Zbigniew Herbert urodził się w roku 1924 we Lwowie, a zmarł w roku 1998 w Warszawie. Poeta i eseista, autor utworów dramatycznych i słuchowisk, pisarz o wielkim dorobku, wyjątkowym autorytecie moralnym, o biografii tragicznie uwikłanej w historię XX w. Kluczami do zrozumienia poezji Herberta są kategorie wydziedziczenia, ironii i wierności.
Pan Cogito, bohater słynnego cyklu z 1974 r. i wielu wierszy późniejszych, uosabia rozdarcie pomiędzy poczuciem rzeczywistości a pragnieniem chwały. “Jest szarym człowiekiem, czytelnikiem gazet i bywalcem brudnych przedmieść: Z drugiej strony jest odbiciem świadomości potocznej, ale się jej nie poddaje.
Pan Cogito […] starał się uporać z problemem samodzielnego, nie determinowanego przez historię określenia swej postawy.” Ironia komplikuje pozorną prostotę i jednoznaczność jego wierszy. Ironia okazuje się formą solidarności, gdyż ofiaruje człowiekowi wyzwolenie spod władzy komunału, pomaga mu zrozumieć świat i godnie żyć.”
Epos o Gilgameszu - epos pochodzenia sumeryjskiego opisujący poszukiwanie przez legendarnego Gilgamesza (władcę Uruk) tajemnicy nieśmiertelności. W poemacie tym znajduje się między innymi opis potopu. Poemat powstał około 2000 roku p.n.e. Najpełniejsza jego wersja zachowała się w Niniwie w bibliotece asyryjskiego króla Aszurbanipala żyjącego w VII wieku p.n.e., odkrytej w 1853 roku w wersji akadyjskiej.
Gilgamesz był historycznym królem Uruk. Na słynnej sumeryjskiej liście królów Gilgamesz jest wymieniony jako piąty król z pierwszej dynastii z Uruk, który najprawdopodobniej panował w latach 2700-2660 p.n.e.
Gilgamesz był młodym, pięknym i niebywale silnym synem bogini Ninsun i półboga Lugulbandy. Sprawował tyrańskie rządy w Uruk, jednym z sumeryjskich miast. Młodych ludzi zapędzał do budowy murów otaczających miasto, z niekłamaną przyjemnością egzekwował prawo pozwalające władcy spędzać pierwszą noc z żoną poddanego (zobacz: ius primae noctis), itp. Mieszkańcy miasta poskarżyli się bogu Anu, który nakazał bogini-matce Aruru stworzyć rywala dla Gilgamesza, aby pochłonięty walką z nim tyran zostawił w spokoju mieszkańców Uruk.
Aruru stworzyła z gliny i "rzuciła w step" Enkidu, włochatego giganta, który przypominał dzikie zwierzę. Enkidu zamieszkał na stepie wraz z żyjącymi na nim zwierzętami. O jego istnieniu dowiedział się myśliwy, któremu Enkidu niweczył pracę, uwalniając schwytane zwierzęta i niszcząc zastawiane sidła. Myśliwy udał się po pomoc do Gilgamesza. Ten wysłał na step prostytutkę Szamchat z zadaniem uwiedzenia i "ucywilizowania" Enkidu. Kurtyzana sprawiła się doskonale i sprowadziła zakochanego w niej Enkidu do Uruk. Tam włochaty olbrzym nauczył się kąpać, perfumować, stroić oraz ucztować. Pewnego dnia, gdy dowiedział się, że Gilgamesz znowu chce spędzić noc z nowo poślubioną panną, zastąpił władcy Uruk drogę. Doszło do długotrwałej, nierozstrzygniętej walki wręcz, po której obaj siłacze zaprzyjaźnili się.
Wkrótce potem szukający sławy Gilgamesz namówił Enkidu na wyprawę do lasu cedrowego, zamieszkanego przez olbrzyma Humbabę, "z którego ust buchał płomień, a oddech niesie śmierć". Pomodliwszy się do bogów, obaj mocarze żwawo ruszyli do lasu i w trzy dni pokonali drogę, która zwykłym ludziom zajmowała sześć tygodni. Zmyliwszy czujność olbrzyma, wdarli się do lasu, gdzie Gilgamesz zaczął obalać drzewa. Nagle pojawił się wściekły Humbaba i pewnie zabiłby obu śmiałków, gdyby nie przybył im z pomocą bóg Szamasz, który za pomocą siedmiu wiatrów unieszkodliwił potwora. Gilgamesz i Enkidu dobili pokonanego mieczem, ucięli jego głowę i zanieśli do Uruk.
