Aleksander Fredro
Życie i ogólna charakterystyka twórczości
Fredro (1793-1976) rozpoczął swoją twórczość jeszcze przed wystąpienie Mickiewicza, kończył, kiedy ogłaszane były pierwsze powieści pozytywistyczne. Jego pisarstwo nie tylko przecinało granice epok literackich wyznaczonych przez historyków, ale i rozwijało się wedle swych własnych rytmów, w dużej mierzenie niezależnych od zmieniających się mód i prądów.
Wychowywał się obyczajem szlacheckim w domu bogatego ojca, Jacka Fredro, który w 1822 w Wiedniu otrzymał tytuł hrabiego pozostający już na zawsze w jego rodzinie. Mimo tego pozostali pod względem obyczajowym rodziną średnioszlachecką. Aleksander nie ukończył żadnej szkoły, natomiast w 1809 roku zaciągnął się do armii ks. Józefa Poniatowskiego, która to w tym okresie wyzwoliła Galicję z pod władzy Austrii. Bral również udział w wojnach napoleońskich (pod Dreznem, Lipskiem i Hanau aż do Paryża, gdzie zetknął się z teatrem francuskim, który odegra wielką rolę w jego późniejszej twórczości). Z armii występuje w 1814 roku i powrócił do Galicji gdzie spędził czas na gospodarowaniu. Jak sam autor twierdził, udział w wojnach napoleońskich był dla niego prawdziwą szkołą życia. Nauczyła go, bowiem rozumienia świata i historii.
Stał się pisarzem „przypadkowo” i ten fakt zadecydował, że w odróżnieniu od innych współczesnych pisarzy, zachowywał on dystans do stylów i konwencji literackich. Bohaterami komedii byli jego czytelnicy i widzowie, kiedy wprowadzał jakąś postać „pachnącą literaturą” z góry była ona przeznaczona na wykpienie. Nie mógł tworzyć bez żadnej tradycji, ale jedyna, do jakiej się odwoływał był teatr. Jego styl literacki zdecydowanie różnił się od pseudoklasyków. Pochodzenie społeczne i ugruntowane w domu, a nigdy niezmienione przywiązanie do przekonań związanych z tym pochodzeniem, postawiły go jednocześnie daleko od szlacheckiego rewolucjonizmu i ludowości romantyków. Na próżno będziemy szukać w komediach Fredry takich charakterystycznych problemów jak w dramatach Słowackiego czy Mickiewicza. Jego komediom będzie patronował światopogląd szlachcica-ziemianina, korygowany przez doświadczenia człowieka, dla którego napoleońska epoka społecznych i politycznych wzlotów oraz upadków nauczyła historycznego patrzenia na bieg spraw społecznych. Dlatego w jego komediach będą stale dochodzić do głosu dwie sprzeczne ze sobą tendencje. W ukazywanym przez siebie społeczeństwie szlacheckim będzie on stale dostrzegał czynniki harmonii i dysharmonii, siły organizujące i dezorganizujące. Opowiadać się będzie po stronie staropolskiego obyczaju i szlacheckiej tradycji, nie zdoła jednak ukryć licznych pęknięć związanych ze starym obyczajem, dlatego też sygnalizować będzie nadchodzące nowe porządki społeczno-ekonomiczne, które to zagrażają staremu światu. W komediach Fredry, oscylujących na granicy tragedii, stale towarzyszy optymizm, doprowadzenie do szczęśliwego zakończenia wbrew wszelkim, jakże realnie ukazywanym przeszkodom natury społecznej i obyczajowej. Bowiem teatr, na którym nasz pisarz się uczył, był oświeceniowym teatrem walczącym o zwycięstwo rozumnego świata kierowanego ludzkim rozsądkiem. Mimo to, komedie jego nie były dydaktyczne, miały przede wszystkim bawić, śmieszyć a jeśli wychowywać, to wyłącznie w takim sensie, w jakim śmieszność była opozycją głupoty. Natomiast podobieństwa z komediami oświeceniowymi przejawiają się w wyborze tematów, technik, typów ludzkich. Budowa postaci jest jedną z najbardziej oryginalnych, indywidualnych cech artyzmu Fredry, współtworząca odrębność jego literackiej rzeczywistości komediowej. Przypomnieć należy, że komedia molierowska była komedią typów ludzkich, pojętych w jej esencjalnej czystości i wyrazistości. Zaś komedia Fredry jest raczej komedią charakterów, a jeszcze bardziej studium niejednoznaczności, podwójności człowieka, o zawikłanych motywacjach działań, różnorakich impulsów etycznych, niedających się prosto sklasyfikować. W podobieństwie do Moliera pozostaje jednak fakt, że Fredro buduje często swoje komedie wokół jednej postaci i jej dominujących cech, bądź dwóch lub trzech „rozgrywających” bohaterów. Większość z nich to bohaterzy jednocześnie cnotliwi i występni, błaznujący i na serio, odrażający i sympatyczni. W systemie wartości autora wysoko stoli miłość i życie rodzinne, dlatego też te same wartości tak samo wysoko będą szacowane przez jego bohaterów. Istotne jest również jak postaci te potrafią grać „komedię w komedii”, toczą między sobą grę: udają, że kochają, kiedy nie kochają, że mają pieniądze, choć ich nie mają odwrotnie, że są kimś inny niż są. Ta gra jest elementem zawiązującej się najczęściej intrygi. W grach pomiędzy ludźmi zasadniczą rolę pełni język, który w fredrowskich komediach jest sposobem na charakteryzowanie postaci. Humor w komediach jest przede wszystkim sytuacyjny i właśnie językowy. Komizm sytuacji osiąga autor środkami znanymi od stuleci komedii, jak nieporozumienie, przebieranki, granie nie swoich ról, komedia w komedii itd.
