M. Głowiński: Grupa literacka a model poezji (przykład Skamandra)
UWAGI WSTĘPNE
W obrębie socjologii życia literackiego wyróżnić można trzy zasadnicze dziedziny analizy:
1. socjologię instytucji literackich;
2. socjologię świadomości literackiej;
3. socjologię funkcjonowania dzieł literackich w danej epoce i wśród zróżnicowanych grup publiczności.
Zadaniem zasadniczym instytucji literackich, niezależnie od tego, czy mają one status formalny, czy nieformalny, jest tworzenie warunków i sytuacji, w których mogłaby się krystalizować komunikacja literacka, zmierzają one do nadania jej pewnego kształtu, wprowadzenia na tory, które by jej zapewniały założoną z góry skuteczność społeczną. Sprawdzianem tej skuteczności jest rozpoznawalność dzieła literackiego czyli umiejętność lektury, której konsekwencją jest wprowadzenie czytanego dzieła w obręb pewnych ukształtowanych stylów, a więc odkrycie w nim ogólnie obowiązujących w epoce wzorców.
DWA RODZAJE GRUP LITERACKICH
Rozróżnienie stowarzyszeń literackich i grup literackich
Stowarzyszenie - ugrupowania literatów o charakterze ekonomicznym, zawodowym, towarzyskim, a także takie, które stawiają sobie inne zadania poza literackimi (np. społeczne, polityczne itp.).
Grupa literacka – zespół pisarzy, który stawia przed sobą wspólne cele literackie, dąży do realizowania wspólnych zamierzeń artystycznych i chce się przedstawić publiczności literackiej jako ugrupowanie, zajmujące na rynku literackim wspólną i w miarę jednolitą pozycję. Zespół, który tworzy wspólny plan działania literackiego; inne czynniki spajające grupę są z tego punktu widzenia zjawiskami ubocznymi.
Tego typu czynniki wiążące (np. towarzyskie) występować muszą zawsze, są elementami koniecznymi, ale nigdy nie mogą zająć pozycji dominującej. Ta zaś może przypaść dwóm innym elementom: sytuacji literackiej w epoce formowania i –następnie- wykrystalizowania grupy oraz programowi literackiemu. Są one zwykle ściśle ze sobą związane, dają się jednak jako czynniki spajające grupę precyzyjnie rozdzielić.
Grupy sytuacyjne
Sytuacja literacka w danym momencie historycznym może stanowić czynnik wiążący grupę o tyle, o ile jej członkowie określają swoje wspólne cele ze względu na nią, tzn. o ile usiłują wspólnie się usytuować na rynku literackim. Elementem zasadniczym staje się określenie własnego stanowiska wobec tego, co się dzieje w bieżącym życiu literackim, a więc- swoiste zajęcie pozycji. Dokonuje się ono przede wszystkim za sprawą wskazania, czym własne położenie ma się różnić od innych stanowisk, praktyk, propozycji. W konsekwencji, zajęta przez grupę pozycja stanowi w mniejszym lub większym stopniu ich wypadkową, układ elementów otoczenia decyduje o jej istocie. W wyniku tak zarysowującej się odrębności, dla grupy literackiej i jej wewnętrznej spoistości ważniejszy jest zespół zakazów od zespołu nakazów. Ważniejsze są wskazania negatywne od pozytywnych. Wskazania negatywne, bo chodzi o wyodrębnienie się spośród zarysowujących się lub już ukształtowanych tendencji, które w danej sytuacji literackiej są istotne, na sposób zaś wyodrębnienia kładzie się mniejszy nacisk, nie przedstawia się programu, nie troszczy o uzasadnienia teoretyczne. Nieliczne, prawie z zasady ogólnikowe wskazania programowe są dla spoistości grupy zjawiskiem dalszoplanowym (tym bardziej iż – jak w przypadku Skamandra – brak programu stać się może świadomym założeniem). Z przyczyny, że tego rodzaju grupy kształtują się przede wszystkim ze względu na układ zjawisk w danej sytuacji literackiej, nazywać je można grupami sytuacyjnymi.
Grupy programowe
W grupach, w których miejsce zasadnicze zyskują dążenia programowe, pozycję centralną zajmuje zespół wskazań pozytywnych, mniej lub bardziej wyraźnie sformułowana poetyka. Nie znaczy to jednak, że uwikłania sytuacyjne zanikają, nie odgrywają już żadnej roli. Pozostają one istotne, nadal w jakiejś mierze wyznaczają położenie grupy, lecz stosunek do nich staje się czynnikiem więzi wewnątrzgrupowej o tyle, o ile wyrazi się w programie; programie, w którym zwykle od określenia stosunku do zjawisk z punktu widzenia grupy zewnętrznych istotniejsze jest ujawnienie celów pozytywnych i sposobów ich osiągnięcia. Tego rodzaju grupy, w których sformułowany program i wyznaczona teoria stanowią zasadniczy czynnik spójności, nazywane są grupami programowymi.
