Hieronim Morsztyn :

• wywodzi się z rodziny o tradycjach kalwińskich, a potem ariańskich;

• po śmierci ojca trafia do wuja Samuela Łaskiego, a ów umożliwia Morsztynowi naukę w szkole jezuickiej w Braniewie – stąd mocny wpływ religii na jego poezję

• być może obracał się w środowisku dworu królewskiego

• „Światowa rozkosz” - poemat który przyniósł mu sławę za życia

• 1650 - „Antypasty małżeńskie” → 1 wierszowany romans

• twórczość rękopiśmienna, ok 500 utworów, głównie fraszki →

• być może studiował medycynę w Padwie

• zabawny utwór o sekcji zwłok

• teksty wolne od cenzury i autocenzury, docieramy do rdzenia jego niepokojów,

• teksty dostarczają wiedzy o stosunku do ciała, miłości, seksualizmu

„Trzy grzechy śmiertelne”

Chciwość, nieczystość i lenistwo

- Bóg stworzył świat dla woli człowieka,

- praca staje się przekleństwem, człowiek musi w pocie czoła zdobywać pożywienie,

- Morsztyn pomija historię nieposłuszeństwa Adama i Ewy – pierwszych ludzi

- pomija także nieposłuszeństwo człowieka, zarzuca, że to Bóg obarczył człowieka brzemieniem śmierci, że Bóg z nieznanego okrucieństwa chce prześladować człowieka, za jego żądze i pragnienia seksualne,

- to Bóg daje człowiekowi przyrodzenie, naturę skłonną do grzechu

Św. Augustyn podjął refleksję nad tematem upadku człowieka, to on tworzy pojęcie grzechu pierworodnego (w Ks. Rodzaju go nie ma). Skutkiem nieposłuszeństwa człowieka jest cierpienie, śmierć, utrata kontroli nad pożądaniem, pożądliwość jest efektem grzechu pierworodnego.

- to Bóg daje człowiekowi naturę skłonności do grzechu i karze go potem

- nurt refleksji HEDONISTÓW (walka rozkoszy) – to natura określa człowieka, ten musi jej hołdować

SCEPTYCYZM – idea wątpienia, krytyka kultury, podkreśla powiązanie człowieka ze zwierzęciem, jego rozpusty i popędliwości (co nie może być grzechem, bo to rzecz naturalna)

Jaki jest stosunek sceptyków do religii?

Jeśli natura jest podstawowym układem odniesienia, to religia jest niepotrzebna, wymyślona, to rodzaj fasady, wymysł człowieka. Sceptycy są krytyczni w stosunku do wiary.

- Morsztyn również sceptycznie odnosi się do religii, ale w przeciwieństwie do sceptyków:

Wierzy w realność kary Boskiej

Wpływ jezuicki jest wyraźny w jego poezji, skąd rozdarcie między naturą i religią nie jest tak dramatycznie.

Religia nie jest tylko wymysłem, bo człowiek musi prowadzić walkę z naturą człowieka.

- Za chwilę przyjemności mamy cierpieć całą wieczność. Morsztyn uważa, że to niesprawiedliwe i nielogiczne.

- Obraz człowieka-więźnia (nawiązanie do jaskini Platona, byt ludzi-byt więźniów -> nie należą do świata idei, zmysły, ciało, krępują ich, czują się związani).

Morsztyn znów dokonuje przekształcenia znaczeniowego, trawestuje, religia krępuje człowieka, a nie jego zmysły.

- przedstawienie postaci kobiety Ewy, charakteryzuje ją jako istotę czystą, doskonałą, nieskalaną, stąd pragną ją mężczyźni, porównują ją do ANIOŁA (Laura Petrarki, Beatrycze Dantego),

- włoskie motywy, wizja petrakstyczna – prowadzi do Boga poprzez miłość, pozwala doskonalić się duchowo, kobiety przewyższają anioły

- Morsztyn cytuję filozofię neoplatońską, całą argumentację, by usprawiedliwić fizyczne pożądanie człowieka.

- Gdyby nie byłoby na świecie kobiet, nie byłoby pożądania.

