Słownik pojęć

edukacja międzykulturowa

1. Adaptacja – oznacza dodawanie, przyjmowanie nowych elementów, uczenie się nowego funkcjonowania w nowych okolicznościach.

2. Akulturacja – przyswajanie, wyróżniamy akulturację prewencyjną (grupa poddana obcym wpływom przejmuje niektóre treści kulturowe celem lepszej obrony własnego systemu kulturowego), kontrolowaną (akceptacja wyselekcjonowanych treści obcego pochodzenia i ich integracja z własnym systemem bez naruszania jego podstawowej struktury), niezamierzoną (zachodzących w sytuacji ciągłych kontaktów granicznych kilku grup powodujących wzajemne zapożyczenia, demokratyczną (występuje w sytuacjach partnerskich stosunków interpersonalnych w krajach pluralizmu kulturowego.

3. Akulturacja antycypująca - dostosowywanie lokalnych instytucji, organizacji, usług, dóbr konsumpcyjnych do spodziewanych oczekiwań zagranicznych turystów, przedsiębiorców lub inwestorów.

4. Amalgamacja kulturowa - mieszanie się elementów kulturowych pochodzących z różnych kultur, prowadzące do wytworzenia się swoistego nowego systemu kulturowego.

5. Amalgamaga kulturowa - dialog i wymiana między kulturami centrum i peryferii; selek­tywna modyfikacja kultury centrum przez wpływ reinterpretacji dokonanej w społeczno­ściach peryferyjnych, a równocześnie stymulowanie i ożywianie pewnych utajonych warto­ści kultur lokalnych przez wpływ kultury centrum.

6. Asymilacja - roztopienie się mniejszości etnicznej czy rasowej w grupie większościowej i tym samym uzyskanie pełnej partycypacji w jej szansach życiowych.

7. Deformacja kulturowa - uproszczenie, zubożenie, a nawet degradacja kultury centrum w toku jej adaptacji przez kraje peryferyjne.

8. Dekonstrukcja grupy - proces rozpadu grupy przez stopniowe zanikanie więzi społecznych.

9. Determinacja strukturalna - ograniczający i wspomagający wpływ struktur rozmaitego rodzaju na działania podejmowane przez członków społeczeństwa.

10. Dialog kulturowy – w kierunku integracji polega na wyjściu z izolacji, rezygnacji z unikania kontaktu, uświadomieniu potrzeby doświadczenia odmienności.

11. Dominacja kulturowa - przewaga jednej kultury nad innymi wynikająca albo z atrakcyjno­ści proponowanego przez nią sposobu życia, siły militarnej lub ekonomicznej repre­zentujących ją społeczeństw lub umiejętności i technik indoktrynacyjnych, propagando­wych, marketingowych czy wszystkich tych okoliczności razem. Efektem jest jednokie­runkowa dyfuzja kulturowa i erozja kultur lokalnych.

12. Dominacja - sytuacja, w której asymetryczna relacja władzy występuje pomiędzy zbiorowościami (grupami, klasami, warstwami, kategoriami społecznymi), z których jedna ma możliwość zagwarantowania swoich interesów kosztem interesów czy wbrew interesom drugiej.

13. Dualizm kulturowy - (inaczej - dysonans kulturowy) sytuacja po głębokich przełomach społecznych, gdy dawna i nowa kultura zderzają się ze sobą i wchodzą w silny konflikt.

14. Dyfuzja kultury - przepływ elementów kulturowych lub całych kompleksów czy konfiguracji kulturowych między odmiennymi kulturami.

15. Dyskryminacja – odnosi się do łacińskiego słowa „discriminatio” oznaczającego rozróżnienie i nierówne traktowanie, wybiórczą ocenę, jest przeciwieństwem równouprawnienia, a podstawą takiego traktowania nie są indywidualne cechy osobowe, bądź zachowanie jednostek, ale ich przynależność do różnych kategorii lub grup społecznych.