Dla grupy sytuacyjnej dzieło literackie czy szerzej: w ogóle działalność literacka jest dziedziną nie wymagającą sproblematyzowania, zrozumiałą sama przez się. Stad dla tego rodzaju ugrupowania – Skafander stanowi w tej dziedzinie przykład klasyczny – kryteriami, które się przykłada do utworu literackiego, jest talent czy poziom, a więc mierniki dowolne, nie dające się uzasadnić. Dla grupy programowej zaś teoria, nawet jeśli w praktyce twórczej jest korygowana, przekształcana czy wręcz przełamywana, stanowi czynnik równie ważny jak sama twórczość. Teoria jest tu bowiem czymś więcej niż zespołem wskazań, tworzy system wartości, na tle którego utwory literackie członków grupy zdobywają swój właściwy sens, zyskują swe intelektualne znaczenie. Przykładem grupy, która właśnie ze ściśle sformułowanego i bogato teoretyzowanego programu uczyniła zasadniczy czynnik więzi, jest zespół skupiony w Krakowie wokół T. Peipera.
SKAMANDER – GRUPA SYTUACYJNA
Faktem sprzyjającym powstaniu Skamandra jako grupy sytuacyjnej było to, że uformowała się ona w momencie przełomu literackiego, na który złożyli się: odzyskanie niepodległości, momentalnie zmieniające społeczną rolę literatury w stosunku do ubiegłowiecznej koncepcji pisarza i jego obowiązków wobec narodu, kryzys młodopolskiego rozumienia literatury z jego egotycznym estetyzmem, zainteresowanie współczesną problematyką cywilizacyjną.
Te
trzy czynniki: 1. odzyskanie niepodległości, 2. reakcja
antymodernistyczna,
3. zasadnicza aprobata współczesności
były głównym wyznacznikiem w momencie formowania się Skamandra,
którego istota i losy stają się zrozumiałe tylko w związku z
tymi punktami wyjścia.
Skamander nie powstał jako grupa rewolucyjna, której zadaniem było dokonanie przemian na rynku literackim (przemiany były wynikiem procesów dokonujących się poza nim, były wynikiem swoistej logiki wypadków, tak historycznych, jak artystycznych), powstał zaś jako grupa, której członkowie orientowali się w charakterze i kierunku tych wypadków i potrafili tę swą orientację wyzyskać dla zajęcia takiej pozycji, jaka by czyniła ich stanowisko widoczne tak dla publiczności, jak dla aktywnych uczestników literackiej agory.
Świadczy o tym sam proces formowania grupy, która ukształtowała się w momencie, gdy wszyscy jej członkowie mieli już jakąś pozycje literacką, wszyscy mieli za sobą książkę debiutancką, wiele wierszy drukowanych w prasie, występów autorskich etc.
Znaczy to, że Skamander w momencie formowania bardziej niż nakreślał przyszłe drogi, którymi iść mają zrzeszeni poeci, podsumowywał dotychczasowe ich poczynania i sukcesy. Dla swoistości grupy istotniejsza więc była przeszłość, nawet tak niewielka, niż przyszłość. Skamandryci sami chyba to sobie uświadamiali, gdy formułowali swój „program bez programu”.
Powstaje problem, w jaki sposób Skamander jako grupa, a nie jako zespół, w którym przypadkowo się zrzeszyło kilku wybitnych poetów, mógł odegrać tak wielką rolę w życiu literackim swojego czasu, skoro tak cieniutkimi i nieokreślonymi (talent) zadowalał się wiązaniami wewnątrzgrupowymi i od razu rezygnował z wszelkich form kolektywnego nacisku na poszczególnych uczestników grupy. Wydaje się, że czynnikiem zasadniczym były zjawiska znajdujące się poza grupą, przede wszystkim specyficzny układ literacki.
Awangarda ukształtowała się w momencie, w którym było na rynku literackim sporo nowych faktów, musiała więc walczyć o swoja pozycję także przez sformułowanie programu. Skamander zaś nie miał z kim walczyć, bo z jednej strony działali żywi klasycy (Kasprowicz, Tetmajer, Staff), z drugiej zaś – wierszopisy w rodzaju Słońskiego (wg Troczyńskiego).
Uformowanie Skafandra było odpowiedzią na potrzebę społeczną, było spontaniczną realizacją wołania o nową postawę poety, który przestaje być wieszczem, wyraża zaś powszechny entuzjazm z powodu dokonanych przemian historycznych, wyraża entuzjazm także w tej formie, że rezygnując z dotychczas narzucanej poecie roli, może pisać o błahych faktach dnia codziennego. Powstało więc właśnie puste miejsce, na środku rynku postawiono cokół; problemem było, kto pierwszy na niego wskoczy i utworzy malowniczą grupę. Skamandryci byli właśnie tymi pierwszymi, oni pierwsi zrozumieli, że tego zasadniczo od nich żąda publiczność literacka. Skamandryci „byli pierwszymi pisarzami, którzy umieli powitać Polskę niepodległą”.
