Przyczyny upadku państwa polskiego w XVIII wieku

Dlaczego Polska upadła? Kogo należy obarczyć winą? To chyba najczęściej stawiane pytanie przez wszystkich Polaków po 1795 roku. Odpowiedź jest bardzo złożona. Zniknięcie Rzeczpospolitej z mapy Europy nie było wynikiem chwilowej słabości naszego państwa, ale konsekwencją procesów społeczno – gospodarczych i wielu wydarzeń politycznych. Dlatego wśród przyczyn upadku Polski, możemy wyróżnić czynniki zewnętrzne i wewnętrzne, które doprowadziły do tego stanu rzeczy.

Czynniki wewnętrzne

Do najważniejszych przyczyn należy słabość władzy królewskiej. W roku 1573, po śmierci ostatniego z Jagiellonów, władza przeszła w ręce władcy wybieranego przez szlachtę. Pierwszym królem elekcyjnym został Henryk Walezy, szlachta w trosce o swe przywileje opracowała cały szereg artykułów zwanych henrykowskimi, które nowy król przed objęciem tronu musiał zatwierdzić. Wśród nich znalazł się zapis mówiący o prawie szlachty do wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, gdyby ten nie przestrzegał praw krajowych. Kolejni władcy elekcyjni starali się prowadzić samodzielną politykę dynastyczną, stawiając na pierwszym miejscy swoje interesy. Co zazwyczaj prowadziło do otwartego konfliktu z polską szlachtą, uniemożliwiając w praktyce przeprowadzenie jakichkolwiek reform wewnętrznych. Zatargi te wykorzystywała magnateria, dążąc do przejęcia władzy w kraju.

Jedynym monarchą, który na krótko wzmocnił władzę centralną był Jan III Sobieski, ale po jego śmierci efekty działań króla zostały zaprzepaszczone. Pod koniec XVII szlachta wybrała na swego władcę Augusta II, z dynastii Wettinów, który dążył do zapewnienia swej dynastii czołowej pozycji w Europie, jego nieudolna polityka wplątała Rzeczpospolitą w wieloletnią wojnę ze Szwecją. Jej konsekwencją było olbrzymie wyniszczenie kraju, straty w ludziach, wywołane nie tylko działaniami wojennymi, ale przede wszystkim epidemiami i zarazami, w wyniku których znaczna część Polski uległa wyludnieniu. Władzę w państwie po śmierci Augusta II, przejął jego syn, August III. Rządy nowego władcy tylko pogorszyły sytuację Rzeczpospolitej, utrwalając rządy magnatów i doprowadzając do głębokiego kryzysu polskiej państwowości. W roku 1764 nowym władcą obrano stolnika litewskiego, Stanisława Poniatowskiego. Wyniesiony na tron dzięki protekcji carycy Katarzyny II, otaczał się niepewnymi ludźmi, nie stanowiącymi właściwej podpory dla króla i jego planów reform, choćby ze względu na fakt, iż zostali oni pozyskani poprzez nadanie urzędów. Nowemu królowi udało się jednak zapoczątkować rozwój kulturalny i przeprowadzić pierwsze reformy. Do najważniejszych należą jednak zmiany gospodarcze. Druga połowa XVIII wieku to okres powstawania manufaktur, rozwoju wewnętrznego rynku, wzrostu roli miast i mieszczaństwa. Poprawie uległy połączenia komunikacyjne, rozwój instytucji kredytowych, banków mieszczańskich.

Instytucją, której niesprawne funkcjonowanie w ciągu XVII i XVIII wieku przyczyniło się do upadku polskiej państwowości był na pewno sejm. Funkcjonująca od 1652 roku zasada liberum veto, czyli jednomyślności ułatwiała grupie posłów lub pojedynczemu posłowi zerwanie sejmu. Jego protest przekreślał wszystkie uzgodnione wcześniej uchwały sejmowe. W latach 1652-1764 roku zerwano razem 42 sejmy, czyli 60%. Zazwyczaj odbywało się to po wcześniejszym przekupieniu odpowiednich posłów przez magnatów lub obce dwory. Fiaskiem zakończyły się również podejmowane przez niektórych władców próby reform państwa, obejmujące wprowadzenie stałych podatków, zlikwidowanie liberum veto oraz elekcję vivente rege.

Konsekwencją takiego stanu rzeczy była niemożność prowadzenia jednolitej polityki państwowej. To ujemnie odbijało się na funkcjonowaniu wojska i skarbowości. Liczba stałego wojska odpowiadała skromnym możliwościom skarbu. Za panowania Jana III Sobieskiego wynosiła 18 tysięcy. Brakowało jednak dochodów na regularne wypłacanie żołdu, co potęgowało demoralizację żołnierzy, którzy zawiązywali konfederacje i na własną rękę wybierali należności, pustosząc przy tym znaczne połacie kraju. Pieniędzy nie wystarczały też na utrzymywanie i budowę fortyfikacji, zaś brak nowoczesnych twierdz znacznie utrudniał obronę państwa w sytuacji ataku wroga. XVII wiek przyniósł również osłabienie pozycji Polski na arenie międzynarodowej. Wojny pociągnęły za sobą katastrofalne zniszczenia, kryzys gospodarczy, obniżenie poziomu życia kulturalnego.

Najazdy obcych państw przyczyniały się do wzrostu nietolerancji religijnej i nienawiści do cudzoziemców. W 1658 roku sejm nakazał arianom odstąpienie od swej wiary, ci którzy nie chcieli jej porzucić zostali zmuszeni do opuszczenia Rzeczpospolitej. Owo wygnanie arian było potężnym ciosem dla kultury , kraj bowiem opuściło wiele wybitnych osób. Obniżenie poziomu umysłowego pociągnęło za sobą rozpowszechnianie się zabobonów. Częstym zjawiskiem były polowania na czarownice.

