Berg Hanna
III r. jęz. polskiego
Katastrofizm eschatologiczny w poezji Czesława Miłosza.
Czesław Miłosz urodził się 30 czerwca 1911 roku w Szetejniach w powiece kiejdańskim na Litwie. Młodość spędził w Wilnie, gdzie również ukończył gimnazjum im. Zygmunta Augusta i studia prawnicze na Uniwersytecie Stefana Batorego. W czasie studiów związał się z grupą poetycką ,,Żagary” i współredagował pismo literackie noszące tę sama nazwę. Debiutował jako poeta w 1930 roku w uniwersyteckim czasopiśmie ,,Alma Mater Vilnensis, w Wilnie wydał dwa tomy wierszy debiutanckich ,,Poemat o czasie zastygłym” z 1933 roku i ,,Trzy zimy” z 1936 roku oraz we współpracy ze Zbigniewem Folejewskim ,,Antologię poezji społecznej”. W 1934 roku otrzymał nagrodę wileńskiego oddziału Związku Literatów za twórczość poetycką. Przed wojna wyjeżdżał do Paryża gdzie zetknął się ze swoim kuzynem poetą francuskim Oskarem Miłoszem, który wprowadził go w światową sztukę symbolizmu. Po powrocie z Paryża osiedlił się w Warszawie gdzie spędził lata okupacji i wydał zbiór własnych Wierszy w 1949 roku pod pseudonimem Jan Syruć oraz antologie poezji ,,Pieśń niepodległa” z 1942 roku pod pseudonimem Ks. J. Robak. Antologia zawierała najbardziej reprezentatywne wiersze ów czasu między innym wiersze Juliana Tuwima, Leopolda Staffa, Broniewskiego, Słonimskiego, Baczyńskiego, Świrszczyńskiej.
W 1945 roku wydał obszerny zbiór wierszy ,,Ocalenie” składający się z utworów przedwojennych i napisanych w czasie okupacji. Tytuł wierszy odnosił się do ocalającego sensu poezji, która aby ocalać musiała być bezwzględnym dążeniem do prawdy. W 1948 opublikował w twórczości poemat ,,Traktat moralny”. Po wojnie, po kilku latach pracy w charakterze radcy kulturalnego polskich placówek w Stanach Zjednoczonych pozostaje na emigracji, również od tego czasu władze komunistyczne wstrzymują wydawanie jego dzieł. W 1978 roku rozpoczęła ich publikacje Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA.
Na emigracji ukazywały się kolejne zbiory wierszy, esejów, dwie powieści oraz liczne prace translatorskie miedzy innymi ,,Wybór pism Simone Weil” wydany w Paryżu w 1958 roku oraz szczególnie ważne przekłady poetów polskich Zbigniewa Herberta i Aleksandra Wata na angielski.
Otrzymał wiele znaczących nagród literackich, z których najcenniejszą jest Nagroda Nobla przyznana mu w 1980 roku, po otrzymaniu, której przypisywano mu rangę narodowego wieszcza. W rezultacie wydarzeń politycznych tego roku wznowiono publikacje jego utworów. Sam zaś Miłosz krytycznie podchodził do nagrody, gdyż jak powiedział:
,, Nagroda Nobla była jedną z takich specjalnych okoliczności. Kiedy dostałem Nagrodę Nobla, to już całkowicie straciłem kontrole i tylko włosy wydzierałem z głowy dowiadując się, kim jestem w oczach innych. Zawsze uważałem siebie, na przykład za poetę dość hermetycznego, dla pewnej nielicznej publiczności… Dla mnie jest wysoce żenujące, kiedy ze mnie robią poetę patriotę, wieszcza, bo jakoś do tej roli nie byłem przygotowany. Mimo, że okoliczności historyczne, po prostu często ze mnie wymuszały utwory literackie, w których albo sam, albo, jako podstawiona persona… - wypowiadałem się, jako medium pewnych nastrojów zbiorowych”.1
W 1981 roku, kiedy przybył do Polski otrzymał doktorat honoris causa na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim a w późniejszym czasie także Uniwersytetu Jagiellońskiego i uniwersytetu w Konwie. Regularnie zaczęto publikować kolejne utwory, które znali polscy profesjonaliści zainteresowani poezja polską, gdyż dostęp do jego dzieł nie był rzeczą łatwą, jak również bezradność i obojętność wobec jego poezji wpłynęły na lekceważący stosunek wobec niej.