- motyw Salamandry i Feniksa -> symbol Chrystusa

Ta żyje w płomieniu ten odradza się z popiołów

Ciało zatem utworzone jest z żywiołów

„Światowa rozkosz”

Z wprowadzenia do lektury:

1. Biografia Hieronima Morsztyna jest fragmentaryczna. Ze wstępu dowiadujemy się, że jego rodzina była arianami, zaś sam Morsztyn pobierał nauki w szkole jezuickiej.

2. Pierwszym drukowanym tekstem Hieronima były „Theses filozofskie” z 1598 r. dedykowane Samuelowi Łaskiemu – jedyny drukowany za życia autora.

3. „Światowa rozkosz” wydana została w 1606 r., dzięki niej Hieronim Morsztyn zdobył sławę i uznanie w oczach współczesnych mu twórców.

4. Pozostałe utwory zachowały się w jedynie rękopisach. Co ciekawe to Morsztynowi zawdzięczamy określenie wieku XVII jako „wieku rękopisów”. Przykłady utworów: „Fraszkorytmy albo zabawy pokojowe z ksiąg autora pewnego wyjęte” 1613 r., „Summarius wierszów Morsztyna, niegdy poety polskiego, przepisany” 2. połowa XVII w., fraszki, przekła-dy z „Heroid” Owidiusza, większe utwory epicko-romansowe: 1655 r. druk „Philomachia abo affektów gorącej miłości wyrażenie z kilku par obojej płci przykładów”.

5. We wprowadzeniu czytamy, że „Światowa rozkosz” rozpoczęła nowy nurt w poezji, który to autor określa jako „królewski dwór Rozkoszy”.

Do czytelnika:

1. Morsztyn tłumaczy się z błędów, przeprasza za nie czytelników i swoich patronów.

2. Utwór ten napisany jest dla Mikołaja Zenowica (autor ma nadzieję, że Zenowic dobrze przyjmie jego utwór)

Światowa rozkosz:

1. Bóg stworzył piękny, niezwykły świat. Jego urody nie sposób opisać – Świetny świat tak nadobnie Pan Bóg ubudował, że choćby wsze rozumy do kupy stosował (…) niepodobna rzecz jest pięknej krasy jego (…) ani piórem określić, ani wyrzec słowy.

2. Autor pyta jak nie chwalić świata, który stworzył Bóg? Trzeba korzystać z jego (świata) uroków i dóbr. Niewdzięcznością a nawet grzechem byłoby ich unikać.

3. Morsztyn pisze dalej o mnichach, którzy, co prawda, zrezygnowali z wszelkich przyjemności na rzecz kontemplacji. Autor jednak nie umniejsza ich zasług – są potrzebni światu by „prosić za innymi ludźmi”.

4. Autor precyzuje cel utworu: ma zamiar opisać świeckie rozkosze – Moja rzecz jest opisać świeckie delicje, których każdy, póki żyw, niech, jak chce zażyje..

5. 12 służebnych panien – nawiązanie do „Pieśni Świętojańskiej o sobótce” Kochanowskiego. Gratyfikował rozkosze, życie ziemianina, bytu wiejskiego w zgodności z naturą, Morsztyn parafrazuje.

6. Autor personifikuje każdą ze świeckich rozkoszy, posługuje się także alegorią.

7. Imiona panien, nie mają być jedynie abstrakcyjnymi ujęciami, ale mają oddziaływać na zmysły.

8. Realizacja, jaką mamy w tytule, nie odzwierciedla się w utworze, bo po 12 pieśniach (panien), mamy jeszcze 8, traktujących o motywie vanitas (cel umoralniający).

9. Początek poematu: „świetny świat” – fałszywa etymologia, istotą świata jest świetność, doskonałość. Refleksja nad pięknem świata, której kontemplowanie może przybliżyć nas do Chrystusa.

Morsztyn odcina się od tej tradycji, świat wg niego nie jest pięknem dzieła Stwórcy -> echa ujęcia sceptyków, rozum jest zbyt słaby, ograniczony, by opisać dzieło Boskie.

