1. Charakterystyka rozwoju mowy od noworodka do 6 – latka.

Rozwój mowy rozpoczyna się w chwili urodzenia dziecka-pierwszy krzyk-wydanie głosu, płaczu oznacza, że dziecko bierze pierwszy oddech by wydać głos-napełniają się powietrzem pęcherzyki płucne, fizjologicznie zaczynają funkcjonować płuca.

Mowa jest to używanie języka w procesie porozumiewania się, czyli konkretne akty użycia systemu językowego, złożonego ze znaków i reguł.²¹

Celem mowy jest odbieranie i nadawanie komunikatów w formie przekazów językowych:

• ustnych

• pisemnych

• gestów i mimiki

Mowa spełnia następujące funkcje:

• ekspresyjną - przekazywanie uczuć

• komunikacyjną- informowanie o tym co znamy, widzieliśmy, słyszeliśmy

• regulacyjną - wydawanie i przyjmowanie dyspozycji

T. Zaleski²² definiuje mowę jako: "...układ symboli reprezentujących zjawiska otaczające nas lub dziejące się w nas samych. Mowa służy do przekazywania o nich informacji. (...) mowa ludzka operuje symbolami, a symbol to znak, który nie reprezentuje tylko siebie, ale wyraża coś innego, co mu zostało przypisane w wyniku umowy."

Jeżeli dziecko rozwija się prawidłowo, jego zdolność mowy kształtuje się według
następujących etapów:

1. Okres melodii - pierwszy rok życia dziecka,

2. Faza wyrazu - między pierwszym a drugim rokiem życia dziecka,

3. Etap zdania - od drugiego do trzeciego roku życia dziecka,

4. Etap swoistej mowy dziecięcej - od trzeciego do siódmego roku życia dziecka.

Okres melodii na początku charakteryzuje się krzykiem. Za jego pomocą dziecko sygnalizuje matce swoją potrzebę (głód, dyskomfort z powodu zimna, czy mokrej pieluszki). Dziecko kojarzy, że za każdym razem, gdy zaczyna krzyczeć pojawia się matka. To właśnie jest pierwsze porozumienie, a zarazem ćwiczenie narządu oddechowego.
W 2 - 3 miesiącu życia pojawia się odruch bezwarunkowy tzw. głużenie (gruchanie), które jest jednakowe na wszystkich kontynentach i występuje także u dzieci głuchych. Głużenie charakteryzuje się wydawaniem przez niemowlę różnych dźwięków, a w tym samogłosek, spółgłosek, grup spółgłoskowych i samogłoskowych oraz towarzyszącymi im nieskoordynowanymi ruchami ciała i kończyn.

Gruchanie występuje wówczas, gdy dziecko jest zadowolone i odprężone.
Okres ten jest przygotowaniem narządów artykulacyjnych do wydawania podstawowych dźwięków.

H. Spionek²³ twierdzi, iż w mózgu powstają wówczas pierwsze skojarzenia między dźwiękami a ruchami aparatu artykulacyjnego.
Około 6 miesiąca dziecko przechodzi w kolejną fazę rozwojową, a mianowicie w okres gaworzenia.

Gaworzenie jest odruchem warunkowym i charakteryzuje się zamierzonym wydawaniem i powtarzaniem dźwięków.

Na początku tego okresu pojawiają się pierwsze sylaby (ma, ta, ba, później: ma - ma, ta - ta, ba - ba), które dziecko powtarza wielokrotnie, ale nie przypisuje im konkretnego znaczenia. Z końcem pierwszego roku życia wypowiada już 2 - 3 wyrazy (mama, baba, tata).
Wchodząc w kolejny etap rozwoju mowy, dziecko rozumie już wiele i potrafi spełniać proste polecenia.

Okres wyrazu - dziecko potrafi wypowiedzieć wszystkie samogłoski z wyjątkiem nosowych „ą”, „ę” oraz spółgłoski: wargowe p, b, m; przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n; tylnojęzykowe k, g i środkowojęzykowe ś, a czasami też ć.

Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi, podobnymi.

W tym okresie cechą charakterystyczną jest to, iż dziecko wypowiada tylko pierwszą lub ostatnią sylabę wyrazu. Wyraz pełni w tym momencie funkcję zdania.
Okres zdania - dziecko używa następujących głosek:

• wargowe p, pi, b, bi ,m mi;

• wargowo - zębowe: f, f, w, wi;

• środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź, ń, ki, gi;

• tylnojęzykowe: k, g, ch;

• przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n;

• przedniojęzykowo – dziąsłowe: l.

Z końcem tego okresu mogą pojawić się również głoski: s, z, c, a także: sz, ż, cz, dż.
Okres ten charakteryzuje się tym, iż dziecko nie potrafi wyartykułować niektórych głosek, ale wie jak dana głoska powinna brzmieć i jest w stanie wyróżnić ją w wyrazie.
Dziecko tworzy dwuwyrazowe zlepki zdań np. „baba koko” – które w konkretnej sytuacji są komunikatywne dla odbiorcy.

