaką siłą przemówi książka do czytelnika, decyduje jego wrażliwość, poziom inteligencji, zainteresowania, sposób wyobrażeń i skojarzeń, a także nastawienie uczuciowe. Oddziaływanie książki będzie tym silniejsze, im bardziej poruszane w niej zagadnienia nawiązują do aktualnych problemów życiowych czytelnika. Jakie nadzieje wiążemy z oddziaływaniem książki na dzieci? Czego oczekujemy od niej?

Chcemy, aby dzieci poznały to, co przez rozwój literatury powstało z rzeczy przeznaczonych lub dostępnych dla nich najlepszego i najpiękniejszego. Aby poznały skarby twórczości ludowej i twórczości wielkich pisarzy. Książki, które dajemy dzieciom muszą służyć budzeniu w nich pragnienia wiedzy i uczyć pracy myśli. Powinny rozwijać różnorodne zainteresowania, wyznaczać drogi przyszłej nauki i pracy. Zainteresowania, które budzą się pod wpływem książki nie mogą pozostawać w sferze intelektu, a przeżycia uczuciowe - w sferze emocji. Łączyć się winny z dziedziną woli i oddziaływać na postępowanie i charakter dzieci.

Literatura nie może odrywać się od życia, lecz winna łączyć się z nim i ukazywać jego realia. Dzieci pod wpływem odpowiednio dobranej literatury muszą stać po stronie tych, którzy walczą ze złem, walczą o pokój i postęp społeczny. Jednocześnie literatura powinna kształtować cechy wchodzące w skład wychowania patriotycznego o szerokim tego słowa znaczeniu (umiłowanie ojczyzny, polskiej mowy, przyrody, pogłębiać znajomość polskiej literatury i kultury). Może ona kształtować w dzieciach ważną umiejętność współżycia z ludźmi w prostych i codziennych sprawach, ukazywać piękno przyjaźni. Lektura jest niewyczerpalnym źródłem przyjemności, kulturalnej rozrywki.