Adaptacja międzykulturowa – umiejętność funkcjonowania jednostki w obcym środowisku kulturowym; w interakcjach z kulturą gospodarzy jednostka nie odczuwa ani niepokoju ani niepewności.

Afiliacja – bliski kontakt z innymi ludźmi, poczucie przynależności do społeczności.

Akomodacja – proces zmian i modyfikacji struktur poznawczych oraz tworzenie nowych, np. przyswajanie reguł komunikacyjnych i interakcyjnych kultury osiedlenia przy braku rezygnacji z własnych wartości. Akomodacją jest włączanie nowych doświadczeń, tak aby były zaakceptowane, aby pasowały do potrzeb jednostek czy grup, między ktorymi przebiegał ten proces.

Akulturacja – proces przejmowania (zapożyczania) elementow innej kultury przez jednostkę lub grupę, zachodzący w wyniku wzajemnych kontaktow, migracji i zmienionych warunkow życia. W efekcie następuje przenikanie i przeobrażenie się jednej kultury pod wpływem innej, polegające na adaptacji, modyfikacji, restrukturyzacji. Akulturacja może mieć charakter dwustronnej lub wielostronnej wymiany treści. Wskazuje się na akulturację prewencyjną, gdy grupa poddana obcym wpływom przejmuje niektore treści kulturowe w celu lepszej obrony własnego systemu kulturowego, akulturację kontrolowaną, ktora polega na akceptacji wyselekcjonowanych treści obcego pochodzenia i integracji ich z własnym systemem, bez naruszania jego podstawowej struktury, na akulturację

niezamierzoną, zachodzącą w sytuacji ciągłych kontaktow granicznych kilku grup, co powoduje wzajemne zapożyczenia, na akulturację demokratyczną, występującą w sytuacjach partnerskich stosunkow interpersonalnych.

Altruizm – bezinteresowna gotowość do niesienia pomocy, zdolność do rezygnacji z własnych interesow na rzecz drugiego człowieka lub grupy (przeciwieństwo egoizmu).

Amalgamacja – proces wzajemnego zmieszania i przenikania się dwoch lub więcej kultur w wyniku kontaktu; stapianie się wielu elementow w jedną całość (ujednolicenie, uniformizacja, synkretyzm – przeciwieństwo dyferencjacji).

Ambiwalencja – stan dwoistości, rozbieżności, przejawiający się w przeżywaniuprzeciwstawnych stanow emocjonalnych do tych samych osob i zjawisk; sprzeczność i wynikająca z tego niejednoznaczność zachowań, przekonań, motywacji i działań.

Asymilacja – może być rozpatrywana jako proces społeczny i jako teoria

oraz ideologia grup i ruchow społecznych. Najczęściej określana jest jako upodabnianie,przyjmowanie czegoś, absorbowanie, inkorporowanie. Może przebiegać w sposob miękki, zachęcający atrakcyjnymi ofertami do pozostawiania własnych tradycji, może też być świadomym wycofywaniem się z kultury rodzimej, ktora przeżywa kryzys.

Asymilacja kulturowa – przyswojenie elementow kultury drugiej grupy (języka, zwyczajow, wartości, zachowań, stylu życia itp.).

Asymilacja społeczna – całkowite wchłonięcie jednej grupy przez drugą w aspekcie ustrukturowań społecznych, ideologii czy poziomu cywilizacyjnego.

Błąd atrybucji – przejawianie skłonności do przeceniania roli predyspozycji osobowościowych (własnych i innych), niedocenianie znaczenia czynnikow sytuacyjnych w procesie wyjaśniania przyczyn jakiegoś zachowania.

Cele edukacyjne – cele odnoszące się do procesu kształtowania człowieka i wspierania jego rozwoju. Mają charakter normatywny; wskazują, na podstawie określonych wartości, istotę działań edukacyjnych.

Cywilizacja – przeciwieństwo barbarzyństwa, dzikości i natury. Określa i odrożnia ludy cywilizowane od niecywilizowanych zgodnie z kryteriami idei oświeceniowych. Cywilizacja jako ostatnia faza kultury, w ktorej nastąpił proces cywilizowania ludow, wdrożenia do przestrzegania norm i zasad obyczajowych, ustanowionego prawa. Wyrożnia się rożne typy cywilizacji, jednak w sumie stanowi ona swoisty kompleks elementow kultury materialnej, idealnej i normatywnej. W szerokim ujęciu traktowana jako kultura, w węższym dotyczy sfery technicznej, ekonomicznej, materialnej, politycznej. Piotr Sztompka wskazuje, że cywilizacja obejmuje zestaw przedmiotow materialnych, idei konstrukcyjnych i technologii oraz umiejętności właściwego posługiwania się nimi, czyli kompetencje praktyczne.

Dialog kulturowy – kultura, ukierunkowując ludzkie działania stwarza platformę społecznego kontaktu. Konkretni ludzie ją tworzą, przez nią się komunikują i w niej się wyrażają. Tworząc kulturę, ludzie wchodzą w rożnego rodzaju

interakcje, kształtują wspolnoty. Dokonuje się to w drodze nieustannych negocjacji.Kultura zawiera w sobie immanentnie dialog.

Dialog międzykulturowy – występuje tam, gdzie zbiorowości mają jakiś wspolny mianownik (np. wymiana informacji, negocjacje, zapożyczenia itp.). Dialog implikuje komunikacyjność, zrozumienie, ugodę, wspołistnienie, polifonię. Idea dialogu zawarta jest immanentnie w edukacji, otwieraniu się na siebie i innych, uwrażliwianiu na odmienność. Dialog wymaga od podmiotow życzliwości, zaufania i zrozumienia, a jego istotą jest wzmacnianie własnego Ja, poczucia odpowiedzialności za kształtowanie wspolnych celow, treści, zasad, norm

i wartości. M. Buber istotę dialogu zauważa w dostrzeganiu odmienności i wyłączności wychowanka poprzez poznawanie jego osoby na drodze bezpośredniego, podmiotowego, humanistycznego podejścia. W przypadku edukacji globalnej najbardziej znaczącym wydaje się dialog negocjacyjny, zawierający w sobie zasadę i postawę tolerancji, otwartości, wyjścia naprzeciw, w ktorym podmiotami są ci, ktorzy mają odmienne punkty widzenia, lecz poszukują sposobu wzajemnego zrozumienia i porozumienia.

Diaspora – rozproszenie jakiejś grupy narodowej, etnicznej czy religijnej wśrod innej grupy (grup).

Dyfuzja – zjawisko zapożyczeń, świadomych i nieświadomych, intra- i interkulturowych,czyli naturalne rozprzestrzenianie się elementow kulturowych i przenikanie ich do innych kultur. Jest to zjawisko związane z dostępem do informacji,z procesem uczenia się. Zapożyczenia najczęściej występują w sferze kultury materialnej (narzędzia, urządzenia elektroniczne, pomysły rozwiązań architektonicznych itp.), natomiast trudniej zachodzą w sferze kultury symboliczneji duchowej.

Dyfuzja innowacji – przejmowanie do kultury określonych nowości, co powoduje jej przekształcenia, zmiany stylu życia, dezorganizację i dezintegrację społeczną, załamanie się norm i dotychczasowego porządku społecznego.