Wraz z biegiem rozwoju, zlepki wyrazowe przekształcane są w równoważniki zdań. Znaczenie ich jest już bardziej przejrzyste, ale nadal są ściśle powiązane z kontekstem sytuacyjnym.
Okres swoistej mowy dziecięcej - mowa dziecka nie jest jeszcze doskonała i występują w niej:

• kontaminacje (tworzenie wyrazu z 2 - 3 innych, np. słowo „zakluczyć” oznacza wyrażenie „zamknąć drzwi”),

• neologizmy (np. dziecko nazywa fontannę - „tryskawicą”),

• przestawianie głosek (metatezy, np. „kordła”),

• uproszczenia grup spółgłoskowych (substytucja).

Pod koniec 4 roku życia dziecko potrafi wypowiedzieć już głoski s, z, c, dz, r, sz, cz, ż, dż. ²⁴
Określa się, iż rozwój mowy trawa do szóstego roku życia. Wszelakie zaburzenia i wady wymowy po skończeniu przez dziecko 6 lat, określane są jako opóźnienie rozwoju mowy.

Dziecko, które zaczęło mówić nieco później, później też przechodzi przez kolejne fazy rozwoju mowy. Należy również wspomnieć, że prawidłowy rozwój mowy jest ściśle powiązany z prawidłowy rozwojem narządów odpowiedzialnych za tę funkcję życiową, czyli języka, warg i gardła. ²⁵

Wszystkie przeobrażenia rozwojowe nie zachodzą spontanicznie.

Rozwój dziecka będzie prawidłowy, jeżeli jego kontakt z otoczeniem będzie pozytywny, a środowisko, które je otacza odpowiednie.

Podstawowe znaczenie dla kształtowania się mowy dziecka ma aktywność uczuciowa otoczenia, która pojawia się z chwilą narodzin dziecka.

Aktywność ta objawia się w mówieniu do dziecka przy każdej okazji. Każda czynność wykonywana przy dziecku w związku z jego zachowaniem się lub stanem jest dla jego matki bodźcem do różnorodnych i licznych wypowiedzi. W ten sposób już na samym początku między matką i dzieckiem nawiązuje się kontakt. Jest wiele sposobności, by mówić do dziecka, np.: przy przewijaniu, kąpaniu, karmieniu, w czasie zabawy z dzieckiem, kiedy płacze lub śmieje się i wiele innych.

Dziecko poprzez wszystkie wypowiedzi ze strony dorosłych uczy się poznawać coraz lepiej przedmioty, czynności i towarzyszące im okoliczności oraz zaczyna kojarzyć z nimi odpowiednie wyrazy.

Aktywność otoczenia w obcowaniu z dzieckiem jest niezbędna do właściwego kształtowania się mowy. Ciągłe mówienie do dziecka naładowane emocjami przyczynia się do nawiązywania kontaktu z otoczeniem. Również dzięki niemu dziecko zaczyna powoli rozumieć wypowiedzi dorosłych.

Rozwój mowy niewątpliwie wiąże się z ogólnym poziomem intelektualnym dziecka.

Zdaniem E. Hurlock²⁶, związek pomiędzy inteligencją a mową jest tak wyraźny, iż często uważa się, że mowa dziecka jest najlepszym wskaźnikiem poziomu jego inteligencji. Odnosi się do zakresu słownika w różnych etapach dzieciństwa.

Dzieci inteligentne z reguły wcześniej opanowują system językowy, ale słabszy rozwój mowy sam przez się nie oznacza jeszcze niższej inteligencji dziecka.

Ewentualne opóźnienie rozwoju mowy dotyczyć może tylko niektórych aspektów.

Na przykład może być opóźnienie w zakresie mowy czynnej, podczas gdy mowa bierna (rozumienie) oraz inne wskaźniki ogólnego rozwoju psychomotorycznego nie odbiegają od normy.

Takie nierównomierności w wieku poniemowlęcym mogą mieć charakter przejściowy z tendencją do wyrównywania się. A więc chociaż rozwój wczesnej mowy jest wskaźnikiem rozwoju intelektualnego, to trzeba go stosować z dużą ostrożnością.

Płeć to kolejny czynnik, który według niektórych autorów ma wpływ na osiągnięcia dziecka w rozwoju mowy.

W ciągu pierwszego roku życia nie ma specjalnych różnic między wokalizacją dzieci obojga płci. Jednak na początku drugiego roku życia pojawiają się różnice w wymowie na korzyść dziewczynek. Empirycznie zostało potwierdzone, że zaczynają one mówić wcześniej, lepiej opanowują wymowę oraz rzadziej ujawniają zaburzenia mowy niż chłopcy.

Według A. Jurkowskiego²⁷ sprawa rozwojowego znaczenia płci dla opanowywania mowy przez dziecko wcale nie jest prosta. Można na nią spojrzeć z dwóch stron.