16. Edukacja międzykulturowa – według D. Markowskiej to proces oświatowo-wychowawczy, którego celem jest kształtowanie rozumienia odmienności kulturowych, począwszy od subkultur we własnej społeczności, aż po kultury odległych przestrzennie społeczeństw oraz przygotowanie do dialogowych intereakcji z przedstawicielami innych kultur. Prowadzić to ma przez krytyczne refleksje, do wzmacniania własnej tożsamości kulturowej.

17. Edukacja wielokulturowa – to szansa na przezwyciężenie stygmatyzacji, poczucia obcości, lęku przed Innymi, kształtuje tożsamość wielowymiarową, w której tożsamość narodowa czy wyznaniowa stanowi istotny składnik, nie wypiera jednak innych obszarów tożsamości, nie wymaga odrzucenia ludzi i wartości niepasujących do ortodoksyjnych, dalekich od warunków życia w wielokulturowym świecie, wyobrażeń o grupowej i indywidualnej tożsamości.

18. Egalitarność stosunku społecznego - równość lub podobieństwo miejsca partnerów w hierarchiach bogactwa, władzy, prestiżu, wykształcenia.

19. Ekspansja struktury interakcyjnej - powstawanie i rozbudowywanie się sieci styczno­ści, kontaktów, więzi, łączności między jednostkami.

20. Eksterminacja - fizyczne eliminowanie członków grupy lub całej grupy postrzeganej za po­mocą szczególnie nasilonych negatywnych stereotypów czy przesądów.

21. Eksternalizacja - przejawianie się ukształtowanych kulturowo treści osobowościowych, motywacji czy postaw w konkretnych działaniach.

22. Elitaryzm - w znaczeniu normatywnym (elitaryzm normatywny) pogląd głoszący potrzebę i słuszność wyodrębnienia w społeczeństwie elity; w sensie opisowym (elitaryzm opisowy) pogląd, zgodnie z którym w każdym społeczeństwie dominującą rolę odgrywa elita podejmująca najważniejsze decyzje w państwie i koncentrująca władzę w swoich rękach.

23. Globalizacja – proces zagęszczania i intensyfikowania się powiązań i zależności ekonomicz­nych, finansowych, politycznych, militarnych, kulturowych, ideologicznych między społecz­nościami ludzkimi, co prowadzi do uniformizacji świata w tych wszystkich zakresach, i od­zwierciedla się w pojawieniu się więzi społecznych, solidarności i tożsamości w skali ponadlokalnej i ponadnarodowej.

24. Gradacyjna wizja nierówności - obraz społeczeństwa, w którym kładzie się nacisk na stopniowalne różnice i nierówności między jednostkami lub zbiorowościami w ramach róż­nych hierarchii stratyfikacji społecznej.

25. Grupy istotne – to takie, które jednostka selekcjonuje spośród wielości różnych grup, do których należy i do których przywiązuje szczególne subiektywne znaczenie.

26. Grupa społeczna – zbiór jednostek, w którym wspólnota pewnych istotnych społecznie cech wyraża się w tożsamości zbiorowej i towarzyszą temu kontakty, interakcje i stosunki spo­łeczne w jej obrębie częstsze i bardziej intensywne niż z osobami z zewnątrz. Inaczej zbio­rowość ludzi, pomiędzy którymi występuje więź obiektywna, subiektywna i behawioralna.

27. Ideologie elitarystyczne - (inaczej - arystokratyczne) głoszą, że istnieją takie grupy, które z samej swojej natury są „wyższe" od innych i dlatego muszą mieć wyższą pozycję w spo­łeczeństwie, co wyraża się w ich całkowicie uzasadnionych przywilejach.

28. Ideologie - zbiory lub systemy idei, które dostarczają uzasadnienia, legitymizacji, wsparcia, jakimś partykularnym interesom grupowym lub utwierdzają grupową tożsamość.

29. Imperatywy kulturowe - kategoryczne żądania pewnego sposobu postępowania lub realizacji pewnego celu, szeroko uznawane w danej społeczności.