Ważną przyczyną upadku państwa polskiego w XVIII wieku było funkcjonowanie gospodarki folwarczno – pańszczyźnianej, wzrost obciążeń chłopa, ciągłe konflikty i wystąpienia chłopskie na tle społecznym. W Polsce zamierał handel, produkcja rzemieślnicza malała, upadało górnictwo. Kryzys przeżywał handel.

Należy też wspomnieć o podejmowanych próbach wyjścia z kryzysu, do nich należy: przestawianie folwarków z uprawy zboża na hodowlę ziemniaków, rzepaku czy produkcję przędzy wełnianej. Podejmowano również próby ograniczania wyzysku chłopów, przez ograniczanie wymiaru pańszczyzny, wprowadzanie oczynszowania. „Familia” Czartoryskich i Potockich opracowała projekty reform ustrojowych, postulowała m.in. głosowanie w sejmie większością oraz likwidację instrukcji sejmikowych, ograniczenie lub pozbawienie głosu w sejmie szlachty gołoty. Reformę sejmu uważał za konieczną również Stanisław Konarski oraz Stanisław Leszczyński, propagując politykę promieszczańską. Postulowane zmiany uchwalił dopiero Sejm Wielki, ale przyszły one niestety za późno, szybko też zostały zlikwidowane przez samych Polaków, zwolenników liberum veto i wolnej elekcji.

Czynniki zewnętrzne

Rozbiory Polski nie było tylko wynikiem nieudolnych rządów szlachty, magnaterii i słabości władzy centralnej. Równie ważną rolę odegrały mocarstwa sąsiednie, które korzystając ze słabości Polski, pod pretekstem obrony praw innowierców i przywilejów szlacheckich doprowadziły do upadku państwa polskiego. Prusy, Rosja i Austria, przeszły w XVIII wieku gruntowne reformy gospodarcze, polityczne i społeczne. Polska natomiast wobec wieloletniego zastoju znalazła się w sytuacji słabego państwa, narażonego na ataki z zewnątrz.

Rosja pod panowaniem Piotra I, a później carycy Katarzyny zyskała miano państwa absolutystycznego. Dzięki reformom gospodarczym, administracyjnym, ustrojowym oraz licznym wojnom Piotr I przekształcił państwo rosyjskie w potęgę gospodarczą i militarną. Gruntowne reformy przeszła tez monarchia austriacka pod rządami Marii Teresy i Józefa II. Przeprowadzono zmiany ustrojowe, dokonując centralizacji państwa, zniesiono poddaństwo osobiste chłopów, rozbudowano armię u ustalono stałe podatki. Podobne przekształcenia przeszły Prusy za panowania Fryderyka Hohenzollerna stając się od 1701 roku królestwem. Królowie pruscy rządzili absolutnie, nakładali podatki, rozbudowywali armię, podejmowali zwycięskie wojny, rozwijali przemysł i handel zapewniając tym samym Prusom czołowe miejsce wśród potęg europejskich.

Prusy, Rosja i Austria rozpoczęły politykę ingerencji w sprawy wewnętrzne Polski . W 1720 roku na mocy porozumienia w Poczdamie między Rosja a Prusami, władcy obu państw zobowiązali się bronić niezmienności ustroju Polski, wspólnie osadzać na tronie własnych kandydatów. W 1732 roku te ustalenia poparła Austria. Porozumienie zawarte między trzema przyszłymi zaborcami nazwano traktatem trzech czarnych orłów. Na mocy owego układu rok później, sygnatariusze traktatu trzech czarnych orłów podjęli próbę interwencji zbrojnej, osadzając na tronie swego kandydata, Augusta III. W roku 1736 sejm pacyfikacyjny potwierdził władzę Wettinów w Polsce, umacniając wpływy sąsiadów.

Wkrótce pod pretekstem obrony praw innowierców Prusy i Rosja wmieszały się kolejny raz w sprawy wewnętrzne Rzeczpospolitej, doprowadzając najpierw do zawiązania trzech konfederacji: katolickiej, protestanckiej i prawosławnej dla obrony praw poszczególnych wyznań, rzekomo nieprzestrzeganych w Polsce. Następnie przyczyniając się do uchwalenia przez polski sejm tzw. praw kardynalnych(m.in. wolnej elekcji, liberum veto), jako niezmiennych praw szlachty umocniły swe panowanie i kontrolę nad słabym sąsiadem. Mimo zawiązania konfederacji barskiej będącej wyrazem sprzeciwu wobec polityki rosyjskiej państwa ościenne w 1772 roku dokonały I rozbioru Polski. Nie przesądzał on jeszcze sprawy ostatecznej likwidacji państwa polskiego. Bardzo dużo zależało od postawy samych Polaków. Mimo próby reform, w postaci uchwalenia prawa o miastach i Konstytucji 3 Maja, wysiłki patriotów zakończyły się klęską. Targowiczanie zwrócili się o pomoc do Katarzyny II, jej wojska wtargnęły na ziemie polskie. Wojna polsko – rosyjska zakończyła się bezpośrednią interwencją Prus i Rosji doprowadzając do kolejnego, II rozbioru Polski. Nawet powstanie kościuszkowskie, będące przejawem patriotyzmu całego społeczeństwa, ofiarność Polaków i wielki wysiłek militarny nie zdołały uratować I Rzeczpospolitej.