10. To nie rozum ma być przewodnikiem Morsztyna, ale zmysły

11. Pozorności – to, co zewnętrznie piękne, to powierzchnia zjawisk, to złudne, fałsz, interesuje go to, co prawdziwe.

12. Element pominięcia grzechu pierworodnego, jak w „Trzech grzechach śmiertelnych”.

Kim jest Rozkosz?

1. Wesoła pani w złotej szacie.

2. Posiada koronę (jest panią tego świata), rubinowy pierścień, jej skronie okrywa jedwab.

3. Przed nią idzie pacholę z „gronem pieszczot” i fraucymer niosący szkatułę z przyjemnościami. Do pochodu należy również

• Rozpusta - stara pani

• Wenus – sekretarka

• Kupido

• Pięć panien odpowiadających pięciu zmysłom

• Dwie kobiety z kosmetykami, perfumami itp.

To nie koniec pochodu, ale autor uważa, że opisywanie go zajęłoby mu zbyt dużo czasu. Kończy więc stwierdzeniem, że nie ma osoby, która nie chciałaby do owego pochodu dołączyć

Ochmistrzem w pochodzie jest Dostatek

1. Wygląd: źrebna, długa broda

2. Przy każdym kroku złotymi (…) portugały sieje – rozrzuca złote monety (portugał – moneta) i rozdaje wszelkie bogactwo (srebro, złoto, klejnoty, drogocenne tkaniny i meble, ale i miasta, folwarki

3. Autor wyraża nadzieję, że owy Ochmistrz w Polsce pozostanie i trochę swych dóbr użyczy Morsztynowi. Dalej pisze, że nie chce odejść od Ochmistrza (bo nikt przecież nie chce żyć w nędzy).

Pierwsza panna – Pomba (wystawność, okazałość)

1. Jest pierwszą w orszaku dziewicą, jednak w jej przodku autor pisze pierwsza dziewica, ile u tej paniej wątpię, żeby to prawda jednak Morsztyn nie ma zamiaru jej oceniać

2. Podróżuje w karocy bo nigdy nie chodzi

3. Gromadzi wokół siebie tłum kłaniających się jej osób

4. W złocie chodzi, na złocie i sypia i jada, złotem ściany obite i na złocie siada..

5. Nie zna umiaru, jej herbem jest zbytek

Wtóra (druga) panna – Asystencyja (według autora okazałe, dworskie występowanie)

1. Wiedzie wielki orszak

2. Gromadzi wokół siebie tych, którzy występują na dworze: marszałków, kanclerza, urzędników dworskich

3. Autor nie może dalej jej opisywać, ponieważ przywołuje go do siebie Kompanija.

Trzecia panna – Kompanija (towarzyskość)

1. Zabawia się ze szlachetną drużyną

2. Każdemu pomoże pozbyć się trosk

3. Sprawia, że ludzie bawią się ze sobą pomimo różnicy wieku/stanu/płci/poglądów

Czwarta panna – Dyjeta, ale nie doktorska (rozkosze jedzenia)

1. Autor chciałby ją obłapiać i całować

2. Opis bogatych stołów, bogatych dań itd. (wyjaśnienie słowa: wety = desery)

Piąta panna – Pijatyka (pijaństwo)

1. Jest to kobieta swawolna, jej skronie zdobi wieniec hederowy, w dłoniach trzyma herb Bachusowy, jeździ po pokoju na beczce próbując różnych napojów

2. Dalej następuje opis różnych alkoholi

3. Opis działania alkoholu: onemu się zda, że nie masz mędrszego pijany uważa, że w swoich mowach dorównuje Cyceronowi i że jest wielkim bohaterem

4. Autor ma nadzieję, że pijanemu Bóg wybaczy, jednak zauważa, że byłoby dobrze gdyby odwiedził on pańską winnicę

Szósta panna – Podwika (płeć piękna, niewiasta)

1. Autor przyznaje, że jej nie zna, więc prosi Wenus o to by prowadziła jego pióro

2. Jej osobę łączy z zauroczeniem

3. Opisuje ja działa na mężczyzn (wielbią ją, obsypują komplementami, ja skorzy do niebezpiecznych działań byleby tylko ujrzeć ukochaną)

