Literatura wschodnioeuropejska 15.11

LITERATURA UKRAIŃSKA:

Lawrentij Tustanowski:

• Pierwszy na Ukrainie elementarz i katechizm

• Wykładowca w lwowskiej szkole brackiej

• Mówił w j. cerkiewnosłowiańskim

Zacharija Kopysteński:

• Urodzony w Przemyślu

• Archimandryta

• Utwór Palinodija, czyli książka lub obrona (1621-1622)

W.Surażski :

• Traktat O jedynej prawosławnej wierze

• Korzystał z autorów religijnych

Iwan Wyszeński:

• Pierwsza, najwybitniejsza postać literatury ukr.

• Spod Lwowa

• Udał się do klasztoru na górze Atos, stamtąd pisał listy dot. stosunków społecznych w RP; polskiego króla porównuje do Nabuchodonozora

• Posłanie do wszystkich w lackiej ziemi żyjących, 1588

• Po powrocie na Ukrainę przebywał w lokalnych klasztorach;

• Wrócił do Grecji

• Styl i środki stylistyczne z religijnej literatury polskiej i łacińskiej

Adam Hipacy (Adam Pociej)

• Twórczość typowa dla ludzi oświeconych

• Stał się kalwinem, później wrócił do prawosławia

• Wstąpił do klasztoru, został metropolitą

Piotr Mochyła:

• Syn hospodara wołyńskiego

• Archimandryta kijowsko-pieczerski

• Polski patriota

• Ostra kampania przeciw unii brzeskiej

• Legalizacja cerkwii prawosławnej

• Twórca wyższej uczelni w Krakowie- zamienionej na Akademię

• Pod koniec XVI w wpływy kultury i sztuki baroku na Ukrainie

• J. polski równorzędny z j. literackim w RP

• Polskie podręczniki- wersyfikacja, sztuka układania wierszy

• Uczono panegiryki- tworzenia utworów okolicznościowych

• Wiersze o charakterze świeckim- XVIII w

• Smotrycki- wiersze dodane do Biblii Osnowskiej

BAROK W LITERATURZE

• Kwiecistość

• Ozdobność

• Niezwykłość

• Moralizatorstwo

• Motywy mitologiczne, biblijne

• Ulotność

Pamwo Berynda:

• Drukarz

• Autor słownika rusko-cerkiewno-słowiańskiego

S. P. Sytnianowicz (?)

• Wydał ok. 50 ksiąg o treści religijnej

• Mówił po polsku, łacińsku, cerkiewnosłowiańsku

• Rozmowy o życiu świętych

• Przeciwnik unii brzeskiej, zwolennik zgody Polski i Ukrainy i wspólnego frontu przeciw Turcji

F. Prokopowicz:

• Wezwany przez Piotra I do Petersburga- głowa cerkwi prawosławnej

• Przyczynił się do rozwoju baroku na Rusi

• Tragikomedia Włodzimierz- elementy rosyjskie jak i ukraińskie

Stefan Jaworski:

• Wychowanek szkoły jezuitów

• Profesor akademii Lwowsko- Mohylańskiej

• Przewodniczący synodu prawosławnego

Latopisy kozackie:

1. Samowydca (naocznego świadka): źródło dziejów Ukrainy od czasów Chmielnickiego; prostota, ludowość, brak elementów dekoracyjnych

2. Latopis Hrabianki (wyd. 1854): wojny kozackie z Polską; historia kozaczyzny do 1709 r; kompilacja, wykorzystanie prac historyków polskich i niemieckich; Hrabianka- kozacki pułkownik

3. 3 tomowy latopis, S. Wełyczko: opowieść o wojnie kozackiej z Polską, ok. 1720 r, wyd. 1848-1864; praca stylizowana na dokument

Ukraiński dramat:

• Inscenizacje chłopskie

• Kościół katolicki- sztuka sceniczna wykorzystywana do szerzenia wiary => prawosławie- szkolne dramaty (wzory polskie) + mitologia grecka