30. Imperializm kulturowy - narzucanie kultury dominującej w skali regionalnej, kontynental­nej czy globalnej.

31. Integracja – jest procesem długotrwałym, wieloaspektowym, której warunkiem powodzenia będzie całościowe objęcie intelektualnej i duchowej sfery życia człowieka. Integracja wymaga otwarcia na inne kultury, współistnienia różnych wartości, wznoszenia najbardziej wartościowy, autentycznych idei i wartości.

32. Kompetencja jednokulturowa - przyswojenie idei, przekonań, reguł, norm, wartości, symboli charakterystycznych dla jednej tylko, konkretnej kultury.

33. Kompetencja wielokulturowa - (kosmopolityczna) znajomość i umiejętność sto­sowania wielu różnych wzorów życia i różnorodnych idei pochodzących z kilku kultur.

34. Konflikt kulturowy - niechęć, wrogość lub walka między stykającymi się ze sobą zbiorowościami o odmiennych, kulturowo dyktowanych sposobach życia.

35. Konflikt tożsamości - rozdarcie osobowościowe wynikające z równoczesnej przynależności do grup, które mają odmienne, a nawet sprzeczne cele i interesy, a równocześnie wymaga­ją jednoznacznej identyfikacji, lojalności i zaangażowania od swoich członków.

36. Konfrontacja kultur – poznawanie wad i zalet, akceptacja niektórych elementów, selekcja ze względu na funkcjonalność, atrakcyjność.

37. Ksenofobia - (z greckiego ksenos – obcy, gość oraz phobos – lęk) pierwotnie termin ksenofobia oznaczał strach, lęk przed obcymi, obecnie pojęcie to rozumiane jest jako postawa wrogości do innych grup, osób, która ma swoje podłoże w przekonaniu o obcości, poczuciu zagrożenia z ich strony. Ksenofobia nie jest tylko antypatią o podłożu rasowym, może mieć podłoże etniczne, narodowościowe, biologiczne, może również funkcjonować na tle religijnym, kulturowym lub językowym. Nierzadko ksenofobia ma podłoże społeczno-ekonomiczne, powstaje w nowo zaistniałych sytuacjach, np. napływ cudzoziemców, którzy tworzą silną konkurencje na rynku pracy.

38. Międzykulturowość – różne kultury i grupy narodowe, etniczne i religijne, żyją na tym samym terytorium i wchodzą ze sobą w otwarte, regularne i trwałe relacje, którym towarzyszy wymiana oraz wzajemne zrozumienie poszczególnych stylów życia i wyznawanych wartości, co pozwala tworzyć harmonijną formację ponad różnicami, zachodzi tu proces aktywnej tolerancji.

39. Mniejszość narodowa - (K. Kwaśniewski, 1992) to kategoria lub podgrupa osób wyróżniająca się odrębnością etniczną (języka, kult, tradycji, innych). Zachowuje cechy swojej odrębności, migruje zarobkowo. Może zamieszkiwać ścisły obszar bądź być rozsiana.

40. Nacjonalizm - nie jest kompletną, jednorodną ideologią, lecz zbiorem zasad. Nadrzędną zasadą jest uznanie narodu jako wartości naczelnej, ponad interesami jednostki, to przyznanie narodowi najważniejszej roli w życiu społecznym. Z powyższej zasady wynikł szereg kolejnych założeń nacjonalizmu, tj. popieranie interesów własnego narodu na tle gospodarczy, ale również w kontaktach międzyludzkich, na tle kulturowym i politycznym.

41. Negatywne grupy odniesienia - takie, które budzą u nas repulsję i od których staramy się zdystansować poprzez przyjmowanie przeciwnych wzorów i reguł postępowania.

42. Pedagogika narodowa – nurt polskiej pedagogiki, jaki pojawił się na ziemiach polskich w połowie XIX w., związany z funkcją narodową szkoły, jaka jest jej przypisana, a wyrażająca się w opracowaniu metod, zasad i środków, za pomocą których pragnie się kształtować młodzież na patriotów gotowych służyć swemu narodowi i swej kulturze narodowej, w Polsce za twórcę terminu pedagogiki narodowej można uważać Bronisława Trentowskiego, który w 1842 r. opublikował dzieło „Chowanna czyli system pedagogiki narodowej”.