Dyfuzja kulturowa – zachodzące w czasie rozprzestrzenianie się wytworow kulturowych (idei, przedmiotow, wynalazkow, praktyk, wzorow kulturowych, obyczajow, stylu życia, ruchow kulturowych itp.). W dyfuzji wewnątrzkulturowej rozprzestrzenianie odbywa się w obrębie jednej kultury, w dyfuzji międzykulturowej

– w obrębie dwu lub większej liczby kultur, w dyfuzji przestrzennej elementy kultury (cechy, instytucje, wzory, obyczaje) rozchodzą się lub są przenoszone z jednej grupy (społeczności) do innej, w dyfuzji strukturalnej następuje

przenikanie treści kulturowych z jednej warstwy do drugiej.

Dyskryminacja – działania uniemożliwiające pewnym jednostkom, grupom, subkulturom korzystanie z powszechnie dostępnych środkow publicznych, z sytemu ochrony zdrowia, wsparcia społecznego, kultury itp.

Dysonans poznawczy – postrzegana niezgodność w obrębie uznawanych wartości wywołująca stan napięcia. Problemem jest postawa jednostki i działanie powodujące redukcję stanu napięcia: nieprzyjmowanie pewnych faktow i informacji, fanatyczna obrona poglądow, przypisywanie mniejszego znaczenia niewygodnej,niechcianej informacji. Stąd zachowania konformistyczne, ciekawość poznawcza lub jej brak, lęk przed podjęciem decyzji itp.

Dystans kulturowy – poczucie obcości doświadczane przez jednostkę lub grupę z powodu istotnych rożnic kulturowych (rasy, języka, religii, narodowości, mentalności, stylu życia itp.) lub z powodu braku pewnych wspolnych cech i doświadczeń łączących jednostki i grupy.

Działanie – zachowanie wyposażone w znaczenie, sens, podejmowane ze względu na oczekiwany skutek.

Działanie społeczne – czynność świadoma składająca się z celu (zamiaru), przygotowanego planu, zasad i form jego realizacji, motywacji do podjęcia aktywnościi działania ukierunkowanego na osiągnięcie zamierzonego efektu.

Dziedzictwo kulturowe, tradycja – ogoł wytworow kultury określonej grupy (społeczności), ktore są przejmowane przez jedno pokolenie od pokolenia poprzedniego i przekazywane następnym, wchodzącym w życie. Dziedzictwem

kulturowym jest ogoł wytworow kultury jakiejś zbiorowości, stąd powiązania z takimi kategoriami pojęciowymi, jak: kultura, tradycja, ojczyzna, patriotyzm, dorobek kulturowy, kompetencje kulturowe, tożsamość kulturowa,

wartości kulturowe. Specyfiką dziedzictwa kulturowego jest zdolność do trwania pewnych idei, przedmiotow, zachowań, ich zobiektywizowanie, przekaz międzygeneracyjny i oddziaływanie na zachowania innych ludzi. Jest to ta część kultury, ktora jest przekazywana następnym pokoleniom i zdała egzamin trwałości w czasie.

Edukacja (wychowanie, kształcenie) – najczęściej oznacza ogoł działań sprzyjających rozwojowi człowieka w wielu wymiarach (biologicznym, psychicznym, społecznym, ekonomicznym, kulturowym i innych). Traktowana jest jako proces naturalnego i zorganizowanego socjalizowania i wychowywania, refleksyjnego wrastania w kulturę, uspołeczniania i konstruktywnego działania na rzecz jej rozwoju, nabywania zdolności życiowych w sferze poznawczej, emocjonalnej i działaniowej. Zbigniew Kwieciński podkreśla, że edukacja to wszelkie

warunki, procesy i działania wspierające rozwoj jednostki ku pełnym jej możliwościom oraz sprzyjające osiąganiu postawy życzliwości wobec innych i kompetencji do aktywności na rzecz dobra własnego i wspolnego we wszystkich sferachżycia społecznego.

Edukacja europejska – edukacja dla Europy, o Europie, przez Europę – ma wyraźnie interdyscyplinarny charakter, skupia elementy programow przedmiotow humanistycznych, społecznych, artystycznych, przyrodniczych. Jej celem jest ukształtowanie nowoczesnego, demokratycznego społeczeństwa sprawiedliwości i postępu, wspartego bogactwem zrożnicowania kulturowego.

Edukacja globalna – tworzenie warunkow do kreowania nowej jakości człowieka i nowej filozofii życia wspolnotowego, przygotowanie ludzi do zmieniających się całożyciowych zadań. Przypisuje się jej umożliwianie człowiekowi globalnego przetrwania i rozwoju (edukacja powszechna, holistyczna, wielokulturowa itp.).

Istotą tej edukacji jest przekonanie o jedności gatunku ludzkiego, skierowanie uwagi na problemy świata i konieczność ich rozwiązywania, potrzeba edukacji „obywatela świata”, wyposażania człowieka w globalną świadomość, upowszechnienie osiągnięć naukowych i światowej kultury, eliminacja ksenofobii i uprzedzeń, jako

przyczyn destrukcyjnego wspołżycia grupowego. Wypracowywane są rożne koncepcje rozwiązania trudnych problemow wspołczesności w wyniku wspólnych działań podejmowanych planetarnie (przemoc i terroryzm, ubostwo, bieda, bezradność, bezrobocie, zagrożenie naturalnego środowiska, analfabetyzm, problem

wartości, więzi międzyludzkich, dziedzictwa kulturowego). Dominują programy edukacyjne dotyczące stosunkow między cywilizacjami, religiami, kulturami, państwami,narodami, programy globalnych rozwiązań problemow ludzkości.

Edukacja glokalna – polega na wzajemnym wspomaganiu się procesow globalizacyjnych i rozwoju regionalnego. Istotą jej jest umożliwienie przedstawicielom wszystkich regionow uczestniczenia w światowych procesach gospodarczych, politycznych i aktywnych formach spędzania wolnego czasu. Jako proces zespalający

globalizację i lokalność, polega na redystrybucji przywilejow i upośledzeń, bogactwa i ubostwa, wolności i zniewolenia, mocy i bezsilności. Edukacja glokalna nie przeciwstawia sobie tych zjawisk i procesow, ukazuje ich wzajemne uzupełnianie, wzbogacanie i podtrzymywanie, pomaga funkcjonować w świecie globalnym ze swoim światem lokalnym, z własnymi wyborami i ich kombinacjami.

Edukacja międzycywilizacyjna – jest traktowana jako rozszerzenie edukacji międzykulturowej, dotyczy mniejszości z rożnych kultur i cywilizacji zamieszkujących m.in. kraje europejskie (np. Wietnamczycy, Chińczycy, Arabowie, Afrykanie). Wymaga stałego uwzględniania kontekstu kulturowego i stosowania metody łańcucha edukacyjnego: zauważanie inności, procesy poznawania, zrozumienie, wspołpraca, wzajemne doświadczanie, wspołdziałanie. Stosuje metodę kręgow (określanie i poszukiwanie rożnic i podobieństw), metodę map konfliktow (formułowanie i określanie problemow i stanowisk stron), metodę negocjacji.

Edukacja międzykulturowa – wszelkie procesy formalnej i nieformalnej edukacji mającej wpływ na kształtowanie zasad i postaw otwartych interakcji między przedstawicielami rożnych kultur, w efekcie nabycie umiejętności dialogowego rozwiązywania konfliktow i urzeczywistniania pokojowego wspołistnienia.

