Albert Walczak

41. Łukasz Opaliński, Wybór pism, oprac. S. Grzeszczuk,

Wrocław 1959 (BN I, 174) – Poeta nowy

Ze wstępu:

- drukiem ukazał się dopiero pod koniec XVII w.

- kładzie Opaliński na pierwszym miejscu poezję liryczną, erotyczną,

- poezja ma działać na uczucie, wzbudzać je i niewolić

- Opaliński na pewno był przeciwnikiem baroku jeśli chodzi o jego wynaturzenia

- cel dydaktyczny utworu

- po apostrofie do poetów, zastanawia się Opaliński nad źródłami twórczości poetyckiej; stwierdza, że za natchnieniem stoi Bóg, natomiast pokpiwa sobie z tych, którzy uważają, że poezja jest boskim darem muz

- Opaliński, odżegnując się od tezy o nadprzyrodzonej genezie twórczości literackiej, tym samym opowiada się przeciwko kreatorskim właściwościom poety. Zbliża się natomiast do pojmowania w duchu Arystotelesa zasady wiernego naśladownictwa natury

- zaleca twórcom, aby w ich poezji wszystko było tak prawdziwe jak w rzeczywistości

- poeta ma oddziaływać na czytelnika

- poetyka oddziaływania na uczucia i wyobraźnię zgodnie z wymaganiami rozumu i obiektywną rzeczywistością

- Opaliński podzielił całą poezję na kilka grup: erotyczną, rycerską, satyryczną i dydaktyczno-religijną,

- romans rycerski: wątek miłosny, w którym centralną rolę powinna grać „dziewczyna kochająca skrycie” dzielnego rycerza, który dla zdobycia sławy i uświetnienia swego nazwiska ryzykuje życie

- satyrę polityczną nazywa satyrą obyczajową

- „obyczaje” – sfera postępowania w sprawach politycznych, społecznych, w stosunkach międzyludzkich, nie tylko prywatnych, ale i publiczno-państwowych. Tak więc pod miano zepsutych obyczajów podciągana była zarówno plaga pijaństwa, jak i anarchia sejmowa

- krytyka obrad sejmowych

- Opaliński, ideolog reformy ustroju, domaga się od poezji, aby służyła ideologicznemu rozrachunkowi z opozycją szlachecką, aby służyła polityce

- poezja ma wychowywać czytelnika, wskazywać mu na złe strony obyczaju politycznego i ustroju RP; wychowawcza funkcja poezji nie tylko w przypadku satyry

- nie zaleca, jakby wbrew sobie, pisać negatywnie o dworze i o księżach

- poezja dydaktyczna w duchu ortodoksyjnej moralistyki ma przemawiać do rozumu czytelnika i przekonywać go, że jego cele życiowe nie są identyczne z celami zwierząt i innych nieożywionych tworów boskich

- przykłady zaczerpnięte z biografii wielkich ludzi mają być następnym sposobem oddziaływania wychowawczego czytelnika

Treść:

- wezwanie do poetów, zachęta do pisania i sławy

- poeta nie zna się z antycznymi Muzami >> są to baśnie; natchnienie daje Bóg

- zbytnia pewność siebie odznacza niektórych poetów, piszą próżne sensu słowa

- na próżno się trudzi >> nie wymyśli nic godnego

- nie jest poetą, kto dba tylko o rymy, sylaby

- nie jest nim, kto pisze wiersze w tysiącach

- poezja musi być rozsądna; słowa muszą nieść wartość

- nie jest poetą kto pisze tylko krótkie utwory (fraszki), a nie jest w stanie wymyślić nic dłuższego

- ten jest poetą, kto potrafi pisać łagodnie, miękko, szczęśliwie,

- spowoduje u czytelnika zdumienie, wzruszenie, zachwyt,

- sprawi w czytelniku różnego rodzaju wzruszenia,

- ma pełen głowy koncept

- występują u niego tylko potrzebne słowa, aby ile słów, tyle było rzeczy

- działa dzięki natchnieniu,

- powinien własnymi słowami wyrazić istotę rzeczy

- wiersze miłosne muszą, niezależnie od płci, wywoływać wzruszenie, do serca ma wkraść się ogień, który zniewala duszę,

- o wojnach: czytający ma tak rozumieć taki wiersz, jakby sam był uczestnikiem wydarzeń, patrzył na nie; mnóstwo akcji: szykowanie wojsk, pojedynki, bohaterowie; pojedynki między dwoma żołnierzami,

- pisać o młodzieńcach na wojnie, młodzieniec powinien pragnąć sławy, dbać o honor, gotowy na mężną śmierć; pragnie odnosić rany dla Boga i Ojczyzny,

- opisywać obawę matki, która boi się o syna; daje mu prośby i zakazy przy rozstaniu; w takim młodzieńcu jest zakochana także skrycie dziewczyna >> ma nadzieję na szczęśliwy powrót,

- [przedstawienie nagan albo obyczajów przez ostrą satyrę; szyderstwo, drwina, żart

- opisywać wypowiedzi senatorów, którzy sami nie wiedzą, o czym mówią; jedni się jąkają, kolejni szepcą, są śpiący, recytuje bez zrozumienia; nie stosują żadnych technik oracyjnych