43. Pluralizm kulturowy – starania, aby społeczności zarówno większościowe, jak i mniejszościowe, żyjące obok siebie, czerpały wzajemnie z własnego dorobku kulturowego, aby wzajemnie się wzbogacały.

44. Polityka asymilacyjna – celowe działania, głównie instytucji państwa, zmierzające do kontrolowanego włączenia mniejszościowych grup etnicznych do istniejącej w ramach tego państwa organizacji politycznej oraz konfiguracji kultury, wytworzonej przez grupy dominujące. Polityka asymilacyjna pozostaje w ścisłym związku z polityką imigracyjną. Jej elementem składowym są m.in. normy procedury naturalizacji.

45. Pozytywna dyskryminacja – to utrzymywanie czasowych lub stałych rozwiązań i środków prawnych mających na celu wyrównanie szans osób i grup dyskryminowanych ze względu na płeć, pochodzenie etniczne, religię, orientację seksualną, niepełnosprawność i inne cechy.

46. Prawa człowieka - są to powszechne prawa moralne o charakterze podstawowym, przynależne każdej jednostce w jej kontaktach z państwem. Pojęcie praw człowieka opiera się na trzech tezach: po pierwsze, że każda władza jest ograniczona; po drugie - każda jednostka posiada sferę autonomii, do której nie ma dostępu żadna władza i po trzecie - każda jednostka może się domagać od państwa ochrony jej praw.

47. Przymus - uprawnienie do wyegzekwowania swoich decyzji, żądań czy poleceń związane z po­zycją społeczną wyposażoną w prerogatywy władcze. Sprowadza się do wymierzenia pew­nych sankcji za niepodporządkowanie się władczym decyzjom albo przynajmniej do zagro­żenia takimi sankcjami, co ma skłonić do podporządkowania się przez stworzenie dyscypli­ny strachu.

48. Rasizm – dogmat mówiący, że jedna grupa etniczna jest skazana przez naturę na dziedziczone upośledzenie, a inna jest przeznaczona do dziedzicznej dominacji.

49. Reakcja akulturacyjna - z jednej strony nawoływanie do postaw natywistycznych do czystości, do odrzucenia wpływów obcych, z drugiej do postaw proakulturacyjnych, aprobaty innowacji.

50. Samoświadomość kulturowa - umiejętność oddzielenia reguł kulturowych od codzien­nych, rutynowych praktyk, co pozwala traktować własny sposób życia jako jeden tylko z możliwych, a nie absolutnie słuszny. Warunek postawy relatywistycznej i tolerancji.

51. Segregacja - prawnie lub zwyczajowo zagwarantowana izolacja jednostek należących do grup, których dotyczą przesądy i negatywne stereotypy (przeważnie mniejszości etnicznych czy rasowych).

52. Społeczeństwo wielokulturowe – uruchamia i realizuje proces współpracy i współdziałania na zasadach partnerskich, podejmując działania niwelujące napięcia i konflikty, jak też wspierające i wyrównujące możliwości i szanse zróżnicowanych grup.

53. Stereotypy – to uproszczony obraz myślowy pewnej kategorii osób, instytucji lub zdarzeń, który w swych zasadniczych celach podzielany jest przez dużą liczbę ludzi. Stereotypom zwykle, choć nie zawsze, towarzyszą uprzedzenia, tj. przychylne lub nieprzychylne nastawienie wobec każdego członka zaliczonego do odpowiedniej kategorii.

54. Szkoła mniejszościowa – szkoła publiczna, państwowa bądź prywatną, w której nauczanie odbywa się w języku mniejszości narodowej, a treści nauczania są poszerzone o dzieje macierzystego narodu, jego kulturę i problemy. Posiada ona minimum autonomii w zakresie metod, form pracy, doboru treści oraz nadzoru pedagogicznego. W szkole mniejszościowej nakładają się elementy narodowe na elementy obywatelskie.