Dzisiaj poezję Czesława Miłosza odbiera się, jako ogromny dorobek kulturalny całego jego życia, w której doszukiwał się własnego głosu i indywidualności. Miłosz dokonał rewolucji w poezji XX wieku, bowiem ukazał, że poezja korzystając ze środków wyrazu właściwych dla całej literatury, zdolna jest nie tylko niejasno sygnalizować, lecz także jasno rozważać każdą problematykę. Poezja rozumiał, jako aktywność języka, który opowiada, ustanawia i przekształca sens w świecie. Utwór miał być narzędziem rozwoju osobowego dla pisarza a dla czytelnika środkiem pomocnym przy obcowaniu z życiem. Jego twórczość jest jednorodna w wielości form. Wielości form gdyż od początku jego poetycką sztukę cechuje biegłość w posługiwaniu się rozmaitymi gatunkami literackimi, poetyckimi oraz stylami: raz jest to poezja historiozoficzna, w której dominuje ironia dziejów, dysproporcje między zamierzeniem a wykonaniem a później poezja metafizyczna, gdzie jest wielkim mędrcem żyjącym w odosobnieniu rozmyślając nad zagadkami bytu, tajemnicą czasu, życia i śmierci.
Początki tak rozbudowanej i zaskakującej poezji wiązały się z wpływami poezji Iwaszkiewicza z jego warsztatu twórczego:
,, …może w pewnym sensie warsztatu, ile tego niesłychanie sensualnego, zmysłowego stosunku do świata. Ta żarłoczność zmysłów chłonących świat, jako część tego, co można w poezji osiągnąć. Rewelacja poezji wykraczającej poza metrum, rytm i strofę. To jest erupcja, ogromny wybuch wszystkich form metrycznych, które się mieszają”. 2
Poezja Milosza włączyła się w proces poetyki lat trzydziestych dzięki chwytom poetyckim i nowej poetyce wizji, patosu, płynnego ruchu, zbiorowego podmiotu lirycznego. Poetyka, której powstanie uwarunkowały głównie przeświadczenia i intuicje katastroficzne, na które złożył się jego profetyzm przemawiania biblijnymi stylizacjami.
W pierwszej fazie twórczości tzw. historiozoficznej mieści się także katastrofizm eschatologiczny. Miłosz przyznaje, że przyjęcie perspektywy eschatologicznej wiązało się z przeżyciem romantyzmu i fascynacja Mickiewiczem:
,, Chyba tak było. Jak byłem młody, to Mickiewicza bardzo rozdzielałem. Mickiewicz poeta i Mickiewicz- myśliciel. Ja byłem wrażliwy na jego Mickiewicza – poetę. Jego koncepcje mnie zupełnie nie interesowały”.3
Katastrofizm jak podaje słownik terminów literackich to ,,charakterystyczna dla kultury XX wieku tendencja, polegająca na przekonaniu o nieuchronności zagłady, która może spowodować kryzys wartości filozoficznych, moralnych lub czynniki zewnętrzne, takie jak wojny czy kataklizmy. Katastrofizm poetycki wyrażał się w wizjach zagłady, motywach kosmicznych, poszukiwaniu wartości humanistycznych zdolnych przetrwać próbę oczyszczenia”4 zaś eschatologia to przeświadczenie o rzeczach ostatecznych, według którego śmierć jest zakończeniem życia ludzkiego a po niej nadejdzie świat idealny poprzedzony Sądem Ostatecznym.
Katastrofizm Miłosza zaczął się od przyłączenia do grupy ,,Żagarystów”, którzy domagali się wychowania typu człowieka społecznego, prowadzącego krytyczny konflikt z rzeczywistością. Katastrofizm odczuwał, jako przeczucie o nadciągającej zagładzie człowieka, społeczeństwa i cywilizacji, w którym łączył wiele sprzecznych tendencji artystycznych takich jak klasycyzm, nadrealizm czy symbolizm. Jego pierwsze wiersze katastroficzne ukazywały się w ,,Żagarach” w 1931 roku. Późniejszy okres rozwoju katastrofizmu to pobyt w Paryżu.
Pierwsze przejawy katastrofizmu to zapowiedź nadchodzącej nieuniknionej wojny, wizji zagłady i śmierci. Jego katastrofizm to odzwierciedlenie pesymizmu i goryczy wynikających z metafizycznego niepokoju, jako ucieczki od historii i rozumu w eschatologię. Przezwyciężenie katastrofizmu jest możliwe właśnie na drodze wiary w pewne doktryny polityczne i dzięki poezji ulitarnej. Groza i katastrofa spadają na nieczysty świat po to, aby nastąpiło wyzwolenie i oczyszczenie, aby piękno stworzonego profanum zostało przeniesione w doskonałość sacrum.