Po tym śmiałym wyczynie w Gilgameszu zakochała się bogini Isztar, ale władca Uruk odrzucił jej miłość, wypominając jej nieszczęścia, jakie sprowadziła na swoich licznych poprzednich kochanków. Obrażona bogini wybłagała u boga Anu, aby wysłał do Uruk niebiańskiego byka, który miał zniszczyć miasto i Gilgamesza. Niebiański byk Alu rozniósł wojska Uruk, ale drogę zastąpił mu Enkidu. Chwycił byka za rogi, a Gilgamesz przebił go mieczem, wyjął jego serce i ofiarował je Szamaszowi. Uciął również członek byka i rzucił go w twarz Isztar. Rozwścieczeni bogowie postanowili zabić jednego z przyjaciół i zesłali na Enkidu ciężką chorobę.
Wstrząśnięty śmiercią przyjaciela Gilgamesz postanowił odnaleźć Utnapisztima - człowieka, który przeżył potop i stał się nieśmiertelny - aby poznać tajemnicę nieśmiertelności. Władca Uruk najpierw przybył do podnóża góry Maszu z bramą, przez którą słońce codziennie chowało się do podziemi. Strzegący bramy ludzie-skorpiony pozwolili słynnemu herosowi wejść do środka i zobaczyć cudowny ogród, w którym rosły drzewa z drogich kamieni. Potem Gilgamesz spotkał mieszkającą nad brzegiem morza szynkarkę imieniem Siduri, która wpierw poradziła mu, by zapomniał o trapiącym go smutku i cieszył się życiem, ale widząc nieustępliwość władcy Uruk zdradziła mu, gdzie może znaleźć Utnapisztima.
Przepłynąwszy morze przedzielone "wodami śmierci", Gilgamesz odnalazł Utnapisztima. On i jego żona byli jedynymi z ludzi, którzy uchronili się przed potopem, budując wielki statek. Za to zostali przez bogów obdarzeni życiem wiecznym. Utnapisztim wystawił Gilgamesza na próbę. Kazał mu nie spać przez sześć dni i siedem nocy, bo jeśli pokona sen, być może uda mu się pokonać także śmierć. Gilgamesz, strudzony podróżą, natychmiast usnął i spał przez tydzień. Utnapisztim dał mu jednak drugą szansę, opowiadając o dającej nieśmiertelność roślinie życia, rosnącej na dnie morza. Heros przywiązał do nóg ciężkie kamienie, zanurkował, zerwał roślinę i powrócił z nią na ląd. Postanowił zanieść ją do rodzinnego Uruk i tam dopiero, wraz z mieszkańcami, uszczknąć z niej część dla siebie. W drodze powrotnej Gilgamesz napotkał źródło z zimną wodą. Wszedł do niej, by się umyć i wtedy jego bezcenną zdobycz zabrał wąż, który niepostrzeżenie wypełzł z wody. Wąż pożarł roślinę wiecznej młodości i zaraz potem zrzucił skórę. Gilgamesz musiał się pogodzić z tym, że jest śmiertelny.
Hektor w mitologii greckiej (gr. Ἕκτωρ) to najdzielniejszy bohater trojański, ulubieniec Apollina, najstarszy syn Priama i Hekaby, brat Parysa, Deifoba i Kasandry, mąż Andromachy.
W czasie wojny trojańskiej zabił Patroklosa (myśląc że to Achilles, gdyż ten pożyczył mu zbroję), za co w odwecie zginął z achillesowej ręki pod murami Troi. Nawoływania rodziny Hektora do jego powrotu do twierdzy opisuje "Lament Andromachy" autorstwa Homera.
Chcąc pomścić śmierć kuzyna i przyjaciela (Patroklosa) oraz zemścić się na jego zabójcy, Achilles zawlókł ciało Hektora do obozu greckiego, wystawił je niepochowane na żer zwierząt tj. psów i sępów (co było największą karą dla starożytnych, gdyż oznaczało skazanie duszy na wieczną tułaczkę po ziemi). Ponadto przyczepił je do swego rydwanu i codziennie rano przejeżdżał pod murami Troi. Dopiero Priam wybłagał u niego oddanie zwłok. Po uroczystościach pogrzebowych Hektora (kremacja) w Troi zarządzono dwunastodniową żałobę, uszanowaną przez Greków.