Edukacja obywatelska – związana jest z edukacją dla demokracji, której istotą jest zgoda obywateli i ich uczestnictwo w powoływaniu demokratycznych władz (z jednoczesnym ograniczeniem ich kompetencji w celu ochrony swobod obywatelskich). Wśrod wartości edukacji obywatelskiej najważniejsze są: wolność,

pluralizm, demokracja, humanizm, podmiotowość, kultura dialogu i negocjacji, etos pracy, kultura życia w zbiorowościach, edukacja ekonomiczna, etyczność, bezpieczeństwo.

Edukacja regionalna (edukacja lokalna) – edukacja środowiskowa, wszelkie działania przekazujące wiedzę o „ojczyźnie prywatnej” i kształtujące więzi z nią,ze światem pierwotnego zakorzenienia. Wychodzi naprzeciw człowiekowi, kształtując umiejętność wspołżycia, wspołdziałania i ustawicznego zaangażowania

„w małej ojczyźnie”, jednocześnie zapewnia ciągłość kulturową grupy poprzez wyposażanie w wiedzę, uwrażliwianie na wartości uniwersalne na podstawie więzi lokalnych. Treści edukacji regionalnej związane są z krajobrazem, architekturą, zabytkami kultury duchowej i materialnej, gwarą (dialektem miejscowym), folklorem, legendami, sztuką ludową, historią, z lokalnymi bohaterami (osobami znaczącymi) i wydarzeniami, kontaktami międzyludzkimi, przekazem międzypokoleniowym,obyczajowością społeczności, obcowaniem z przyrodą itp.

Edukacja wielokulturowa – model działań edukacyjnych uwzględniający potrzeby rożnych grup kulturowych zamieszkujących w określonym środowisku, motywujący do aktywnego uczestnictwa w nim. Szczegolnie istotna jest rola szkoły, ktora powinna wypracować programy nauczania i wychowania wiążące się z poszanowaniem zrożnicowania etnicznego i kulturowego. Edukacja wielokulturowa traktowana była jako proces związany z ogolną reformą szkolnictwa i edukacją dla cudzoziemcow. Odrzucała rasizm i inne formy dyskryminacji, oferując

awans cywilizacyjny i kulturowy.

Egalitaryzm społeczny – idea rowności i sprawiedliwości jednostek i grup, niemożliwa do zrealizowania nawet w społeczeństwie liberalno-demokratycznym z powodu coraz wyraźniejszych rożnic ekonomicznych, rozwarstwiania się

społeczeństw, funkcjonowania systemow hierarchicznych.

Emancypacja – proces uzyskiwania autonomii, wyzwalania się spod wpływow i przemocy władzy, ideologii, tradycji, narzuconych autorytetow itp.

Empatia – zdolność wczuwania się w stany emocjonalne drugiej osoby, umiejętność rozumienia stanow psychicznych innych osob i odpowiedniego reagowania (wspołdźwięczenie – wspołodczuwanie).

Enkulturacja (inkulturacja) – przyswajanie kultury rodzimej, także w sytuacji kontaktu z innymi kulturami, wnoszenie innych elementow, niepozostających w konflikcie z rodzimymi wartościami. Wprowadzanie w kulturę, wdrażanie do uczestnictwa w kulturze, uczenie się kultury, co w efekcie prowadzi do jej rozumienia, zakorzenienia się w niej i jej wartościach.

Ethos (etos) – „duch”, ideologia, hierarchia wartości, przyjęty styl życia określonej społeczności, zwyczaje i normy uznawane w danej zbiorowości. Jest przeciwieństwem kosmopolityzmu, indywidualizuje i izoluje grupy, niekiedy prowadząc do szowinizmu.

Etniczność – historycznie ukształtowany zespoł specyficznych cech społeczno- kulturowych odnoszących się do etnosu (wspolnota pochodzenia,wspolnota terytorialna, historia, język, religia, tradycje, obyczaje, obrzędy, normy zachowań itp.).

Etnocentryzm – skłonność do preferowania wartości własnej kultury i traktowania ich jako naturalnych i najbardziej istotnych. Światopogląd, według którego własna grupa znajduje się w centrum wszystkich spraw, a wszystkie inne są

porownywane i oceniane przez odniesienie do niej. Prowadzi do tego, że zasady postępowania panujące w naszej kulturze traktujemy jako „właściwe”, natomiast wszystkie inne – jako „niewłaściwe”.

Etnos – zespoł cech charakteryzujących kulturę grupy odrębnej etnicznie,synonim grupy etnicznej, bliski pojęciu tożsamości etnicznej czy narodowej.

Folklor – własna charakterystyczna kultura poszczegolnych ludow, obejmująca mity, legendy, przysłowia, pieśni, tańce, formuły magiczne, przesądy, obyczaje ludowe itp.

Funkcjonalizm – kierunek w antropologii społecznej przywiązujący dużą wagę do badania funkcji pełnionych przez jakiś element kulturowy w określonym systemie kulturowym. Procesy i zjawiska społeczne opisuje się i wyjaśnia

w związku ze spełnianymi przez nie funkcjami.

Globalizacja – złożony i wieloaspektowy proces, w ktorym świat jest spostrzegany w kategoriach całościowych i uniwersalnych, co powoduje intensyfikację i wspołzależność planetarnych relacji społecznych (pokonanie przestrzeni

nie istnieje). Największy niepokoj wywołuje w małych narodach, ktore obawiają się, że ich język, religia, kultura są narażone na zniknięcie. W wyniku zastosowania nowoczesnych technologii informatycznych pokonano bariery czasu

i przestrzeni, a masowe przekazywanie informacji z każdego miejsca globu ziemskiego spowodowało „zaczadzenie informacyjne”, z ktorego trudno się wydobyć i zrozumieć globalne problemy ochrony środowiska naturalnego, utrzymania pokoju, problemy polityczne, ekonomiczne, demograficzne, światowy terroryzm itp. Powołano i powołuje się wiele instytucji, stowarzyszeń, organizacji ponadpaństwowych realizujących hasło: działaj lokalnie – myśl globalnie (i odwrotnie).

Globalna wioska – metafora wprowadzona przez Kanadyjczyka Marshalla McLuhana w sytuacji gwałtownego rozwoju środkow transportu i sieci komunikacyjnych (samoloty,satelity i telefony), wskazuje na wizję świata objętą siecią wszelkich połączeń komunikacyjnych, umożliwiającą natychmiastowe i masowe przekazywanie informacji. Z jednej strony powoduje upodabnianie się i uniformizację stylow życia, z drugiej – tendencje do zachowania i kultywowania kultury rodzimej. Najczęściej występuje w regionach bogatych (Katalonia, Flandria,

Szkocja, Węgry, Bułgaria, Grecja, połnocne Włochy), ktore nie chcą się dzielić wypracowanym bogactwem z innymi.

Glokalizacja – wynik procesow globalizacji jako narastającej współzależności oddalonych od siebie części świata, co stwarza trwałe napięcia pomiędzy lokalnością a globalnością. W tych granicach glokalizacja jest procesem przekazu

wytworzonych i reklamowanych w wyniku globalizacji produktow i usług w społecznościach lokalnych, w sposob przystosowany do oczekiwań i wymagań tych społeczności i specyfiki lokalnego rynku.