Miłosz w wierszach wizyjnych dostrzega świat w układzie możliwie obiektywnym, dostrzegając barwy, proporcje i kształty.
Utwór, które pragnę przytoczyć jako przykład katastrofizmu przechodzącego w eschatologię to wiersz pt. ,, Ptaki” pochodzący z tomiku ,,Trzy zimy” z 1936 roku. Jest to przykład klasycznego wiersza 13-zgłoskowca (7+6). Poeta przepełniony nieuchronną zagładą świata jest samotny wobec okrutnych dziejów, które niszczą wszystko. Usiłuje się im przeciwstawić, ale nie wie gdzie ma szukać pomocy, gdy wokół lodowata przepaść. Pyta o sens istnienia w świecie głuchym na ludzkie istnienie:
,,Czym jestem, czym ja jestem i czym oni są?”5
Świat i obrazy, które postrzega w nim wywołuje dramatyczny niepokój rodzący się z tragizmu istnienia:
,,Milczenie długie, długie. Serce głód poraża,
Jakby pierwszy dzień świata nieruchomie stał.”6
Postrzega zastaną cywilizację, jako zagładę wartości uważanych za szczególnie cenne. Przepowiada śmierć, po której nie da się powrócić do życia drugi raz, gdy przeniesiemy się już poza ziemski raj, jedyne, co pozostanie to wspomnienie, że może ktoś go kiedyś wspomni:
,,…kto mnie wspomina
Te moje trudne próby, płomieni warownie
W sinej puszczy, samotność, zamknięte gorycze?
…tak dobre to było życie,
Że mówiłem: powrócę, choć powrotu nie ma.”7
Śmierć spotka każdego nawet małe dzieci, które są jak anioły. Przedstawia ciągi obrazów, które tworzą jego wizje katastrofy, którą tłumią piękna ginącego świata sztuki, która staje się zagrożona. Sztuka, jako samo piękno estetyczne musi otwierać szersze perspektywy postrzegania jej, nie tylko, jako radości zmysłowej:
,,A jeśli ktoś wychodził z otwartego dworu,
widział Notre Dame kamienną patrzącą jezioru,
odbitą w czystej głębi nad ryby igraniem”
Rozumie, iż po śmierci tylko głodne ptaki będą miały pocieszenie, że jeśli wypełni się wreszcie południe pogardy pozostaną krwawe obrazy. Zapowiada nadejście królestwa Baltazara ostatniego z królów babilońskich, które wraz ze śmiercią króla upadło, nawiązując również do Apokalipsy św. Jana, w której 4 jeźdźców przepowiadało przyszłe królestwo, zakłada zagładę przez ogień, która odsłoni nowy nieprzewidywalny wymiar rzeczywistości:
,,kłębi się przemieniony ogień czworga nieb,
I tli się złotą trawą ziemia…”
Ogień, jako nieprzewidywalny żywioł dotrze wszędzie, zada ból i cierpienie a jego uwieńczeniem będzie śmierć.
Ukazuje miejsce, w którym znajduje się, jako krainę profetycznych, dramatycznych i pogardliwych zapowiedzi. Wszystkie jego wizyjne obrazy to symbolizm, który odzwierciedla ukryte znaczenie znaku niewyrażalnego, trudnego do określenia.
Przytoczony wiersz jest przykładem myśli o losie, jako trwaniu, przemijaniu i narodzinach nowego życia będących wynikiem katastrofy. Wieczne powracanie cyklu biologicznego jest analogiczne do katastroficznego, koła, którego nie można zatrzymać. Cały tom Trzy zimy jest zbiorem wierszy o nieuchronnej zagładzie pociągającej za sobą naturę jak i historie. Kataklizm dziejowy ujęty w klepsydrach czasowych był lękiem przed wojną.
Wiersz ,,Piosenka o końcu świata jest kolejnym przykładem katastrofizmu przechodzącego w eschatologię zbawienia. Utwór umieszczony jest w tomiku Ocalenie w cyklu ,,Głosy biednych ludzi”, jest traktowany jako pożegnanie i kontynuacja katastrofizmu ocalającego. Utwory z tego cyklu w przeważającej mierze pisane są nieregularnym sylabikiem.
Pierwsza część tytułu Piosenka łączy się z pięknem utworu, czymś miłym, ale drugi jego człon jest sprzecznością tej interpretacji, koniec świata prezentuje sceptyczne przedstawienie świata.
