Społeczna i wychowawcza rola muzyki

         Pięknem muzyki oraz jej rolą społeczną i wychowawczą zajmowano się już w czasach bardzo odległych. Muzyka wzbudzała zainteresowanie wśród ludów Bliskiego i Dalekiego Wschodu - w Asyrii, Babilonii, Egipcie i w Chinach. Na szczególną uwagę, ze względu na mnogość dostępnych źródeł, oryginalność koncepcji oraz wpływ na rozwój kultury europejskiej, zasługują poglądy i system wychowawczy panujące w Starożytnej Grecji. Wszystkie ludy pierwotne wierzyły w uzdrawiającą moc muzyki, a niektórym instrumentom (np. flet) przypisywano uzdrawiające działanie. Znane były również hipnotyczne właściwości muzyki.
Starożytni Grecy uważali, iż muzyka ma znaczenie wyjątkowe i jest szczególnym darem bogów. Była ona mocno związana z religią i kultem, a wraz z tańcem i poezją stanowiła początkowo jedną sztukę, tzw. trójjedyną choreę. Śpiewacy byli jednocześnie tancerzami, a poezja była ściśle związana z muzyką. Była to poezja śpiewana, a poeci byli zarazem muzykami. Muzyka, poezja i taniec jako jedna, nierozerwalna synkretyczna sztuka, była naturalnym środkiem wyrażania uczuć podniosłych. Uważano, że ten kto sam śpiewa - tańczy, wyzwala duszę z ciężaru uczuć. Legendy głoszą, że Orfeusz śpiewał i grał na lirze tak pięknie, że w zachwycie zastygała cała przyroda. W VI w. p.n.e. przez Pitagorasa i jego uczniów założony został związek etyczno-religijny, nazwany związkiem pitagorejskim, który za cel nadrzędny stawiał sobie oczyszczenie duszy i uwolnienie jej z cielesnego więzienia. Miała temu służyć - obok ascezy i pracy naukowej - muzyka. Pitagorejczycy wysnuli tezę o matematycznym charakterze analogii między harmonią dźwięków a "harmonią wszechświata" i "harmonią człowieka". Uważali, że wszechświat zbudowany jest harmonijnie i dlatego nadali mu nazwę kosmosu, czyli ładu, a muzyka opiera się na tych samych matematycznych prawach harmonii co wszechświat.
Za bezpośredniego spadkobiercę myśli Pitagorasa uznawany jest Platon. Muzyka według Platona jest ściśle związana z życiem zbiorowym i powinna pełnić funkcje społeczne w czasie ceremoniału magicznego i religijnego. Powinna towarzyszyć podczas świąt religijnych i politycznych a także w toku rozwoju życia ludzkiego. Za główny cel społeczny Platon obiera wychowanie obywateli zgodnie z ideałem zrównoważonej i harmonijnej osobowości i podporządkowuje temu celowi muzykę pod względem stylu, formy, brzmienia. Stąd wziął się podział, segregacja tonacji, instrumentów i kodyfikacja form muzycznych. Podstawowe założenia Platońskiej estetyki muzycznej to:
-wiara w kształtowanie przez muzykę charakteru człowieka,
-pochwała dobra jakie niesie i obawa przed złem, jakie nieść może,
-rygoryzm moralny jako kryterium oceny utworów muzycznych,
-integralne włączenie wychowania muzycznego w ogólny system kształcenia. "Muzyka - zakłada Platon - odzwierciedla określone wzorce moralne."
W zetknięciu z prezentacjami wzorców pozytywnych, odbiorca nabiera cech dodatnich; w zetknięciu z prezentacjami wzorów negatywnych - cech ujemnych. Z uwagi na cele społeczne należy zatem tworzyć kanon dzieł kierując się nie kryteriami czysto artystycznymi ("warsztatowymi - np. wirtuozowskimi), ale etyczno-wychowawczymi (pedagogicznymi)". Poglądy Platona zostały rozwinięte i usystematyzowane przez Arystotelesa. Filozof ten wiąże muzykę z kulturalnym i rozumnym spędzaniem wolnego czasu. Może ona pełnić również funkcję kojącej rozrywki jak np. sen i oddziaływać wychowawczo na ludzki charakter. "Muzyka bowiem dostarcza według niego zmysłowej przyjemności publiczności "wulgarnej" (rzemieślnicy, wyrobnicy, niewolnicy), jest środkiem wychowania moralnego dla wolno urodzonej młodzieży, stanowi zaś źródło przyjemności duchowej dla dojrzałej elity odbiorczej". Arystoteles, w przeciwieństwie do Platona, dostrzega społeczną wielopłaszczyznowość kultury muzycznej. Uważa, iż czego innego szuka w muzyce odbiorca "wulgarny", a czego innego odbiorca elitarny, a kultura muzyczna jest na tyle bogata, że może zaspokoić potrzeby każdego z nich.
W porównaniu z "zamkniętą" zintegrowaną Platońską kulturą muzyczną, kultura muzyczna u Arystotelesa jest wielowarstwowa i wielofunkcyjna.