Grupa społeczna – zbiorowość ludzi połączona postrzegalnymi więziami wynikającymi ze wspolnoty krwi, terytorium, ideologii, wspolnych doświadczeń i przeżyć, realizacją celu wspolnego, świadomością przynależności do My i odrębnością od innych.

Habitus – stała tendencja w sferze ludzkich nawykow, przyzwyczajenie dotyczące sposobu postępowania charakteryzującego jakąś osobę czy grupę. Efektem wpojenia habitusu jest działanie zgodnie z ukształtowanymi regułami, co prowadzi do ich reprodukcji.

Holizm – całościowe ujmowanie zjawisk społecznych, ze zwroceniem uwagi na wzajemne powiązania elementow, oddziaływania i zależności między nimi, na ich dynamikę, kształtującą się strukturę.

Homogenizacja – proces wymieszania się i upodobniania poszczególnych jednostek, grup, dziedzin, elementow kultury wyższej i niższej. Efektem jest homogeniczność – stan ujednolicenia, jednorodność, podobieństwo elementow, zatarcie dystansu między nimi.

Identyfikacja – utożsamianie się, identyfikacja czegoś lub kogoś. Obiektami identyfikacji mogą być inne osoby, grupa społeczna, idee, przedmioty. Proces wkomponowania, włączenia innych cech w strukturę własnej osobowości z nadaniem im własnego, nowego charakteru. Towarzyszy temu naśladownictwo, upodabnianie się, wzorowanie.

Ideologia – zbior idei i poglądow uzasadniających interesy jakiejś grupy (partii, narodu) w celu utrzymania lub zmiany istniejącego porządku społecznego. Ideologia opisuje, wyjaśnia, interpretuje oraz wartościuje sprawy polityki, gospodarki, problemy społeczne, światopoglądowe, prognozuje, wskazuje na zmiany w wyniku podjęcia i realizacji określonej ideologii.

Indywidualizm – akcentowanie prymatu jednostki, jej poczucia niezależności i odrębności. Wszelkie działania podmiotow zbiorowych powinny uwzględniać dobro jednostki, jej godność i niezależność, być zorientowane na jej dobro.

Inkluzja – włączenie, objęcie i rozszerzenie uprawnień w celu likwidacji niesprawiedliwych nierowności. Realizacja ideału egalitaryzmu poprzez obdarowanie rożnymi uprawnieniami, szczegolnie socjalnymi, politycznymi i kulturowymi.

Inkluzja połączona z ekskluzją (formą ekspansji intelektualnej). J. Kozielecki wskazuje, że polega ona na włączaniu do własnych systemow naukowych, rodzimych dzieł sztuki, swojej religii czy ustroju osiągnięć innych nauk, prądow

umysłowych, religii, ustrojow czy kultur. Jest możliwa w sytuacji przekroczenia granic własnej przestrzeni życiowej, znalezienia się na pograniczach kulturowych w celu poznania wytworow innych kultur, dokonania ich oceny i umiejętnego włączenia – przeniesienia do własnej przestrzeni życiowej. W dobie globalizacji

i otwartości granic staje się to łatwiejsze i coraz częstsze, dzieje się tak nm.in. w sferze medycyny naturalnej, życia duchowego, sztuki, architektury, sposobow odżywiania się czy innych reaktywowanych i rewitalizowanych wartości

rożnych kultur.

Integracja – proces tworzenia się całości z części, zespalanie się elementow w całość, scalanie się czegoś. Proces świadomego włączenia nowych elementow w dotychczasową strukturę i kreowanie jej w celu skuteczniejszego i sprawniejszego funkcjonowania. Integracja jest procesem długotrwałym, wieloaspektowym, warunkiem jego powodzenia jest całościowe objęcie intelektualnej i duchowej sfery życia człowieka. Wymaga więc: otwarcia na inność, współistnienia rożnych wartości, wnoszenia najbardziej wartościowych, autentycznych pierwiastkow,

transmisji idei stale wzbogacanych, przenikających się i uzupełniających.

Interakcja – proces wzajemnego komunikowania się, w wyniku ktorego jednostki nawzajem modyfikują swoje poglądy i działania. Możemy się porozumieć, komunikować, jeżeli przyjęliśmy i w drodze socjalizacji zaakceptowaliśmy w zbiorowości te same znaczenia i kierujemy się nimi. Interakcja jest wymianą słow, gestow,

staje się kontaktem społecznym, ktory osiąga w określonym czasie dynamikę i uwzględnia oczekiwania oraz motywacje obu stron.

Interakcjonizm symboliczny – kierunek nawiązujący do pragmatyzmu, fenomenologii, socjologii i psychologii humanistycznej, zajmuje się badaniem interakcji przy użyciu symboli i gestow. Powstał w opozycji do funkcjonalizmu, wskazując, że życie społeczne to ustawiczny proces negocjacji, nabywania zdolności

rozumienia i interpretacji sytuacji. Zmierza do wykrycia reguł, ktore ludzie stosują w codziennych kontaktach z innymi osobami, nie uświadamiając ich sobie (nurt socjologii życia codziennego).

Interkulturowość – coś, co się wydarza i rozgrywa między różnorodnymi kulturami i na jej pograniczach.

Internalizacja – skutek procesu socjalizacji, czyli przyswojenie sobie określonych\norm i wartości społecznych, przekonanie o konieczności ich przestrzegania i uznanie ich za własne. Uwewnętrznione wartości stają się skutecznymi regulatorami zachowań i działań społecznych.

Kanon kulturowy – zespoł wartości, symboli, mitow, zbior dzieł, postaci i zdarzeń, ktorym grupa nadaje szczegolne znaczenie i ktore są kultywowane, chronione z wielkim pietyzmem.

Kapitał kulturowy – nabyta wiedza, umiejętności, nawyki i zachowania, styl życia i jego organizacji, co staje się symbolem przynależności do określonej grupy.

Kolektywizm – promowanie poczucia przynależności grupowej i jej prymatu nad indywidualnością, potrzebami jednostkowymi.

Kompetencja kulturowa – ukształtowana w wyniku socjalizacji zdolność do właściwego rozumienia i interpretowania znakow i symboli przyjętych i uznawanych w danej kulturze (kompetencje językowe, wyznaniowe itp.)

Kompetencja międzykulturowa – zdolność do przyjęcia postawy relatywizmu kulturowego w kontaktach z przedstawicielami innych kultur. Towarzyszy jej umiejętność praktycznego zastosowania zdobytej wiedzy na temat odmienności kulturowej.

Komunikacja międzykulturowa – akt rozumienia i bycia rozumianym przez osoby z innych kultur, umiejętność porozumiewania się, interakcji ludzi z rożnych kultur.

Komunikowanie międzykulturowe – komunikowanie się jednostek lub grup reprezentujących odrębne kultury.

Komunikowanie wewnątrzkulturowe – komunikowanie się osob, ktore reprezentują tę samą kulturę, jednak część ich systemu wartości rożni się od wartości kultury dominującej, choćby ze względu na funkcjonowanie na pograniczach własnej kultury.

Konflikt społeczny – świadomość faktycznej lub wyimaginowanej niezgodności interesow. W efekcie prowadzi do rożnych zachowań i działań wymuszających u drugiej strony zmianę podjętych bądź realizowanych działań.

Konformizm – przeciwieństwo nonkonformizmu, przejawia się uległością, zmianą przekonań i zachowań pod wpływem naciskow innych ludzi czy grupy. Upodobnianie zachowań do oczekiwań grupy w związku z uznaniem, akceptacją, lękiem odrzucenia, karą, chęcią jej uniknięcia, uzyskania nagrody itp.