- wszyscy mówiący starają się jedynie o próżną pochwałą; chcą się popisać przed zebranymi (tak jest w senacie)

- w izbie poselskiej jest jeszcze gorzej; głosy są przewrotne, padają chytre zdania; pod pretekstem prawdy, tylko się oszukuje >> mówią tylko dla indywidualnego dobra

- wszystko psuje prywata

- nie pozwalam (liberum veto) - niegdyś strzegło wolności, a dzisiaj jest narzędziem przewrotności,

- gubią Ojczyznę; tylko się kłócą

- mowa o Sicińskim, pośle z Upity, który pierwszy zerwał sejm w 1652

- opisują fałszywe zasługi; nie służyli na wojnie, a w tańcu; należy wyśmiewać zbyt wielką fantazję,

- rozmawiają niepotrzebnie o bujnych strojach,

- wyliczają bitwy, w których uczestniczyli; niestworzone historie o swoich dokonaniach,

- może i kiedyś walczyli, lecz teraz, taka jest prawda, uciekają z pól bitewnych,

- ucieczkę nazywają retyrowaniem (wycofywaniem się)

- męstwo zamieniono w pośmiech i błazeństwo,

- chcą tylko ładnie wyglądać podczas bitwy – na koniu i z muszkietem

- na pytanie czy zna niemiecki odpowie ja, lecz dalej nie ciągnie już rozmowy

- Opaliński czyni satyrę na zaciąganie Polaków do wojska cudzoziemskiego autoramentu; powierzchowne zmiany ubioru i wyglądu czynią z Polaka, co wykpiwa autor, Niemca

- oficerowie wolą oczekiwać wpływów pieniężnych niż wojny,

- o ile poeta ośmiesza żołnierzy, to nie postępuje tak z dworzanami >> obawa przed szkodami, które mogą wtedy wyniknąć,

- wolą służyć panu i mieć jego łaskę >> chęć uzyskania urzędu

- poeta nie krytykuje też księży; spowiada im się i obawia wielkiej pokuty

- satyra jest cięta i boli >>> dlatego poeta woli raczej uczyć niż ganić, pokazać cnotę,

- człowiek także, tak jak zwierzęta, kiedyś umrze,

- jednak, jako, że ma rozum, pewny jest swej nietrwałości, >> dlatego chce osiągnąć należytą godność,

- jednak nie zważamy na to, co jest dobre,

- jeśli chcemy uznać, że dusza osiągnie szczęście w rozkoszach ciała, to jest to błąd (nasycenie prowadzi do obrzydzenia)

- w nietrwałej ucieczce nie może znaleźć się szczęście doskonałe >> takie szczęście nie daje żadnych korzyści,

- jak dusza stworzona do nieśmiertelności może cieszyć się z takich podłości? Kto ma rozum z pewnością uzna, że rozkosze cielesne są niepotrzebne,

- świat jest obłudny, a zatem takie też jest szczęście

- świat mami człowieka złudnymi nagrodami >> tracimy przez to cnotę i sumienie,

- my mamy coś większego przygotowanego przez Boga >> obiecuje nam wieczność i wszelkie szczęście,

- Opaliński daje przykład Salomona na potwierdzenie tych słów >> parafraza drugiego rozdziału Eklezjastesa >> S. mówi, że wielbił pałace, śliczne ogrody, pozwalał sobie na wszystko, miał mnóstwo srebra i złota. W końcu Salomon spytał się swojego umysłu, co z tego, co posiada jest prawdziwe. Odpowiedź rozumu wszystko jest marnością, obłudą, jawną próżnością

- Opaliński: to stwierdził ktoś, kto miał wszystko

- wreszcie, jeżeli nie wystarcza przykład, samo śmierć pokazuje, że człowiek na darmo kosztuje rozkoszy; śmierć i tak wszystko odbiera,

- czas wszystko niszczy; podleganie śmiertelności,

- po co zdobywać te wszystkie dobra materialne tak wielką pracą, skoro na ziemi jesteśmy bardzo krótko?; lepiej przygotowywać się do innego wieku >> tak jak F. Macedoński dbał o wykształcenie Aleksandra

- pociechy i szczęście mniemane jest ludzkim oszukaniem

- człowiek posiada prawdziwą władzę dopiero wtedy, gdy jest panem samego siebie, tj. swoich czynów i namiętności; gdy zaś pozbawiony jest tej władzy, niczego naprawdę nie posiada, jest wszystkiego pozbawiony

- czynić wszystko, aby okrzesać pożądliwość

- kto chce dostać się do nieba, musi postępować tak, jakby był do niego zaproszony (był gościem) >> gość nie bierze nic łakomo, dyskretnie, trzyma zawsze swój apetyt na wodzy,

- tak samo w życiu: skromnie korzystać z nabytych rzeczy, nie pożądać niczego zbyt chciwie,

- na koniec Opaliński stwierdza, że nazbyt unosi się piórem, kończy lichy wiersz

- chciał dać naukę i pokazać jak wygląda łagodny rym,

- chwalić się nie umie, lecz chyba każdy, kto przeczyta powyższy utwór stwierdzi, że nadaje się (Opaliński) do „piso rymów”