Zemsta
Komedia ta napisana w latach 1832-1833 a punktem wyjścia do jej napisania były dla autora „historyczne podania zwyczajów ojców naszych”. Jak wiem w 1828 Fredro ożenił się z Zofią z Jabłonowskich Skarbkową, która w posagu do małżeństwa wniosła połowę starego zamku w Odrzykoniu. Przeglądając papiery związane z nowym majątkiem, autor natknął się na akt procesowe właścicieli zamku w XWII wieku i żywo się nimi zainteresował, wskrzeszając historię tego sporu na łamach komedii.
Była to komedia współczesna, Akcja jej toczyła się w okresie, który swobodnie obejmowała pamięć autora. Jednak jest to okres szczególny. Na oczach autora Zemsty kończył się rzeczpospolita szlachecka. Jednocześnie wyrastało nowe pokolenie kulturowe, był to okres szybkich i gwałtownych przemian (i historycznych i obyczajowych), które mocno o sobie dały znać. I dlatego też Zemsta będąc komedią współczesną, stała się też pośrednio komedią historyczną.
Utwór jest parodią, a parodia ta zaczyna się już w chwili, kiedy autor każe swoim bohaterom zamieszkać w starym zamczysku. Ponieważ chodzi o parodię to bohaterzy zamieszkujący zamek nie walczą ze sobą (bo o co zawiązać się konflikt musi) właśnie o owy zamek, lecz o mur graniczny. Mur zaś, zgodnie z intencją parodysty, był na wpół zburzony, tworzący tym samym w swej wymowie ilustrację tak ulubionych przez romantyków ruin. Spór o zamek, klasyczny temat powieści gotyckiej, był na ogół odwiecznym sporem między dwom rodami. Tak i jest tutaj. Spór o zamek- spór dwóch rodów-bywał przez pisarzy powieści gotyckich często komplikowany wprowadzeniem do akcji motywów miłosnych. Skłócenie ze sobą bohaterowie musieli się kochać w tej samej kobiecie lub jeden z nich był zakochany w córce drugiego. Fredro wprowadził oba motywy i na tle walki o mur pokazał zabiegi Cześnik i Rejenta o Podstolinę, a jednocześnie romans Wacława Milczka z Klarą Raptusiewiczówną. Szczyt parodii stanowiła scena końcowa. Nienawiść dwóch rodów, która w powieściach przeszkadza miłości kochanków, prowadziła najczęściej do katastrofy. Stanowił ją wymuszony ślub. Cześnik, jak tradycyjny „tyran” z powieści gotyckich, również zmusił swoją wychowanicę (Klarę) do małżeństwa, ale na złość swojemu przeciwnikowi nakazał małżeństwo…kochającej się parze (Klarze i Wacławowi). W efekcie Zemsta nasyca się elementami kapitalnej parodii schematów powieści gotyckiej. Język komedii, bardzo ubogi w metafory czy porównania jest maksymalnie zbliżony do mowy potocznej. Stąd w utworze mnóstwo wyrażeń oddających rytm języka potocznego, a jednocześnie stan emocjonalny rozmówców. Używane są również przekleństwa, przysłowia, utarte powiedzonka („mocium panie” przez Cześnika, „niech się dzieje wola nieba, z nią się zawsze zgadzać trzeba” przez Rejenta). Jest też widoczna indywidualizacja języka bohaterów. Nie chodzi tylko o utarte powiedzenia czy zwroty. Kochankowie używają poetycznego stylu wczesnej poezji romantycznej. Cześnik mówi językiem obficie przeplatanym latynizmami i z rzadka makaronizmami. Rejent również, z tym, że przy uroczystych okazjach używa sarmackiego języka podręczników retoryki jezuickiej.
Utwór jest napisany ośmiozgłoskowcem trocheicznym, ze średniówką po czwartej sylabie. Ośmiozgłoskowiec najlepiej oddaje wrażenie mowy potocznej, na której zależało autorowi.
Treść utworu
Osoby:
Cześnik Raptusiewicz
Klara-jego synowica
Rejent Milczek
Wacław-syn Rejenta
Papkin
Podstolina
Dyndalski, Śmigalski, Perełka-marszałek, dworzanin i kucharz Cześnika
Treść:
Cześnik chce poślubić Podstolinę i żyje w niezgodzie ze swoim sąsiadem Rejentem, z którym toczy spór o mur graniczny. Papkin kocha Klarę, a ta kocha z wzajemnością Wacława, jednak na przeszkodzie ich miłości stoją waśnie ojców. Ich konflikt wraz z wydarzeniami narasta, aż dochodzi do punkt kulminacyjnego, w którym Cześnik wyzywa na pojedynek Rejenta a ten chce zmusić syna do poślubienia, skorą do tego Podstolinę. Cześnik, by uniemożliwić planowane przez Rejenta małżeństwo Wacława z Podstoliną i tym samym zemścić się na znienawidzonym sąsiedzie, postanawia zmusić Wacława , aby ożenił się z Klarą. Oczywiście jest to po myśli kochanków. Ich małżeństwo przerwało narastające w wyniku nieporozumień konflikty i przeszkodziło zaplanowanemu pojedynkowi, jak również przyczyniło się do pogodzenia zwaśnionych ojców.