Konsumizm (niebezpieczny konsumeryzm) – orientacja na posiadanie i ustawiczne konsumowanie, nie zawsze zgodnie z potrzebami człowieka. Ideologia propagująca konsumpcyjny styl życia, niepohamowane dążenie do nabywania dobr i korzystania z usług zaspokajających wyłącznie własne przyjemności.

Kontestacja – odmowa uczestnictwa w zastanej rzeczywistości, kwestionowanie dotychczasowych zasad i norm, wyrażanie sprzeciwu wobec systemu oficjalnej kultury.

Konwersja – najczęściej zmiana przynależności wyznaniowej, przejście od jednego wierzenia, uznanego za fałszywe, do prawdziwego; powrot do lepszego funkcjonowania (metanoja – głęboka przemiana wewnętrzna, zastąpienie jednego habitusu przez inny).

Kultura – wszystko, co jest wytworem celowej działalności człowieka, jego refleksji. Sposob życia wypracowany przez grupę i wspolny wszystkim członkom, przekazywany z pokolenia na pokolenie. Złożona całość zawierająca wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, obyczaj oraz wszystkie inne zdolności i przyzwyczajenia

nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa. Definicje antropologiczne posługują się niewartościującą definicją kultury, czyli opisowo wyliczają wartości, symbole, znaki, zachowania, tradycje, normy, zwyczaje, wierzenia i wzorce myślowe przekazywane z pokolenia na pokolenie. Definicje wartościujące

przeciwstawiają pewne kultury i ich elementy (język, religię, symbole, wzory myślenia i działania), wskazując na ich tradycjonalizm, zacofanie, nieaktualność, i w efekcie oceniają je jako gorsze, niższe itp.

Kultura duchowa – wytwor dążeń do ideałow piękna, dobra, zespoły idei, wyobrażeń, dzieł sztuki, symboli, obyczajow, przedmiotow, w ktorych te idee zostały utrwalone.

Kultura materialna – ogoł wytworow: budynki, stroje, narzędzia pracy, naczynia, instrumenty, ktore, pięknie zdobione, mogą stanowić przedmioty sztuki.

Kultura narodowa – wszystko, co wchodzi w zakres dziedzictwa narodowego, tradycji narodowej: język, religia, określone sposoby bycia, przekonanie o wspólnym pochodzeniu, swoiste symbole odnoszące się do całości grupy, do jej związku z tradycją, a także terytorium narodowe. A. Kłoskowska podkreśla, że kultura narodowa

stanowi szeroki i złożony układ sposobow działania, norm, wartości, wierzeń,wiedzy i dzieł symbolicznych, ktory uważany jest przez pewną zbiorowość zawłasny, jej w szczegolności przysługujący, wyrosły z jej tradycji i historycznych doświadczeń oraz funkcjonujący w jej obrębie i na określonym terytorium.

Kultura społeczna – zasady pełnienia rol, wzory interakcji, normy moralne, strategie edukacyjne, zasady wsparcia społecznego itp.

Kulturacja – proces wrastania w kulturę wytworzoną przez człowieka i dla człowieka, przygotowanie do roli odbiorcy, nosiciela, obrońcy, tworcy, kontynuatora i kontestatora tradycji.

Marginalizacja – utrata społecznego znaczenia i wpływu na zachodzące procesy społeczne. Związana jest z pozbawieniem określonego statusu społecznego, degradacją, stygmatyzacją, usytuowaniem poza grupą, na peryferiach czy między grupami.

Megalomania – przesadne i nieuzasadnione przekonanie o własnej wartości, ze skłonnością do przeceniania swoich możliwości (wypaczona wiara we własne siły i możliwości).

Mentalność – specyficzny sposob myślenia i odnoszenia się do rzeczywistości społecznej jednostki lub grupy. Zgeneralizowane tendencje do postrzegania,wartościowania, odczuwania, reagowania i działania w określonej rzeczywistości społecznej. Zauważa się rożne typy orientacji mentalnościowych (indywidualistyczną – kolektywistyczną, produktywną – roszczeniową, zachowawczą – przedsiębiorczą, podmiotową – submisyjną itp.).

Mentalność kulturowa – sposob życia oparty na przekonaniach i zasadach wyniesionych z akulturacji, kierowanie się nimi i stosowanie ich w codziennym życiu.

Międzykulturowe kompetencje komunikacyjne nauczycieli – zgodność i spojność komunikacyjna, adaptatywność wobec odmienności, zdolność do integracji społecznej, kompetencja językowa, wiedza o komunikujących się ze sobą

kulturach. Zwraca się uwagę na: empatię, szacunek, elastyczność rol, orientację na wiedzę, postawę interakcyjną, kierowanie interakcyjne i tolerancję dla niejednoznaczności. Lista osobowościowych właściwości dobrego nauczyciela, jego kompetencji międzykulturowych, m.in.: tolerancji, elastyczności poznawczej i zachowań, tożsamości kulturowej, cierpliwości, entuzjazmu i zaangażowania, umiejętności interpersonalnych, otwartości na nowe doświadczenia i na innych ludzi, empatii, szacunku, poczucia humoru.

Nacjonalizm – doktryna dzieląca narody, wskazująca, że rożnią się one pewnymi cechami, co pozwala żywić przekonanie o szczegolnej wartości własnej wspolnoty narodowej. Przejawia się w rożnych formach – od dobrego nacjonalizmu (patriotyzm), do złego nacjonalizmu (szowinizm).

Naród – zbiorowość połączona miejscem urodzenia i wspolną kulturą.

Nietolerancja – sztywna i odporna na zmiany negatywna postawa i zasada życiowa oparta na uproszczonych, fałszywych i niekompletnych informacjach. Zespoł uprzedzeń, negatywna i arbitralna postawa, charakteryzująca się nielogicznością, sztywnością i odpornością na zmiany. Przejawia się w tendencji do szukania „kozła ofiarnego” i konformizmie.

Normy społeczne – dyrektywy określające zachowania członka danej zbiorowości bez względu na pełnione role czy zajmowaną pozycję społeczną. Wskazuje się na normy grupowe, normy kulturowe, normy obyczajowe, czyli powinności (nakazy i zakazy o charakterze wartościującym), dotyczące tego, co i jak należy robić, a czego nie należy czynić.

Obyczaj (norma obyczajowa) – obowiązujący, powszechnie przyjęty w danym środowisku sposob zachowania, akceptowana forma postępowania, której naruszenie powoduje sankcje społeczne wyrażane niechęcią, odrzuceniem, marginalizacją itp. Zestandaryzowany sposob zachowania się narzucony członkom społeczności.

Osobowość – cechy i mechanizmy wewnętrzne warunkujące względnie stałe postawy człowieka, ktore przejawiają się w orientacji poznawczej, emocjonalnej i działaniowej. Wskazuje się na rożne typy osobowości w zależności od zastosowania wspołczynnika rożnicowania (np. osobowość nowoczesna i osobowość tradycyjna – zwraca się uwagę na otwartość i zamknięcie na zmianę i innowacje).

Paradygmat – model, wzorzec, przykład, zbior twierdzeń opisujących i wyjaśniających rzeczywistość lub jej elementy. Wskazuje, gdzie należy szukać wyjaśnień i jakie zmienne uwzględniać.