4. Z jej osobą łączy także Kupidyna

5. Kończy jej opis słowami, że kto nie twój, nie godzien, że żyje.

Siódma panna – Muzyka

1. Autor prosi o odejście głuchych i tych, którzy zachowują się zbyt głośno, ponieważ zbliża się do nich wesoła panienka, Muzyka

2. Charakteryzują ją rozpuszczone włosy i głos, którym rozwesela cały świat

3. Gromadzi wokół siebie wszelkie instrumenty

4. Dzięki niej ludzie zapominają o zmartwieniach.

Ósma panna – Saltarella (skoczny taniec)

1. Piękna, wysoka, kształtna kobieta, chybka, jędrzna, mokła,wyprawna

2. Każdego zaprasza do wspólnego tańca

Dziewiąta panna – Krotochwila (zabawa, igrzyska)

1. Nie przejmuje się upływającym czasem, nie patrzy na zegarek

2. W rękach trzyma śmiech – dobrą zabawę

3. Jej bratem jest Żart

4. Dalej następuje opis zabawy na igrzyskach i biesiadach

Dziesiąta panna – Gra

1. W dłoniach trzyma zysk i stratę

2. Szczęściem odmiennie szafuje

3. Jest tam, gdzie znajdują się karty, kości

4. Gromadzi ludzi śmiałych

5. Autor pisze, że szczęście nigdy nas nie opuszcza, co jakiś czas wraca, jednak jedyną pewną zasadą jest to, że kto nie gra, nie straci

6. Do gry prowadzi ludzi ich żądza

Jedenasta panna – Przejazdka (podróż)

1. Zawsze ubrana jest w podróżny płaszcz

2. Jej koniuszym (koniuszy – urzędnik zajmujący się stajnią monarchy) jest Pogoda – ma ona wiele pojazdów, karet, koni, woźników, osłów, wielbłądów itd.

3. Jej lokaje to Wszędybył i Dalej. Konie - Równica i Pagórek i piesek – Zabawa.

Podsumowanie:

1. Cały tekst podzielony jest na opis każdej z panien.

2. Rymowany

3. Częste personifikacje (uczuć, stanów)

4. Jeśli zauważymy opis alkoholu/biesiady/wszelkich uciech to najprawdopodobniej jest to właśnie fragment z tego utworu.

5. Np. Dziesiąta panna Gra – to tytuł danej części.

6. Morsztyn zwycięża ostatecznie, chce opisać cielesny aspekt świata, musi zderzyć się z cierpieniem, chorobą, weneryczną i z otwartym grobem, patrzeć na świat przez pryzmat zmysłowości.

“Vanitas vanitatum et omnia vanitas”

• Zbiór Światowa rozkosz wydany w 1606 r.

• Vanitas vanitatum et omnia vanitas ( łac. Marność nad marnościami i wszystko marność) Księga Koheleta (Eklezjastesa)

• Incipit: Oj, nie maszci na świecie nic zaradnym trwałego

• Na świecie nie ma „nic trwałego”, dobra materialne szybko przeminą, po śmierci nie zostanie nic: „śmierć koniec wszystkiego”, nie warto się na nich skupiać.

• Los jest niepewny, życie jest ciężkie- przynosi wiele nieszczęść,

• W utworze podkreślony zostaje upływ czasu: „Noc i dzień prędko bieży”, życie ludzkie szybko przemija, czas nieuchronnie przybliża je do śmierci.

• Świat, szatan, jawią się w wierszu jako przeciwnicy człowieka, toczą z nim „walkę”. „Świat, szatan, własne ciało bitwę z człekiem wiedzie”

• Człowiek musi uważać, wystrzegać się grzechu.

• Wartością nadrzędną jest mądrość zrównana ze świadomością śmierci.

• Śmierć „nieubłagana” zrównuje wszystkich, dosięgnie każdego, bez względu na majątek.

• Piękne pałace, bogactwo – wszystko to przeminie. Po śmierci pozostanie jedynie trumna i orszak z „rozlicznej gadziny szkarady”. Władza nie uchroni człowieka przed śmiercią.

• Rzeczy istotne na ziemi, nie są cenne po śmierci.