Mimo, iż tytuł odwołuje się do ostatecznej rzeczy, jaka ma nastąpić, świat przedstawiony w nim nie prezentuje nic, co mogłoby to zapowiadać:
,,W dzień końca świata
Pszczoła krąży nad kwiatem nasturcji,
Rybak naprawia błyszczącą sieć…”8
Świat jest taki, jak co dzień pszczoła i rybak pracują, kobiety spacerują, wszyscy czynią to, co zwykle. Nic nie zakłóca piękna i spokoju świata Apokalipsa nie jest momentem poprzedzonym znakami na ziemi czy niebie. Koniec świata może spełnić się w każdym momencie, bo jest stale obecny.
,, A którzy czekali błyskawic i gromów,
Są zawiedzeni”.
Tylko siwy staruszek, wypowiada prorocze słowa ,,Innego końca świata nie będzie”. Jest on prorokiem, który posiada świadomość śmierci, rozumie jej egzystencjalny i metafizyczny wymiar, który objawia się również wewnętrznie. Mądrość życia polega na świadomości śmierci. Sąd Ostateczny przestaje przerażać, dostrzec można w nim szanse ocalenia sensowności bytu.
Poezja Miłosza odwołująca się do chrześcijańskiej eschatologii spełnia trzy funkcje – jest z jednej strony próbą usytuowania istnienia ludzkiego w dziejach zmienności, próba sakralizacji historii współczesnej i przywróceniem rangi poezji przepowiadającej odkupienie. Poezja pozwala człowiekowi rozdartemu wewnętrznie, wątpiącemu ciągle poszukującemu sensu istnienia, na harmonijne życie z naturą i wiarę w Opatrzność. Poeta dręczony przeczuciem grążącej zagłady świata odczuwa poczucie konieczności świadomości własnego losu. Trudno jest opisać wszystkie elementy składające się na duchowy sens poezji, dlatego, ze ukryte są one pod warstwą obrazów, zawiłych niejednokrotnie znaków pociągających za sobą elementy inne przeczące im.
,,Katastrofizm Miłosza oznacza obronę wartości indywidualnego człowieka nie tylko przed bezsensowną wojną, ale również ideą, która zniszczyć może wartości uniwersalne w imię doktryny, ,,romantycznej utopii”. Tu nastąpiło przewartościowanie romantycznego, XIX- wiecznego dziedzictwa: wizji poezji, która upatruje zbawienie poprzez ideę wolności, wyzwolenie społeczne. Obawa przed wielką totalnością, poczucie zagrożenia wartości powszechnych, poczucie kruchości kultury ludzkiej widoczne w początkach twórczości jest cechą stałą”.9
Miłosz przedstawia ludzki wymiar apokalipsy. Jak pisze Stanisław Barańczak - jest moralistą i wizjonerem epoki – uświadomił także nam, na czym polega katastrofizm naszych czasów: nie na masowej zagładzie ciał, lecz na masowych zniewoleniu umysłu. Ocalenie człowieka i ludzkości to nakaz powrotu do odpowiedzialności indywidualnej10”.
Wyobrażenia i przeświadczenia związane z eschatologią są elementami myślenia poety o sensie i celu istnienia, który przeżył koszmar okupacji.
Treści katastroficzne zniknęły z poezji z chwilą katastrofy rzeczywistej. Pozostała z nich wizyjna profetyczność i plastyczna obrazowość.
Bibliografia:
Bożena Chrząstowska, ,,Poezje Czesława Miłosza”, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1982r.
Aleksander Fiut, ,, Czesława Miłosza autoportret przekorny”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1988r.
Aleksander Fiut, ,,Rozmowy z Czesławem Miłoszem”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1981r.
Czesław Miłosz, ,,Wiersze”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1987r.
1 Aleksander Fiut, ,,Czesława Miłosza autoportret przekorny”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1988 r.
2 Aleksander Fiut, ,,Rozmowy z Czesławem Miłoszem”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1981r.
3 Ibidem.
4,,Katastrofizm” [w:] ,,Słownik terminów literackich”, Kraków 1992
5 Czesław Miłosz, ,,Ptaki”[w:] ,,Wiersze”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1987.
6 Ibidem
7 ibidem
8 Czesław Miłosz, ,,Piosenka o końcu świata” [w:] ,,Wiersze”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1987.
9 Bożena Chrząstowska, ,,Poezja Czesława Miłosza”, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1982r.
10 Ibidem