        Współcześnie muzyka posiada również wie os ropne funkcje i wartości. Wymienić tutaj należy chociażby funkcje: rozwojowe, kształcące, wychowawcze i wreszcie terapeutyczne. Muzyka jest tą dziedziną i częścią składową wychowania estetycznego, która potrzebna jest każdemu człowiekowi, a tym samym każdemu społeczeństwu.
           Jest sztuką najbardziej rozpowszechnioną zarówno wśród ludzi o wysokiej kulturze duchowej, jak i wśród "szerokich mas". Towarzyszy ona człowiekowi od narodzin do śmierci, przy pracy, w czasie odpoczynku, w radosnych i smutnych chwilach życia. W życiu społecznym uświetnia uroczyste i poważne wydarzenia, podnosi nastrój. Wpływ muzyki na człowieka jest ogromny i powszechnie znany. Muzyka dzięki swej komunikatywności i bezpośredniości oddziaływuje na fizjologię oraz sferę uczuciową naszej psychiki. Może wywoływać u słuchaczy reakcje i odruchy fizjologiczne w postaci np.: przyśpieszenia lub zwolnienia akcji serca, oddechu, ciśnienia, napięcia mięśni, dreszczy itp.
        Czynne uprawianie muzyki odgrywa ważną rolę w rozwoju fizycznym i ma duży wpływ na system nerwowy. Lekarze psychiatrzy zalecają muzykę jako środek terapeutyczny. Uprawianie śpiewu korzystnie oddziaływuje na rozwój klatki piersiowej, wymowę, krążenie krwi, kształtuje prawidłową postawę.
        Aktywne uprawianie muzyki szczególną rolę może odegrać w przypadku dzieci nadwrażliwych, przytłumionych lub nadmiernie wybuchowych, cierpiących na brak odwagi, uzdolnień, wiary we własne możliwości oraz na niedostatek uczuć w najbliższym otoczeniu. Dla dzieci takich muzykowanie pełni funkcję korekcyjną i jest rekompensatą różnych niepowodzeń, a muzyka pomaga odkryć w sobie nieznane dotąd wartości. Nie powinno się odmawiać uczestniczenia w zajęciach dzieciom mniej zdolnym, a chętnym i zainteresowanym muzyką. "Bowiem wszelkie zajęcia pozalekcyjne służyć powinny i temu, by rozwijać słuch gorszy i kształcić głos nawet chropawy, by nauczyć grać na instrumencie dziecko, które bardzo tego chce, choć długo nie potrafi wydobyć dźwięków właściwych, w równym rytmie i w odpowiedniej chwili" .
        Poznawcze kontakty z muzyką wpływają na rozwój psychiki, uczą spostrzegania, wzbogacają wyobraźnię, rozwijają pamięć i myślenie, uczą koncentracji, kształtują postawy i wolę człowieka. Muzyka działa pobudzająco na intelekt i ułatwia wysiłki twórcze w różnych dziedzinach. Myślenie interwałami muzycznymi a także tworzenie i operowanie układami dźwiękowo - rytmicznymi pobudza rozwój logicznego myślenia, zdolność kojarzenia pojęć, uczy krytycznego wyciągania wniosków, słusznej oceny zjawisk oraz właściwego ujmowania zagadnień. Wiadomości z zasad muzyki rozwijają myślenie ścisłe.
        W czytaniu i zapisie dźwięków zaznacza się współdziałanie dwóch zmysłów - wzroku i słuchu.
        Muzyka charakteryzuje się matematyczną ścisłością i logiką budowy, przy równoczesnej zmienności, swobodzie, zróżnicowaniu rytmicznym i brzmieniowym. Wyrabia zdolność analitycznego i jednocześnie syntetycznego odbioru zjawisk dźwiękowych. Akord słyszymy jako brzmienie - całość, przy jednoczesnym słyszeniu poszczególnych dźwięków składowych tego akordu. W ten sposób uczymy się równoczesnego spostrzegania i różnicowania wysokości dźwięków. Wpływa to korzystnie na wyrabianie umiejętności dzielenia uwagi, która jest podstawowym elementem rozwoju myślenia. Czytanie nut jest myśleniem zespolonym z działaniem - śpiewem czy grą i opiera się na pamięci. Poznawanie dzieł muzycznych oraz ich analiza formalna i historyczna ma na celu wprowadzenie młodego człowieka w kulturę.