Podkultura – elementy szerszej kultury stanowiące odrębną, charakterystyczną całość, niesprzeczne z kulturą dominującą w kontekście religijnym, zawodowym, pokoleniowym, regionalnym itp.

Podmiotowość – moc sprawcza człowieka do rozwoju i kształtowania cech osobowościowych warunkujących samodoskonalenie, samorealizację.

Pokolenie – grupa ludzi o względnie wspolnych postawach i wspolnej hierarchii wartości wynikających z doświadczeń historycznych. Zespoł ludzi mający podobną interpretację rzeczywistości, uczestniczący w tych samych przeżyciach, kreujący podobne potrzeby i orientacje życiowe.

Policentryzm (przeciwieństwo etnocentryzmu) – rezygnacja z interpretacji i zachowań z pozycji własnej kultury i doświadczeń. Uznawanie samodzielnościinnych kultur, gotowość do relatywizowania ocen dotyczących specyfiki kulturowej.

Postmodernizm (ponowoczesność – pochwała rożnorodności) – kierunek filozoficzno-kulturowy, ktorego istotą jest odrzucenie modernizmu, uznającego poznawalność rzeczywistości i występowanie w niej obiektywnego porządku.

Rzeczywistość jest chaosem, nie występują prawidłowości i prawa, a dominuje pluralizm, wielość form zachowań, sposobow myślenia bez punktu odniesienia i perspektywy jedności.

Potrzeba – świadomość braku czegoś lub stanu niezaspokojenia. Powoduje stan napięcia psychoruchowego, wyzwalając motywację do określonych zachowań i działań. Wskazuje się na rożną hierarchię potrzeb: każdy typ potrzeb kształtuje się i rozwija w wyniku zaspokojenia potrzeb usytuowanych niżej; brak zaspokojenia potrzeb może prowadzić do zachowań dewiacyjnych.

Pozytywizm – kierunek filozoficzno-społeczny zapoczątkowany przez Augusta Comte’a, oparty na następujących założeniach: badanie tego, co rzeczywiste, realne, dążenie do uzyskania wiedzy pewnej, orientacja praktyczna w celu wykorzystania wiedzy, nastawienie na uzyskanie wiedzy pozytywnej , a nie krytycznej.

Przemoc symboliczna (gwałt symboliczny) – narzucanie określonej wizji rzeczywistości społecznej, hierarchii wartości, szczegolnie w sytuacji kontaktow międzykulturowych grupy dominującej z grupami mniejszościowymi, w procesie socjalizacji wtornej w społeczeństwach zrożnicowanych kulturowo. W efekcie dokonuje się międzygeneracyjne dziedziczenie kulturowe i powielanie społecznych nierowności, zacofania, peryferyjności.

Przesąd – wiedza niepotwierdzona naukowo, rodzaj wiary, poglądy przyjęte pierwotnie i uznawane za prawdziwe bez dostatecznego uzasadnienia. Najczęstszym typem przesądow są uprzedzenia i zabobony oraz związane z nimi zwyczaje i obrzędy. Negatywnie należy ocenić zjawisko upowszechniania zasady walki z przesądami, gdyż załamanie i upadek kryjących się w nich wartości prowadzi do dezintegracji wielu kultur (wspolnot lokalnych).

Psychoanaliza – kierunek w psychologii zainicjowany przez Zygmunta Freuda, opisujący i wyjaśniający rozwoj oraz funkcjonowanie człowieka poprzez analizę świadomości i podświadomości. W efekcie ukształtowała się terapia psychoanalityczna.

Region (terytorium) – obszar, na ktorym wyodrębniły się określone cechy, a jego mieszkańcy mają świadomość zwyczajow i systemu wartości oraz poczucie własnej tożsamości. Ujmowany jest przedmiotowo, jako region administracyjny, wyodrębniony w danym państwie, oraz podmiotowo, jako region wirtualny, wyodrębniony

w następstwie działań rożnych podmiotow świadomie dążących do jego rozwoju. Wspolnotowa Karta Regionalizacji przez region rozumie terytorium, ktore geograficznie stanowi wyraźną całość bądź jednolity kompleks terenow, tworzących zamkniętą całość, a ktorych ludność charakteryzują określone wspólne elementy (chciałaby ona utrwalić i rozwinąć pewne wynikające z nich właściwości, aby pobudzać postęp kulturalny, społeczny i gospodarczy).

Region kulturowy – terytorium charakteryzujące się odrębnością i specyfiką cech kultury ludności stale zamieszkującej.

Regionalizm – ruch społeczny dążący do utrzymania, odrodzenia odrębności kulturowej określonego regionu, opanowania wiedzy o nim, propagowania jej, utrzymania i kultywowania typowych właściwości regionu.

Relatywizm kulturowy – uznanie względności norm kulturowych i analizowanie każdego elementu obcej kultury w związku z funkcją, jaką pełni on w kulturze rodzimej. Zachowania innych można zrozumieć jedynie wtedy, gdy

rozpatruje się je w związku z kulturą. Oceny muszą więc być dokonywane w odniesieniu do tła kulturowego, z ktorego powstały. Żadna cecha kulturowa nie jest „dobra” ani „zła”, jest jedynie „rożna” od cech innych kultur, co nie znaczy, że nigdy nie możemy dokonywać wartościujących ocen członkow innych kultur.

Reprodukcja kulturowa – przekazywanie dziedzictwa kulturowego kolejnym pokoleniom w procesie edukacji, w instytucjach formalnych i rożnego rodzaju działaniach nieformalnych.

Rewitalizm (rewitalizacja – działania zmierzające do przywrocenia pełnej sprawności podmiotom, ktore ją utraciły). Ożywianie, przywracanie do życia, wskrzeszanie obumarłej lub zapomnianej tradycji w wyniku asymilacji wymuszonej przez inną kulturę (powrot do rodzimej tradycji historycznej).

Rola społeczna – zbior praw, uprawnień, oczekiwań społecznych, świadomość obowiązkow oraz wynikających z nich zachowań i działań wiążących się z określoną pozycją społeczną czy stanowiskiem. Pełnienie roli może przybierać rożne postacie i rozpatrywane jest z rożnych perspektyw (funkcjonalnej, symbolicznego

interakcjonizmu, strukturalizmu, organizacji). Istotnym problemem jest identyfikacja z rolą, dystans roli, wdrukowanie roli (stygmat), negacja i odrzucenie roli, konflikt roli i rol, godzenie wielu rol itp.

Ruchy społeczne – rożne formy zachowań zbiorowych, akcji zbiorowych mające na celu doprowadzenie do zmiany społecznej lub powstrzymanie zmiany (utrzymanie status quo). Dominują ruchy ekologiczne, pacyfistyczne, feministyczne, dotyczące praw człowieka. Ostatnio coraz częściej mamy do czynienia z ruchami kulturowymi, wokoł kontroli wzorcow kulturowych, wartości kulturowych.