Z jednej strony chodzi o czynnik rozważany w kategoriach czysto biologicznych. Szybszy rozwój mowy u dziewczynek wyjaśnia większe tempo ogólnego ich rozwoju fizycznego.

Z drugiej strony na lepsze opanowanie mowy przez dziewczynki może mieć wpływ czynnik społeczno-wychowawczy.

Niektóre różnice w rozwoju mowy mogą wiązać się z inną sytuacją dziecka w rodzinie w zależności od tego, czy jest chłopcem, czy dziewczynką oraz ze stosowaniem nieco różnego oddziaływania wychowawczego.

Oczywiście zdarza się tak, że niektórzy chłopcy równie szybko i poprawnie opanowują mowę jak dziewczynki, a nawet lepiej.

Dla rozwoju języka istotne znaczenie mają ogólne warunki społeczno-ekonomiczne, w jakich wychowuje się dziecko.

E. Hurlock²⁸ pisała, że badania nad zależnością mowy od społeczno-ekonomicznego poziomu rodziny wykazały, iż dzieci z rodzin uboższych są opóźnione w rozwoju mowy w porównaniu z dziećmi z rodzin zamożniejszych. Trzeba jednak pamiętać, że nawet dzieci dobrze odżywione i pielęgnowane potrzebują ponadto indywidualnych kontaktów emocjonalnych, które sprzyjają całokształtowi zmian rozwojowych.

Do czynników środowiskowych, które oddziałują na kształtowanie się mowy dziecka zaliczała:

• dużą ilość czasu, jaką dziecko poświęca na oglądanie książek,

• udział w twórczych zabawach,

• częste słuchanie opowiadań,

• częste czytanie,

• szersze grono osób dorosłych, z którymi przebywa dziecko,

• większe grono rówieśników do wspólnych zabaw.

Dzieci, które więcej czasu przebywają wśród osób dorosłych wcześniej zaczynają mówić niż te, które najczęściej obcują z innymi dziećmi.

Ważnym czynnikiem opanowania mowy jest nie tylko częsty kontakt matki z dzieckiem, ale także układ stosunków między nimi. Zdrowe stosunki między matką a dzieckiem sprzyjają prawidłowemu kształtowaniu się mowy dziecka.

Rozwój mowy opóźniają złe stosunki rodzinne i niewłaściwa atmosfera wokół dziecka:

• rozpieszczanie,

• zaspokajanie jego życzeń,

• awantury,

• krzyki,

• bicie .

Ważną rolę w rozwoju mowy odgrywa również stan liczebny rodziny.

W okresie niemowlęcym posiadanie lub brak rodzeństwa nie ma wpływu na rozwój mowy. Proces opanowywania mowy przebiega tak samo u jedynaków, jak i u dzieci mających rodzeństwo. Jednak z czasem mogą pojawiać się różnice. Przyczyną może być to, że jedynacy są ciągle w centrum uwagi rodziców. Ponadto współzawodnictwo wśród rodzeństwa może wpłynąć na powstanie zaburzeń w mowie dziecka, czego mogą uniknąć jedynacy pozbawieni rywalizacji.

W porównaniu z dziećmi urodzonymi pojedynczo opóźnione w rozwoju mowy jest zazwyczaj rodzeństwo bliźniacze. Dotyczy to szczególnie pierwszych lat życia, kiedy ich jedynym środowiskiem społecznym jest dom rodzinny. Reprezentują one ten sam poziom rozwoju mowy ze względu na identyczny wiek i analogiczny zasób doświadczeń. Spędzają one ze sobą dużo czasu. W takich warunkach bliźnięta najczęściej wypracowują specyficzne dla nich sposoby porozumiewania się - mało zrozumiałe dla innych osób. Mają one uboższy słownik, ich zdania są mniej poprawne oraz artykulacja jest gorsza w porównaniu z dziećmi urodzonymi pojedynczo.

Różnice na niekorzyść bliźniąt wzrastają wraz z wiekiem. Jednak około 10 roku życia różnice te zanikają. ²⁹Rozwój mowy związany jest również z aktywnością dziecka we wczesnym dzieciństwie.

21^ Wikipedia®

22^ Zaleski T.: Opóźniony rozwój mowy. Warszawa PZWL 1992, s. 7

23^ Styczek I.: Logopedia. Warszawa PWN 1969

24^ Skowronkowie M. i P.: Jak przebiega prawidłowy rozwój mowy? W:“Wychowawca”1999, nr 7-8, s. 60-61

25^ Grabias S., Kurkowski M. Typologie zaburzeń słuchu, głosu i komunikacji językowej. Lublin PTL 2000

26^ Hurlock E. Rozwój dziecka. PWN, Warszawa 1961.

27^ Jurkowski A. Ontogeneza mowy i myślenia. WSiP, Warszawa 1961.

28^ Hurlock E. Rozwój dziecka. PWN, Warszawa 1961.

29^ Jaczewski A. Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania. WSiP, Warszawa 1995.

16