         Należy zaznaczyć, iż w procesie wychowania muzycznego wraz ze elementami o charakterze kontemplacyjnym (spostrzeganie, poznanie, myślenie, przeżywanie) występują elementy o charakterze aktywnym (działalność artystyczna - śpiew i gra). Tak więc działalność umysłowa łączy się i harmonizuje ze zręcznością manualną oraz elementami przeżyciowo - emocjonalnymi. Dzięki temu wychowanie muzyczne ma duży udział w kształtowaniu osobowości człowieka, czego efekty są bardzo ważne nie tylko w czasie pobytu ucznia w szkole, lecz również później, gdy uczeń staje się dorosłym człowiekiem.
        Sztuka, a w szczególności muzyka sprzyja pobudzaniu, wyrażaniu i wzbogacaniu uczuć, które są siłą napędową postępowania człowieka.
        Wraz z ciągłym wzrostem poziomu intelektualnego oraz racjonalizacji życia, powinno rozwijać się, pogłębiać i wzbogacać życie emocjonalne. Do osiągnięcia tej równowagi przyczynić może się aktywne uprawianie różnych dziedzin sztuki, z których najdostępniejsza jest muzyka. Kontakty z muzyką i pogłębione słuchanie wartościowej muzyki powinny uaktywniać wewnętrzne siły człowieka. Im doskonalsza jest muzyka, tym mocniej oddziaływuje na naszą psychikę, wywierając na nas silniejsze wrażenie.
        Szczególnie duże możliwości kształtowania emocjonalnego stosunku do zjawisk występujących w życiu i wydarzeń historycznych posiada pieśń. Dzięki swej treści słownej może być ona źródłem pobudzania ciekawości, zainteresowań, wyobraźni i fantazji.
        Uprawianie muzyki w zespole tj. w chórze lub w orkiestrze, uspołecznia jednostkę, ucząc ją współdziałania. Realizowane są w ten sposób zadania wychowania społecznego i moralnego.
        Do najważniejszych zadań wychowania muzycznego należy zaliczyć przygotowanie młodzieży do czynnego udziału w życiu kulturalnym i umożliwienie jej kulturalnego spędzania wolnego czasu.
        W tym celu należy dążyć do wciągnięcia jak największej części młodzieży do czynnego organizowania życia muzycznego i podejmowania działalności społeczno - artystycznej w szkole i poza szkołą. Zamiłowanie do muzyki, które zostało rozbudzone i ukształtowane w młodości, bardzo często bywa kontynuowane w późniejszym życiu w stowarzyszeniach muzycznych lub we własnym domu. Zainteresowanie muzyką może cementować rodzinę, gdyż ożywia i uatrakcyjnia życie rodzinne.
        Muzyka może stać się przyjacielem człowieka, jeśli się ją pokocha, pozna i będzie z nią w bliskich, codziennych kontaktach. Muzyka stanowi odprężenie po pracy, niesie radość.
        "Kontakt z muzyką poważną powinien być tym, czym jest dla nas obcowanie z każdą formą sztuki: relaksem, rozrywką, odpoczynkiem od szarej codzienności" .
Człowiek, który żyje bez muzyki nie może czuć się w pełni szczęśliwy.
        Muzyka spełnia także rolę kompensacyjną. Bywa, ze praca zawodowa nie daje człowiekowi zadowolenia, potwierdzenia własnej wartości, możliwości zdobycia uznania. Wzięcie udziału w amatorskim ruchu muzycznym umożliwia rozwój zainteresowań i zdolności, zdobycia uznania otoczenia oraz poczucia własnej wartości.
        Wychowanie muzyczne ma duże znaczenie w kształtowaniu osobowości wszechstronnie rozwiniętej: rozwija zainteresowanie muzyką, pogłębia wrażliwość na piękno, przygotowuje uczniów do aktywności artystycznej oraz do świadomego korzystania z dorobku kultury muzycznej, uczy kulturalnego spędzania wolnego czasu.


Bibliografia:

1.    Lipska E., Przychodzińska M.: Droga do muzyki. Warszawa: WSiP, 1999.
2.    Przychodzińska - Kaciczak M.: Dziecko i muzyka. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1974.
3.    Przychodzińska - Kaciczak M.: Muzyka i wychowanie. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1989.
4.    Szuman S.: O sztuce i wychowaniu estetycznym. Warszawa: PZWS, 1962.
5.    Szymanowski K.: Wychowawcza rola kultury muzycznej. Warszawa: PWN 1984.
6.    Wierszyłowski J.: Psychologia muzyki. Warszawa: PWN, 1981.

opr. mgr Ewa Czarnecka

---