Socjalizacja – te wpływy całkowitego środowiska, ktore wprowadzają do udziału w życiu społecznym, uczą rozumienia kultury, zachowania się w zbiorowościach, utrzymania się i wykonywania rożnych rol społecznych. Proces wprowadzania jednostek w życie grupy społecznej, wdrażania ich do przyjęcia sposobu

życia i kultury swojej grupy, przekazywanie wiedzy i dyspozycji czyniących ich jednostki zdolnymi do samodzielnego i tworczego nabywania umiejętności życiaw grupie i podejmowania rol społecznych. Socjalizacja umożliwia międzygeneracyjny proces transmisji kulturowej będąc pierwszym mechanizmem wpływu kultury

na życie człowieka. Jest procesem ciągłym z wszelkimi wpływami, zamierzonymi i niezamierzonymi, z zamiarem wykreowania przez jednostki poczucia własnej tożsamości, otwartej i podejmującej wyzwania wspołczesnego świata.

Społeczeństwo – zbiorowość społeczna ukształtowana historycznie, zintegrowana instytucjami administracyjnymi i politycznymi, składającymi się na państwo, grupy narodowe, etniczne, plemienne, zbiorowości i grupy społeczne. Wskazuje się na społeczeństwo globalne, konsumpcyjne, masowe, nowoczesne i ponowoczesne, obywatelskie, plemienne, otwarte, zamknięte, przemysłowe i poprzemysłowe, ryzyka, oparte na wiedzy itp. Zwraca się uwagę na ustawiczne stawanie się społeczeństwa, nieustanne wytwarzanie i modyfikowanie rzeczywistości

społecznej w wyniku tworczej i innowacyjnej działalności jednostek i grup.

Społeczeństwo wielokulturowe – społeczeństwo, w ktorym rożne kultury, grupy narodowościowe i inne wspołistnieją obok siebie, nie nawiązując ze sobą stałych kontaktow. W takich społeczeństwach rożnorodność postrzega się jako zagrożenie i na tym tle rodzą się uprzedzenia, rasizm oraz inne formy dyskryminacji.

Społeczność lokalna – zbiorowość społeczna wyrożniająca się zajmowaniem wspolnego terytorium, więziami społecznymi i interakcjami.

Stereotyp – schematyczne, uproszczone, niepełne spostrzeganie zjawisk, grup ludzkich, rzeczy, powstałe przed poznaniem i doświadczeniem. Może być negatywne i pozytywne.

Stygmatyzacja – przypisywanie jednostce lub grupie cech, etykietek. Trwałe naznaczanie.

Synkretyzm kulturowy – wiązanie w jednorodne całości elementow pochodzących z rożnych genetycznie i historycznie, odrębnych, kultur.

Szok kulturowy – stan dezorientacji i załamania uznawanych norm i wartości, najczęściej przeżywany w wyniku kontaktu z inną kulturą, co pozwala na dokonanie refleksji nad własną kulturą, zrozumienie ukrytych założeń, norm i reguł uznanych za naturalne.

Świadomość społeczna – zbior pojęć, wyobrażeń, przekonań, ocen, typowy dla ludzi w pewnym środowisku. Ulega on wzmocnieniu dzięki temu, że jest postrzegany jako wspólny z innymi cechami danej społeczności.

Teoria dysonansu poznawczego – przedstawiona przez Leona Festingera teoria wyjaśnia, w jaki sposob podmiot stara się nie dopuszczać do ujawnienia się w jego systemie sprzecznych opinii, przekonań, wartości i w jaki sposob rozwiązuje on owe sprzeczności, redukuje stan napięcia.

Teoria kultury Bogdana Nawroczyńskiego – czynności w kulturze związane są ze światem wartości i wytworami tych wartości. W świecie oraz w kulturze liczy się przede wszystkim człowiek, gdyż jego rozwoj jest warunkiem rozwoju kultury i dzięki niemu kultura może być żywa. W kulturze są trzy piętra: kultura materialna (rożne działy techniki i gospodarstwa), cywilizacja (życie społeczne, narodowe i państwowe), ktora kształtuje się wokoł wartości związanych z dobrem narodu, państwa, Kościoła, kultura duchowa (nauka, sztuka i religia).

Ten podział uzupełniany jest podziałem na kulturę subiektywną, obiektywną i zobiektywizowaną.

Teoria kultury Bronisława Malinowskiego (instrumentalna teoria kultury) – kulturę traktuje jako narzędzie zaspokajania potrzeb, więc konieczność zaspokajania potrzeb prowadzi do rożnych reakcji kulturowych.

Teoria kultury Lesliego White’a (energetyczna teoria kultury) – podkreśla zbieżność rozwoju kulturowego ze zdolnością ludzi do wykorzystania coraz potężniejszych źrodeł energii, co jest traktowane jako jeden z istotnych wskaźnikow rozwoju.

Teoria racjonalnego wyboru – człowiek jest istotą racjonalną i dla osiągnięcia określonych celow podejmuje racjonalne działania, odnosząc je do warunkow, sytuacji, wiedzy, umiejętności, doświadczeń. Interes własny i najbliższych decyduje o zachowaniach i podejmowanych czynnościach, to on nakazujewybor określonej strategii działania.

Teoria socjalizacji – traktuje istotę ludzką jako podmiot aktywny, zdolny do społecznego działania w wyniku przystosowania się do materialnego i społecznego środowiska oraz w wyniku aktywnego i tworczego uczestnictwa w nim.

Teoria wartości rdzennych Jerzego Smolicza – grupy etniczne mogą zachować i rozwijać swoje kultury, tworząc jednocześnie ponadetniczną strukturę o charakterze narodu, ktory jest rozumiany jako wieloetniczna całość. Wartościami rdzennymi w niektorych grupach mogą być język rodzimy, religia, wartości

i struktury rodzinne, klanowe czy kastowe itd. Wspołwystępowanie kilku wartości wzmacnia siłę grupy i szanse zachowania odrębności oraz własnego kanonu kulturowego, a jednocześnie efektywną adaptację w nowej kulturze. Mogą istnieć państwa wielokulturowe, zachowujące jedność dzięki wspolnym wartościom, przy jednoczesnym utrzymaniu istotnych elementow kultur etnicznych.

Tolerancja – aktywna postawa i zasada życiowa, ktora oznacza świadomy wysiłek intelektualny, emocjonalny i (lub) działaniowy związany z wyjściem naprzeciw Innemu, z chęcią zrozumienia, uznania go.

Tożsamość – niepodlegająca zmianom jednakowość, identyczność, której podłożem jest głownie kod genetyczny i stałość cech fizycznych. Struktura organizująca odpowiednie cechy i doświadczenia jednostki; fizyczny wygląd, pochodzenie, role, związki z ludźmi, aspiracje, wartości itp. Schemat Ja, w ktorego zakres wchodzi historia życia, samowiedza, poczucie odrębności; cechy składające się na tożsamość rożnią się ważnością, a tym samym podatnością na zmiany. Esencja cech najważniejszych, konstytutywnych dla człowieka, grupy lub społeczności

(tożsamość odczuwana, rozpoznawana, konstruowana). Tożsamość jest wiedzą o sobie związana z płcią, wiekiem, przynależnością rodzinną, lokalną, parafialną, narodową, zawodową itd.

Tożsamość indywidualna (osobowa, osobista) – oparta na unikatowości i odrębności od innych. Zbior licznych identyfikacji wynikających z rożnych związkow i rol pozwalających na samookreślenie, autoidentyfikację.