Posiadał ciało atletycznej budowy i wybitnie męskie rysy twarzy.
Hektor starał się nie ulegać emocjom. Cechują go honor i odwaga (pomimo strachu stanął do pojedynku z Achillesem), którym to wartościom pozostał wierny do końca. Jest również bardzo przywiązany do rodziny (żony Andromachy i syna Astyanaksa). Hektor kochał swojego ojca, Priama, oraz Troję, i to za nich oddał życie. Stanowi on przykład bohatera idealnego, bez wad. Nacechowanie nierealistyczne - takie postacie nazywamy papierowymi. Homer opisuje go jako rycerza bez skazy i wad, w życiu prywatnym przedstawia się go jako wspaniałego męża i ojca. To najbardziej nieskazitelna postać Iliady.
Hrabia Roland Damski (frank. Hruotland) - główny bohater Pieśni o Rolandzie, postać historyczna. Rolanda, hrabiego marchii bretońskiej, wzmiankował w Vita Karoli Magni Einhard.
Roland należał do grona dwunastu parów Francji, a także był siostrzeńcem Karola Wielkiego.
Podczas powrotu z wyprawy przeciwko Saracenom (778) dowodził tylną strażą wojsk frankijskich. W czasie przeprawy przez Pireneje jego oddział został napadnięty i pokonany. W rzeczywistości, według francuskiej wersji wydarzeń, "Wyprawa przeciw Saracenom" była wyprawą łupieską na obszary Hiszpanii. Hrabia Roland natknął się na nich przypadkiem podczas powrotu. Zginął na terenie wroga. Źródła arabskie podają jednak, iż wyprawa Karola Wielkiego odbyła się na wezwanie Sulejmana z Saragossy, który zamierzał wzniecić bunt przeciw królowi Marsylowi, gdy jednak francuski król dotarł do Hiszpanii, Sulejman zmienił zdanie. Karol Wielki pojmał go i próbował przeprowadzić do Francji, dlatego właśnie w ariergardzie, która trzymała nad jeńcem straż, pojawiło się tak wielu znamienitych rycerzy. Na pomoc Sulejmanowi przybyli jego synowie, odbili jeńca i pokonali tylną straż francuską, w której znaleźć się miał wedle Pieśni o Rolandzie hrabia Roland.
Według Pieśni o Rolandzie walczył legendarnym mieczem Durandalem częściej zwanym Durendalem. Wg tejże w tylnej straży dowodził on 1/6 wojsk francuskich, które liczyły 120 tysięcy rycerzy.
Epos (także: epopeja, poemat heroiczny, czasem również poemat epicki) - jeden z głównych i najstarszych gatunków epiki.
Obejmuje utwory najczęściej poetyckie (np. Iliada), rzadziej tworzone prozą (np. Tain bo Coulange), ukazujące dzieje życia legendarnych, częściowo lub całkiem historycznych bohaterów, na tle wydarzeń przełomowych dla danego narodu, lub też opowieść o prapoczątkach tego narodu lub grupy etnicznej, a także omawia początki kultów religijnych (np. początki chrześcijaństwa po śmierci Chrystusa w Quo vadis). Często opowiadają nie tylko o postaciach ludzkich, ale też boskich, magicznych czy demonicznych (np. Ramajana). Najwcześniejsze eposy mają charakter zbioru opowieści mitycznych i wywodzą się często z czasów, w których grupa ich autorów nie znała pisma.
Prostszą, krótszą odmianą jest poemat epicki (np. Beowulf). Często głównym wątkiem eposu jest historia jednego rodu panującego (Pieśń o Nibelungach) lub dzieje życia jednego, niezwykłego, heroicznego bohatera (Odyseja), ale może on też przedstawiać opowieść o całym ludzie (Kalevala), o jego początkach (Eneida), także o jego bogach (Dzieje Dionizosa, Edda) i przodkach (eposy Hezjoda). Dawne eposy i poematy epickie przeznaczone były do recytowania lub do śpiewania, często zawierały elementy rytuałów religijnych i były używane w celach religijnych, stanowiły też często zapis religii i mitologii danego ludu, jego wartości moralnych, obyczajowości i najstarszego języka. Za ostatnią "żywą epopeję" uważa się nawiązującą do początków buddyzmu tybetańskiego Epopeję o Królu Gesarze. Wśród Tybetańczyków i Mongołów znaleźć można ok. 140 pieśniarzy, którzy zajmują się tą balladą. Eposy powstałe w czasach późniejszych (począwszy od czasów rzymskich, ale i np. "Raj utracony" i "Pan Tadeusz") są dziełami czysto literackimi, które nie wywodzą się bezpośrednio z ustnej tradycji epickiej.