Z biegiem lat istotne elementy wiążące grupę systematycznie malały zastępowane przez „taktykę literacką” (termin Troczyńskiego). Widać to na przykładzie „Skamandra”. W numerach z pierwszych lat znajdowały się od czasu do czasu wypowiedzi typu przemówień Lechonia albo przynajmniej notatki polemiczne, skierowane przeciw pismom innych ugrupowań poetyckich, zawartym w nich wypowiedziom teoretycznym i konkretnym utworom. Z biegiem lat i one z łamów „Skamandra” znikają, staje się on magazynem poetyckim, redagowanym w myśl założeń pewnej taktyki, której można się domyślać przede wszystkim z doboru publikowanych autorów. (Pismo to zostało zastąpione przez „Wiadomości Literackie”).
Tak więc, jeśli czynnikiem wiążącym w pierwszym, najbardziej aktywnym okresie istnienia grupy była reakcja na fakt odzyskania niepodległości, w okresie drugim, kiedy zmalała rola owego „programu bez programu”, zasadniczym elementem spajającym był udział, pośredni lub bezpośredni, w tym, o co walczyły „Wiadomości Literackie”. Na obu etapach rozwoju Skamander odpowiadał innym sytuacjom historycznoliterackim, był wynikiem innych sytuacji społecznych.
MODEL POEZJI
Problem poetyki Skamandra jako czynnika spajającego grupę.
Troczyński nie przeczy pewnej wspólnocie skamandrytów na tej płaszczyźnie, jednakże poetykę ich uważa za właściwą ogólnie początkowi lat dwudziestych, ma być więc ona charakterystyczna nie dla jednej grupy, ale dla całego pokolenia poetyckiego.
Poetyka Skamandra w świadomości literackiej epoki odbierana była nie jako zjawisko pokoleniowe, ale dokonanie wyraźnie wydzielonego zespołu poetów. W tym kierunku szły także sugestie krytyki, tej przede wszystkim, która zajmowała w stosunku do Skamandra stanowisko pozytywne lub też pełniła względem niego funkcje apologetyczne.
Dwaj krytycy: Troczyński i Zawodziński ujawniają przełomową rolę Skamandra, pierwszy z krytyków jednak widzi w niej przede wszystkim wypadkową obiektywnej sytuacji literackiej, drugi – przypisuje jej wartości bezwzględne, porównując z tym, co miało w dziejach poezji rolę bezapelacyjnie przełomową.
Czynnik spajający grupę: elementy wspólne w twórczości poszczególnych członków grupy a także to, jak one odbijały się w świadomości literackiej, jak rozpoznawane były utwory poetów należących do grupy.
Niejednolitość ich doświadczeń poetyckich konstatowano wielokrotnie, w ich poetyce stwierdzano zarówno różnorakie nawarstwienia historyczne, jak różne postawy i dążenia. Ujawniają się one już wtedy, gdy się uwzględni tylko pierwszy okres działalności literackiej członków grupy z końca drugiego i z początku trzeciego dziesięciolecia wieku. Jeśli się spojrzy na ich twórczość z tych lat jako pewną całość, ujawniają się takie nawarstwienia, jak:
pozostałości poetyki młodopolskiej, widoczne np. w impresjonistycznej kompozycji wiersza, w ulotnej nastrojowości;
parnasistowski ideał formy doskonalej;
estetyzm;
stylizacje romantyczne;
publicystyczna retoryka;
zintelektualizowana refleksyjność;
świadomy brutalizm i obniżenie stylu poetyckiego;
dążności ekspresjonistyczne, futurystyczne;
dążności tak niejednolite przyjmowane były jako pewna całość.
Swoistością poetyki Skamandra bowiem jest właśnie synkretyzm. W okolicach roku 1918 wydawał się on czymś nowym i niezwykłym, bo takiego stopu różnorakich materiałów nikt jeszcze w Polsce nie dokonał. Około roku 1918 synkretyzm ten, z dzisiejszej perspektywy ujawniający całe swe wewnętrzne pomieszanie, był dostatecznym czynnikiem spajającym grupę, albowiem – jako nowy układ – różnił się od wcześniejszych doświadczeń poetyckich, a także od poczynań poetów skupionych w innych grupach.
Jednakże nie synkretyzm stał się zasadniczym wyróżnikiem poetyki skamandryckiej w świadomości literackiej epoki. Na plan pierwszy zaczęły się wysuwać inne elementy, czasem historycznie mniej konkretne, ale pozwalające odseparować to, co się wydaje poezją właściwą Skafandrowi, od wcześniejszych doświadczeń modernistycznych i później nieco uformowanych tendencji awangardowych. Od pierwszych różnić będą Skamandra takie zjawiska, jak: codzienność tematyki, dopuszczanie w obręb wiersza potoczno-konwersacyjnej polszczyzny, powołanie do roli bohatera lirycznego człowieka osadzonego we współczesnych, najczęściej wielkomiejskich realiach, zainteresowanie światem współczesnym i jego osiągnięciami cywilizacyjnymi; od drugich – bezpośredni emocjonalizm, wyraźne nawiązanie do dziedzictwa romantycznego, tradycyjna budowa wierszowa, respektująca dotychczasowe formy stroficzne, nie rezygnująca z rymu i pewnych regularności, wreszcie prostota i komunikatywność, wyraźna na tle doświadczeń poetów, zaczynających swą działalność w kręgu „Zwrotnicy”.