55. Teoria Zachowań Tożsamościowych – teoria T. Lewowickiego, ułatwia usystematyzowany ogląd zachowań związanych z tożsamością, wyodrębnienie kilku elementów zachowań tożsamościowych pozwala tożsamości nabywać, manifestować, zabiegać o jej trwanie i korzystne przemiany.

56. Tolerancja – w działaniach edukacyjnych funkcjonuje jako odpór i niwelowanie negatywnych stereotypów, uproszczeń, kategoryzacji, uprzedzeń, wrogości, odrzucenie. Tolerancja jest późniejszym wytworem chrześcijaństwa. Już na początku chrześcijaństwa zwracano uwagę, że nie można czynić różnic między chrześcijanami pochodzącymi z Żydów, a tamtymi wywodzącymi się z pogan.

57. Tożsamość – to samookreślenie, nie całkiem wyartykułowanie, które w procesie dorastania musimy umieć rozwinąć i które musimy przeformułować przez całe życie. W przeformułowaniu tożsamości powinna pomagać edukacja szkolna.

58. Tożsamość kulturowa – poczucie przynależności do wspólnoty, „zakorzenienie”, przywiązanie do ziemi rodzinnej i świadomość pamięci historycznej, „zakotwicza”, daje poczucie swoistości i odrębności, a jednocześnie umożliwia podjęcie komunikacji międzykulturowej, pozwala na kreowanie tożsamości międzykulturowej.

59. Uchodźca – w Konwencji Genewskiej z 1951 roku dotyczącej statusu uchodźców i dołączonym do niego Protokole Nowojorskim z 1967 roku (Dz. U. 1991 Nr 119, poz. 515 i 517) „uchodźcą jest osoba, która żywi uzasadnioną obawę przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub poglądów politycznych, znajduje się poza terytorium kraju, którego jest obywatelem i – z powodu tych obaw – nie chce lub nie może do tego kraju powrócić”.

60. Wielokulturowość – różne kultury i grupy narodowe, etniczne i religijne, żyjące na tym samym terytorium, jednak niewchodzące ze sobą w relacje, jeżeli już do nich dochodzi to najczęściej jest to przypadek, a inność jest postrzegana jako coś negatywnego i stanowi czynnik usprawiedliwiający dyskryminację, mniejszości mogą być ewentualnie biernie tolerowane, lecz nigdy doceniane.

61. Wspólna polityka edukacyjna – obejmuje planowanie i zalecanie na poziomie wspólnotowym kierunków polityki edukacyjnej państw członkowskich, jak również programy wspólnotowe, m.in. Socrates-Comenius, Leonardo da Vinci.

62. Wykluczenie – proces, w którym grupa wykluczona nie ma możliwości pełnej integracji z resztą społeczeństwa, równoprawnego uczestnictwa w jego życiu, jednym z powodów tego stanu jest okazywany przez społeczeństwo brak poczucia solidarności oraz brak uznania przynależności określonych.

Bibliografia

1. Giddens A., Socjologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.

2. Kubiak H., Paluch A., Założenia teorii asymilacji, Polska AN, Wydawnictwo “Ossolineum”, Wrocław 1980.

3. Kwaśniewski K., Socjologia mniejszosci a definicja mniejszosci narodowej, Zakład badań narodowościowych PAN, 1992.

4. Lewowicki T., Ogrodzka-Mazur E., Szczurek-Borut A., Edukacja międzykulturowa – dokonania, problemy, perspektywy, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011.

5. Osiatyński W., Szkoła Praw Człowieka. Teksty wykładów. Zeszyt 1, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 1998.

6. Paszko A. (red.), Edukacja międzykulturowa w Polsce na przełomie XX i XXI wieku, Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Krakowie, Kraków 2004.

7. Pettigref T.F., Taylor M. C., Słownik socjologii i nauk społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.