Tożsamość jako zbiór różnych identyfikacji – może układać się w warstwy, ktore się na siebie nakładają, uzupełniają się, przenikają, warunkują, lecz muszą pozostawać w dynamicznych zależnościach. Mogą być w konflikcie, sprzeczności (tożsamość rozproszona, rozszczepiona), a mogą tworzyć zwarty,

jednolity system. W nieustannym, dynamicznym procesie tworzenia siebie powstają warstwy, ktore można nazwać odrębnymi tożsamościami, tak jak je podmiot odczuwa, przyjmuje, uświadamia sobie, nadaje im znaczenie, układa je

w hierarchie pod wpływem osob znaczących i liczby identyfikacji (tożsamość rodzinna, lokalna, parafialna, regionalna, płci, zawodowa, narodowa, kulturowa,europejska itd.).

Tożsamość kulturowa – to specyficzna forma tożsamości społecznej przejawiająca się we względnie trwałej identyfikacji indywidualnej lub grupowej z określonymi wartościami kulturowymi (idee, przekonania, poglądy, postawy itp.). Treści kulturowe pochodzą z rożnych źrodeł, są ofertą wielokulturowego świata.

Tożsamość międzykulturowa – tworczy wysiłek podmiotu łagodzący napięcia i sprzeczności pomiędzy elementami stałymi, odziedziczonymi, wynikającymi z zakotwiczenia społecznego w rodzinie i społeczności lokalnej, z identyfikacji z osobami i grupami znaczącymi, symbolami i wartościami rdzennymi, a elementami zmiennymi, nabywanymi, wynikającymi z interakcji i doświadczeń uczestnictwa w kulturze i strukturach społecznych, w świecie rynku, z przyswajanych i uznawanych wartości oraz postaw humanistycznych i normatywnoprawnych.

Tożsamość nabywana (kształtowana) – to wynik socjalizacji wtornej, członkostwa w określonych grupach i korzystania z ofert makroświata.

Tożsamość przypisana (dziedziczona) – związana jest z kontekstem familijno- środowiskowym, socjalizacją pierwotną (rodzimą).

Tożsamość regionalna – specyficzna forma tożsamości społecznej tworzona na podstawie odwołań do określonego terytorium i jego istotnych cech.

Tożsamość społeczna – opiera się na grupowej przynależności, relacjach interpersonalnych, pozycji i statusie społecznym, stąd kojarzona jest z cechami przypisywanymi jednostce przez innych. Jest instrumentalna względem tożsamości osobistej, nadaje jej spojność i artykulację. Tworzy się w obszarze rodzinnym, lokalnym, parafialnym, regionalnym, zawodowym, towarzyskim, narodowym itd.

Tożsamość świadomie wybierana (odczuwana) – efekt mediacji między dziedziczeniem a nabywaniem społecznym (między naturą i dziedzictwem a kulturą i licznymi ofertami świata).

Tożsamość w aspekcie przybieranym – postrzeganie siebie w związku z ofertami makroświata i kreowanymi potrzebami, czyli odpowiedź na pytania, kim się staję, kim warto być, z jakich odwzorowań korzystać.

Tożsamość w aspekcie wewnętrznym – subiektywny sposob postrzegania siebie, czyli odpowiedź na pytania, kim jestem, jaki jestem.

Tożsamość w aspekcie zewnętrznym – sposob postrzegania jednostki przez innych, czyli odpowiedź na pytania, kim ta jednostka jest dla innych, kogo chcą w niej ujrzeć.

Tożsamość w ujęciu ewolucjonistycznym – proces otwarty, ciągłe stawanie się, ktore częstokroć jest trudne i bolesne, narażone na porażki wobec zmienności wartości, wzorow osobowych i kulturowych.

Tożsamość w wymiarze osobistym odnosi się do indywidualnych cech i autocharakterystyk opartych na odrębności od innych (płeć, wygląd, wiek, przynależność rodzinna, lokalna, parafialna, narodowa, zawodowa itd.).

Tożsamość w wymiarze społecznym – dotyczy identyfikacji, afiliacji i przynależnościgrupowych; opiera się na grupowej przynależności, relacjach interpersonalnych, pozycji i statusie społecznym.

Tradycja (dorobek kulturowy) – skumulowany w ciągu dziejow produkt aktywności, myślenia i postępowania zbiorowego. Za tradycję możemy uznać wszystko to, co powstało w przeszłości w danej społeczności. W węższym ujęciu tradycja to te elementy z przeszłości, ktore uznano za istotne i ktore są nadal aprobowane. Najwęższe ujęcie wskazuje na te elementy, ktore świadomie wybrano i wyrożniono jako istotne we wspołczesnym życiu. Istotne w tradycji są cztery aspekty: czynnościowy (mechanizmy przekazu), przedmiotowy (treści przekazywanych

dobr kulturowych), podmiotowy (nosiciele tradycji), edukacyjny (kształtowanie tożsamości).

Uprzedzenie – negatywne, nieracjonalne ustosunkowanie się do innych, odporne na zmiany. Opiera się na fałszywych, niepełnych informacjach, ktore zawierają komponent emocjonalny o negatywnym charakterze, będący specyficznym uproszczeniem. To zwiększa dystans, prowadzi do stygmatyzacji, unikania, i kształtuje postawy wrogości, dyskryminacji, agresji.

Wielokulturowość – wspołistnienie na tym samym obszarze przedstawicieli dwoch lub większej liczby kultur rożniących się językiem, religią czy uznawanymi wartościami, z możliwością wzajemnego przenikania się, osobistych

kontaktow, dynamiki wspołistnienia i interakcji oraz trwałych związkow między grupami. Istotą wielokulturowości jest uświadomienie rożnicy kulturowej, co determinuje reakcje na odmienność; wchodzenie w interakcje i otwieranie się naodmienność lub zamykanie się w rożnym zakresie i stopniu.

Wspólnota – zbiorowość ludzka (społeczność lokalna) oparta na silnych więziach społecznych połączonych z kultywowaniem tradycji i z osobistymi stosunkami charakteryzującymi się wzajemną życzliwością, wspieraniem i zrozumieniem. Dotyczy nie tylko grup ludzkich mieszkających razem, mających wspolną

tożsamość, określone wzorce interakcji (więź osobista, bezpośrednie kontakty) oraz wspolne terytorium geograficzne, ale także grup, ktore łączą wspolny systemwartości i norm, idee, wzory działania i postępowania. Nie ma więc konieczności związku grupy społecznej z określonym terytorium.

Współczynnik humanistyczny Floriana Znanieckiego – zasada wskazująca, że wszelkie fakty społeczne, w odrożnieniu od przyrodniczych, są zawsze związane z działalnością konkretnych ludzi, są faktami czyimiś i mieszczą się w życiowych doświadczeniach określonych osob lub grup, stanowiąc dla nich wartość. Ich badanie musi uwzględniać perspektywę czynnych w społeczeństwie ludzi. Jednostki i zbiorowości, spotykając się, postrzegając, przeżywając, interpretując i oceniając się nawzajem, mają jakby z natury zawarty w sobie „wspołczynnik

humanistyczny”, dlatego można je badać tylko z perspektywy ludzi, w ktorych doświadczeniu występują.

Wychowanie – intencjonalne kształtowanie osobowości człowieka w obrębie stosunku wychowawczego, według przyjętego w grupie ideału wychowawczego.

Zachowanie – reakcja podmiotu na doświadczane bodźce zewnętrzne.

Zachowania kulturowe – są wspolne dla określonej zbiorowości, a rożne od znaczeń przyjmowanych w innych zbiorowościach. To pewne gotowe scenariusze wzorow zachowań, ktore realizujemy, by osiągnąć określone cele.