Gilgamesz - literatura akkadyjska - ok. XX wiek p.n.e
Enuma Elisz - literatura babilońska
Ramajana - literatura sanskrycka - II wiek p.n.e. - II wiek n.e.
Mahabharata - literatura sanskrycka - IV wiek p.n.e. - IV wiek n.e
Iliada - literatura grecka - VIII wiek p.n.e
Odyseja - literatura grecka - VIII wiek p.n.e
eposy Hezjoda
Roczniki - literatura rzymska - Enniusz - II wiek p.n.e.
Eneida - literatura rzymska - Wergiliusz - I wiek p.n.e
Farsalia - literatura rzymska - Lukan - I wiek n.e.
Achilleida - literatura rzymska - Publiusz Papiniusz Stacjusz - I wiek n.e.
Tebaida - literatura rzymska - Publiusz Papiniusz Stacjusz - I wiek n.e.
Punica (epos) - literatura rzymska - Silius Italicus - I wiek n.e.
Argonautica - literatura rzymska - Waleriusz Flakkus - I wiek n.e.
Dzieje Dionizosa Nonnos z Panopolis
Szahname (Księga królewska) - Ferdousi - literatura perska - X/XI wiek
Beowulf - literatura angielska - IX wiek
Widsidh - literatura angielska
Pieśń o Rolandzie - literatura francuska - XI wiek
Digenis Akritas - literatura Bizancjum - XII wiek
Edda - XIII wiek
Parsifal i Willehalm - autorstwa Wolframa von Eschenbach - XII/XIII wiek
Kalevipoeg - estoński epos wzorowany na Kalevali
Życie i przygody Remusa - literatura kaszubska - XX wiek
Bitwa pod Maldon - literatura angielska
Epos o Manasie - Kirgistan
Orland szalony Ariosta
Władca Pierścieni - John Ronald Reuel Tolkien (dzieło to jest obiektem sporów, można powiedzieć że jest synkretyzmen powieści i eposu)
Pan Tadeusz - Adama Mickiewicza
Evangeline i Pieśń o Hajawacie - Henry'ego Wadswortha Longfellowa
Powieść o Udałym Walgierzu - Stefan Żeromski (na podstawie powieści średniowiecznej)
Epos narodowy, epopeja narodowa - to utwór literacki (epos) o istotnym znaczeniu dla danego narodu. Określenie to przyznawane jest zwykle jednemu dziełu literatury narodowej, które według materiałów historycznych czy tradycji, ma najwierniej oddawać charakterystyczne dla epoki rysy narodu lub jego warstwy, osiągając jednocześnie wysoki stopień artyzmu.
Za pierwsze eposy narodowe uznano lliadę oraz Odyseję spisane przez Homera. Przedstawiają one historie herosów walczących z przeciwnościami losu. Polskim przykładem eposu jest Pan Tadeusz autorstwa Adama Mickiewicza, gdzie mamy do czynienia z historią okupowanego narodu, który widzi nadzieję na niepodległość w nadchodzących wojskach Napoleona.
Poniższa lista przedstawia spis eposów poszczególnych narodów wraz z ich czasem powstania. Wiele spośród nich było przekazywanych ustnie z pokolenia na pokolenie, zanim zostały spisane w formie literackiej.
Pierwszą, najbardziej rzucającą się w oczy cechą całej twórczości Herberta jest częste odwoływanie się do wątków mitologicznych. Herbert sięgał do nich w sposób aktywny
- chciał dotrzeć do istoty antycznych postaw jako prawzorów postępowania
współczesnego człowieka, odarłszy je wcześniej z naleciałości tradycji. Poeta nie traktował przeszłości jako tworu zamkniętego - jego zdaniem reminiscencje zdarzeń minionych odbijają się echem w chwili obecnej.
Z takiego podejścia wynika specyficzny klasycyzm Herberta. Herbert nie próbuje idealizować przeszłości, nie traktuje dzieł czy bohaterów klasycznych jako pomników bez skazy. W swoim klasycyzmie Herbert podkreśla wymiar moralny - dawne postaci, choć ogarnięte tą samą żądzą zła, co współczesne, stanowią wzór samodoskonalenia się, dotarcia do istoty człowieczeństwa, do tego, co w człowieku jest najbardziej godne szacunku.