• Personifikacja cech moralnych

• Dialogi wierszowane z poezją sylabiczną S. Połockiego

• Scenki humorystyczne/ obyczajowe (intermedia)

• Odejście od j.cerkiewno-słowiańskiego na rzecz rosyjskiego/ ludowego ukraińskiego

• J. Gawatowic: 1619 na jarmarku po raz pierwszy wystawiono jego dramat religijny (w jego antraktach 2 intermedia ukraińskie)

• Sztuki na Boże Narodzenie: mirakle (Aleksy, człowiek boży), moralitety

• Dramaty o dziejach innych narodów: Michał Kozaczyński Tragedia albo smutna opowieść o śmierci ostatniego cara serbskiegoUrosza II

H. Skoworota, filozof i poeta:

• Akademia Kijowsko-Mohylańska

• Podróż po Węgrzech, Polsce, Niemczech

• Kolegium w Perejesławiu i Charkowie (nauczyciel)

• Nauczyciel wędrowny (chodził po wsiach) => opowiadano o nim legendy

• Traktaty filozoficzne, opowiadania alegoryczne

• Narcyz (1767)

• Rozmowa nazywana alfabetem albo elementem świata

• Walka Michała Archanioła z szatanem

• Myśl oświecenia: możliwość poznawania świata przez wolną istotę i nieskrępowaną myśl ludzką

• Deista

• Szuka Boga w przyrodzie

• Koncepcja szczęścia: człowiek może je uzyskać przez pracę odpowiadającą jego zdolnościom; praca = szczęście

• Humanizm, demokratyzm- przywiązanie do ludu i rodzinnej ziemi

• Największy skarb- wolność

• Ironia, satyra= walka z tyranią

• Jeden z najbardziej wykształconych literatów na Ukrainie

• Pierwszy poeta liryczny

• Sad pieśni boskich (1861)

• Osobiste wyznania, wewnętrzne doznania

• Głęboka nastrojowość

• Opisy ukraińskiej przyrody- świadczą o estetyce i inteligencji autora

• Odwołania do Horacego, Owidiusza, Wergiliusza

• Czasem tytułował po łacinie

• Bajki charkowskie (1774); nowość- związek z literaturą oświecenia / pisane prozą- ważne ogniwo wiążące literaturę rosyjską z nową, rodową, ukraińską

• Wzbogacenie środków artystycznych

• Styl i wersyfikacja

• Literatura ukr: od początku indywidualne oblicze, zrosła się w jedną tradycję literacką

KONIEC XVIII W: ODRODZENIE/ ROMANTYZM

• Traktat historyczny Historia Rusów (XVIII w)- pierwszy sygnał o powstaniu narodu ukraińskiego; idea niezależności; echa republikańskie, antyklerykalne; bezprawie szlachty polskiej wobec ludu i kozactwa; legendy o atamanach; apologia narodu ukraińskiego; bezwzględność cara (Piotr I); gehenna Kozaków, siłą gnanych do pracy; masowa śmierć ludu podczas budowy Petersburga; ideałem wolna kozaczyzna i władza atamańska

• XVIII w reforma życia kulturowego i piśmiennictwa- bo brak j. literackiego

• Ludowy j. ukraiński nie uznawany przez inteligencję

• Intelektualiści- zwrot do ludu jako źródło prawdy o człowieku=> odrodzenie j. ukraińskiego

• Wprowadzenie go do literatury:

Iwan Kotlarewski:

• Poeta

• Ur. w Połtawie

• Uczył się w seminarium

• Nauczyciel wędrowny

• Brał udział w wojnie z Turcją

• Sformował pułk kozacki do walk z Napoleonem

• Dyrektor teatru w Połtawie

• Eneida Wergiliusza w ludowym, żywym j. ukraińskim (1848)

• J. ukr stosowany tylko w parodii

• Jego inscenizacja- rozpowszechnienie języka ukr. wśród inteligencji

• Synonimy, onomatopeje, neologizmy, elementy cerkiewno-słowiańskiego

• Czysty, ludowy j. ukr zostaje uporządkowany

• Pierwsza encyklopedia enografii i folkloru (te inscenizacje)