• W wierszu występuje typowy dla baroku motyw brzydoty ( opis rozkładu ciała). „Robak, wąż i jaszczurka pastwią się zgniłego/ członki ciała(…)

• Następuje negacja wszelkich ziemskich wartości, ukazuje marność, złudność świata – „ świecie nieświetny”.

• Człowiek rodzi się w grzechu, nic nie zabiera ze świata, odchodzi bez niczego, bez niczego („nago”) też się rodzi.

• Żywot człowieka jest nędzny, Morsztyn podkreśla, że życie ziemskie jest marnością.

• Napisany trzynastozgłoskowcem.

• Rymy parzyste.

• Porównanie życia ziemskiego z życiem pośmiertnym.

„Do Zosie”

• rozdźwięk między pociągiem, namiętnością, seksualizmem, a rozumem „w portkach członek bez rozumu noszę”

• członek nie wierzy w Boga, nie ma wartości moralnych, etycznych

• siła pożądania, namietności jest tak wielka, że rozbudza w nim ją siostrę, córkę blablabla, nawet ściana, tylko ojciec go nie rozbudza!

„Kiep”

• kiep to kobiecy narząd płciowy

• fragment ciała, jak każdy inny

• „z takiego kiepa przecież każdy człowiek wychodzi!” Katarzyna Kostyra <3

• miłość = pożądanie piękna, kiep jest niezbyt fajny, ale za to Wenus „założyła w nim pociech skrytości”;

• Natura przesądza o tym, co staje się źródłem pożądania

• „Piękna twarz, piękne oko, piękna pierś i szyja – Wszystko to kiepstwo” → petrarkistyczny portret kochanki skoncentrowany na popiersiu kochanki – Morsztyn je przywołuje, mówi, że to nie jest nic warte, wszystko bowiem zmierza do aktu seksualnego

M. Malicki, „Summarius wierszów” przypisywany Hieronimowi Morsztynowi i odmiany jego tekstu, „Archiwum Literackie”, t. XXVII:

„Potrzeba z Kupidynem” opowiada o bitwie, zmaganiu

- odchodzimy od motywu miłości, choć Kupido działa z podstępu, podmiot liryczny nie zakochuje się (chrześcijańska walka z pożądaniem)

- miłość może przyjść w najmniej spodziewanym momencie - podmiot zostaje pokonany we śnie, nie, w dzień nie poddaje się miłości, ale we śnie jest nieświadomy.

Sen – chwila wolności, odpoczynku strudzonego, czuje się we śnie bezpieczny. Platońskie mniemania skazują się złudne, podczas snu walczy z Kupidynem (z erosem) -> akt erotyczny (wywodzący się do Anakreonta), sen, w którym ma się wizję uczestnictwa w akcie seksualnym, rymy spajają wersy – „boju-pokoju” – cytat z Sępa Szarzyńskiego (IV sonet). Morsztyn sięga do Sępa świadomie po ten cytat, zmieniając kontekst: mówi o pokoju w sensie dosłownym (śnie), a o boju, czyli o seksie (z szatanem, ciałem).

Opis snu – enigmatyczny obraz aktu seksualnego, koniec bitwy-koniec snu. Bohater budzi się, Kupido wygrał. Autor poniósł klęskę, ale widzimy ślad po tej walce -> obudzony jest ranny; „Łoże krew skropiła” – polucja, mężczyzna podniecił się we śnie i wydał nasienie w łóżku.

Człowiek nawet we śnie nie jest wolny, nie panuje wtedy nad ciałem. Może zachować czystość uczynków, ale ciało może nas pokonać we śnie.

Skutki snu – „wygrało bękarcie” – wyzwiska pod adresem Kupidyna, ostatecznie przegrał tę walkę, ponieważ pragnie więcej pożądać, wcześniej walczył i opierał się, ale gdy zaznał rozkoszy cielesnej we śnie, wie, że nie będzie w stanie pokonać Kupidyna.

Zwraca się do Wenus – bogini miłości, modli się do niej, choć wcześniej nazywał ją czarownicą. Teraz zwraca się do niej „bogini”.