Herbert jest pisarzem nie tylko moralistycznym, ale także metafizycznym - stawia sobie pytania o sens istnienia. Najlepiej pokazuje to cykl wierszy, których bohaterem jest wymyślona przez poetę postać Pana Cogito. Poza tym Herbert często zadaje sobie pytania o sens egzystencji ludzkiej w sytuacjach krańcowych - śmierci, zderzenia z totalitaryzmem, wobec przemocy i cynizmu historii.
Językowe ukształtowanie wierszy Herberta jest charakterystyczne - w sposób mistrzowski łączy ironię z patosem, wielką metaforę lub parabolę z językiem prostym, przekaz kulturowy z poetyką dnia codziennego. Jego wiersze są napiętnowane doświadczeniami
historycznymi XX wieku. Herbert stara się w nich znaleźć odpowiedzi na najtrudniejsze pytania naszej współczesności.
Zbigniew Herbert - Przesłanie Pana Cogito"
Idź dokąd poszli tamci do ciemnego kresu
po złote runo nicości twoją ostatnią nagrodę
idź wyprostowany wśród tych co na kolanach
wśród odwróconych plecami i obalonych w proch
ocalałeś nie po to aby żyć
masz mało czasu trzeba dać świadectwo
bądź odważny gdy rozum zawodzi bądź odważny
w ostatecznym rozrachunku jedynie to się liczy
a Gniew twój bezsilny niech będzie jak morze
ilekroć usłyszysz głos poniżonych i bitych
niech nie opuszcza ciebie twoja siostra Pogarda
dla szpiclów katów tchórzy - oni wygrają
pójdą na twój pogrzeb i z ulgą rzucą grudę
a kornik napisze twój uładzony życiorys
i nie przebaczaj zaiste nie w twojej mocy
przebaczać w imieniu tych których zdradzono o świcie
strzeż się jednak dumy niepotrzebnej
oglądaj w lustrze swą błazeńską twarz
powtarzaj: zostałem powołany - czyż nie było lepszych
strzeż się oschłości serca kochaj źródło zaranne
ptaka o nieznanym imieniu dąb zimowy
światło na murze splendor nieba
one nie potrzebują twego ciepłego oddechu
są po to aby mówić: nikt cię nie pocieszy
czuwaj - kiedy światło na górach daje znak - wstań i idź
dopóki krew obraca w piersi twoją ciemną gwiazdę
powtarzaj stare zaklęcia ludzkości bajki i legendy
bo tak zdobędziesz dobro którego nie zdobędziesz
powtarzaj wielkie słowa powtarzaj je z uporem
jak ci co szli przez pustynię i ginęli w piasku
a nagrodzą cię za to tym co mają pod ręką
chłostą śmiechem zabójstwem na śmietniku
idź bo tylko tak będziesz przyjęty do grona zimnych czaszek
do grona twoich przodków: Gilgamesza Hektora Rolanda
obrońców królestwa bez kresu i miasta popiołów
Bądź wierny Idź
„Przesłania Pana Cogito” jest chyba najbardziej znanym i cytowanym wierszem Herberta. Jest to ostatni utwór ze zbioru „Pan Cogito” i stanowi jego przesłanie. Wymyślona przez autora postać Pana Cogito, który pojawia się w wielu wierszach, nie tylko z tego tomu, jest alter ego poety, formą ironicznego dystansu do samego siebie. Imię bohatera nawiązuje do maksymy „Cogito ergo sum” i oznacza „Pan Myślę”. “powtarzaj wielkie słowa powtarzaj z uporem
jak ci co szli przez pustynię i ginęli w piasku”
Do elementów tradycji należą także: odwołanie do filmu
Andrzeja Waldy „Popiół i diament” (znana scena śmierci na śmietniku) i do postawy św. Franciszka (fragment „twoja siostra Pogarda”). Poza tym pojawiają się także postaci Hektora, Gilgamesza, Rolanda - bohaterów eposów. Te postaci mają być dla adresata wiersza punktem odniesienia, wzorem, do którego ma dążyć. Jest to obowiązek, rodzaj odpłaty, jaką jesteśmy winni poprzednim, wielkim pokoleniom.