• Elementy czarów, pieśni, kozackiej siczy

• Wiele cech barokowych, choć wyrasta z klasycyzmu

• Inicjator dramaturgii

• 1819 wodewil Natalka Poltawka: gra komiczna ze śpiewami i tańcami, gł. wątek- chłopi

LITERATURA UKRAIŃSKA XIX W

• Bazowanie na ludowości

• Stylizacja

• Brak ograniczenia gatunkowego

• język ludu

• kwitnie dramaturgia: elementy żywego j. ukraińskiego, rosyjskiego, cerkiewno-słowiańskiego= mieszanka kulturowo- narodowa

Petro Hułak Artemowski

• 1790-1865

• Akademia duchowna

• Korepetytor na dworach polskich i ukraińskich

• Profesor/ rektor

• Prawdziwa dobroć- poemat dydaktyczny; elementy klasycystyczne

• Wprowadzenie romantycznej ballady

• Zainicjowanie tłumaczeń z literatury światowej- Rybak Goethego (1827)

• Swobodna trawestacja Pani Twardowskiej- przekształca ją w burleskę i ukranizuje zakończenie

• Przerabia ody Horacego

• Parafraza/ tłumaczenia psalmów (Psałterz Kochanowskiego)

• Członek Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk

J. Hrebinka:

• 1812-1848

• bajkopisarz

• pisał rosyjskie wiersze romantyczne

• był mnichem, porzucił klasztor

• organizator i dyrektor teatru w Charkowie

• powieści po ukraińsku: Dobrze rób, dobrze będzie (1837), Nieszczęśliwa Oksana (1841), Boże dzieci (1840)

• autor sztuk scenicznych; Swaty (1836), Szczera miłość albo miły droższy od szczęścia

• Swaty: obrazek obyczajowo-sentymentalny, bogaty materiał folklorystyczny (pieśni, obrzędy ludowe)

• Szczera miłość.. : typowy dramat- wiejska dziewczyna i rosyjski oficer; śmierć bohaterki

ROMANTYZM:

• Centrum: Charków

• Niezadowolenie z rzeczywistości

• Dążność do przebudowy świata

• Zwrot ku poezji ludowej

• Główna inspiracja: literatura polska

• Poetyzacja rzeczywistości

• Idealizacja kozackiej przeszłości

• Silniejsze akcenty demokratyczne

• Swoista tonacja sentymentalno- ludowa

Ł. Borowykowski:

• 1806-1889

• Poeta, bajkopisarz

• Ballada Młódka (1828); wiersz Kozak (1831)

• Łączy motyw pieśni ludowej z typowymi motywami rozczarowania i smutku

• Rozstania, Wołoch, Palej- nazywał dumami (choć miały z nimi niewiele wspólnego)

• Sięga do historii Ukrainy

• Cechy pejzażu ukraińskiego

• Bajki: 1882: Ezop, Fedus, Krasicki- kondensacja myśli, szczerość, barwność

• Zbieracz pieśni ludowych, etnograf= > wpływ na bajki

Metłyński:

• 1814-1870

• Wiersze przesycone tęsknotą za sławną przeszłością; Dumki, pieśni i jeszcze to i owo

• Elementy polskie szkoły ukraińskiej

• Kult wyidealizowanej przeszłości kozackiej

• Rozważania o życiu i śmierci

• Elementy oświeceniowe

O. Szpychocki : entuzjasta Mickiewicza, przełożył Konrada Wallenroda na rosyjski

Podsumowanie:

Romantyce nie potrafili zindywidualizować literatury, przekształcić jej w świadomy wyraz dążeń i ambicji narodowych, zapewnić jej odrębnego miejsca wśród literatury innych krajów, obce im było stanowisko „budziciela” ducha ukraińskiego. Potrzebowali kogoś, kto ich do tego poprowadzi (okazał się nim Szewczenko)

Szewczenko:

• 1814-1861

• Ideolog narodowy

• Piewca niewoli ludu

• Rewolucjonista

• Uchodzi za duchowego przywódcę

• Nieprzeciętny artysta

• Syn chłopa, osierocony w dzieciństwie

• Zabrany do dworu możnych panów- odkryto jego talent malarski

• Nauki w Wilnie (rok); u znanego portrecisty Jana Rustena

• Petersburg: majster cechowy

• Przypadkowo spotkany rodak kontaktuje go z Hrebienką=> kontakt z Grigorowiczem= > poznał Brułowa (jeden z najlepszych malarzy); Brułow chciał go „wepchnąć” do Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu; zorganizowano mu wykup (bo formalnie wciąż był chłopem- należał do swoich panów) – Brułow namalował portret Żukowa- wykup kwiecień 1834

• Szewczenko związał się z pracownią Brułowa

• Wydał tom utworów poetyckich Kobziarz; manifest narodowej literatury; 8 utworów:

• Wiersze programowe: Duchy moje, Moje myśli, Perebendia

• Ballady: Katarzyna, Topola

• Wiersz Dumka

• List do Ostawianienki

• 2 utwory o treści historycznej

• Doszła do głosu świadomość obowiązku narodowego

• Motywy losu ukraińskich kobiet

• Ukraińska miłość

• Ballady ludowe

• Uciekał do przeszłości historycznej, nie wyimaginowanej

• Rosyjska cenzura: Kobziarz wydany totalnie okrojony; chwalony przez prozachodnie środowisko, krytykowany przez słowianofilów

• Poemat Hajdamacy (1841, Petersburg): temat koliszczyzny- ludowego buntu (1768)- znał o niej pieśni ludowe; przedstawił w aspekcie społecznym, narodowym, filozoficznym, moralnym

• Utwory nie są apologią krwawej zemsty

• Dzieło poezji romantycznej

• Konflikt społeczny

• Dydaktyczna rola bohaterów

• Przesycenie grozą, śmiercią, pożogą

• Zmiana miar wierszowych

• Luźna konstrukcja

• 1843- wraca na Ukrainę, zauważa brak zmian (po 14 latach); wyzysk, swawola szlachty=> rezygnuje z ich idealizacji

• Poczuł się prorokiem i natchnieniem ludu

• 1843-1845 3 wielkie pamflety: Syn, Heretyk, programowy wiersz Do umarłych- wpisują się w zakres typowej satyry społecznej

• Przyjaźń z Mickiewiczem- te same elementy w ich twórczości: prorewolucyjność, walka z dworactwem, antycarat; Mickiewicz: z punku widzenia szlachcica, Szewczenko: z punktu widzenia chłopa

• Petersburg: car Piotr = morderca świata, kat

• Sen / Heretyk: program słowiański Szewczenki; idea słowiańska- mit sielankowej przeszłości słowiańszczyzny; symbol krainy szczęścia- zrywa z tym wszystkim; w Heretyku bohater- męczennik Jan Hus

• Sympatia dla narodów Kaukazu

• 1867 Wielki Loch- poematy rewolucyjne

• Rozkopana Mogiła- u podstaw leży konkretne wydarzenie historyczne; odnosi się do realiów; komisja, która rozkopywała kurhany i podziemia pałacu Chmielnickiego w poszukiwaniu skarbów- symbol Ukrainy; Ukraina splądrowana z pamięci historycznej, umęczony kraj, synowie Ukrainy cierpią na obczyźnie; tekst niecodzienny, szokujący

• 1845 Testament- prawie hymn narodowy

• 1847 donos: Szewczenko należy do Towarzystwa Cyryla i Metodego (org. antycarska); areszt; karne wcielenie do specjalnego korpusu wojskowego; zakaz pisania i malowania

• po 1.5 roku karny batalion w Nowopietrowsku (prace forteczne) – 8 lat

• i tak pisał i rysował; napisał 9 powieści po rosyjsku

• 1857 zwolniony dzięki interwencji przyjaciół; wznowił działalność

• Zaczął się interesować dawną literaturą religijną (elementy traktujące o wolności)

• Pochowany: Podkaniów, w miejscu, gdzie widać Dniepr (zgodnie ze swoim życzeniem)