Historia sztuki Górnego Śląska – zagadnienia egzaminacyjne

Od studenta wymagana jest znajomość geografii i historii Górnego Śląska w stopniu wynikającym z ukończenia kursu historii Śląska na trzecim semestrze studiów.

1. Architektura romańska na pograniczu śląsko-małopolskim

Kaplice grodowe w ośrodkach władzy kasztelańskiej i książęcej, forma architektoniczna, jej geneza i europejskie analogie.

Kaplice grodowe:

rotunda św. Mikołaja i Wacława na wzgórzu zamkowym w Cieszynie połowa XI - początek XII. – najstarszy obiekt na Górnym Śląsku, typowy dla architektury środkowoeuropejskiej, ale wyjątkowy na obszarze cieszyńskim i górnośląskim, bo tam powstawało mało obiektów murowanych. Była częścią kompleksu zamkowego kasztelańskiego, tylko rotunda była murowana, reszta zabudowy drewniana i ziemna. Budowana techniką opus emplectum z antyku. Pojedyncza apsyda. Wyróżniki rotundy cieszyńskiej: obecność empory dla księcia i kasztelana z kapitelami kostkowymi (przenikanie z architektury ottońskiej). Rotunda była przebudowywana w innych stylach, np. obudowa klasycystyczna z 1839 Josepha Kornhausla z pilastrami, dopiero w XX wieku odtwarzanie kształtu romańskiego. Możliwe wpływy morawskie - np. rotunda św. Katarzyny w Znojmie I p. XII w. i św. Marcina w Pradze XI w.

technika opus emplectum - regularne ciosy kamienia tworzą dwie warstwy, między nimi wypełnienie gruzem

kościół na wzgórzu Małgorzatki w Bytomiu – kompleks z grodem kasztelańskim i kaplicą, tam odkryto tympanon Jaksy z dawnego opactwa benedyktynów na Ołbinie pod Wrocławiem, tympanon fundatorski, wykorzystany wtórnie, upamiętniający fundację księcia Bolesława Kędzierzawego w Bytomiu. Można wnosić z tego że kaplica lub kościół w Bytomiu nie był rotundą, tylko miał nawę. Czasy przynależności Bytomia do Małopolski.

kościół św. Jana Chrzciciela w Siewierzu 2 ćwierć XII w. – romański, znajdował się w ośrodku kasztelańskim, teraz jest to kaplica cmentarna z dala od miasta, zmiana położenia wynika z sytuowania miast na prawach niemieckich tuż przy okolicy zamieszkałej. Fundacja Piotra Dunina Własta. Kaplica podobna do bytomskiej, 1 nawa, apsyda, regularne ciosy kamienne z piaskowca, sklepienie burgundzkie. W apsydzie ślady dawnej romańskiej polichromii z XII wieku. Powstała w czasach przynależności do dzielnicy krakowskiej. Kruchta dobudowana w XVII wieku.

2. Fundacje książąt cieszyńskich i raciborskich w średniowieczu

Aktywność fundatorska Przemysława Noszaka – kompleks zamkowy w Cieszynie, Madonna Cieszyńska, nagrobek w kościele św. Marii Magdaleny w Cieszynie, kościół w Starym Bielsku i jego wystrój; inicjatywy księcia cieszyńskiego Kazimierza – cieszyński zamek, wystrój i wyposażenie kościoła w Starym Bielsku; fundacje raciborskiej pary książęcej Jana III i Magdaleny – nagrobek i kustodia.

Przemysław Noszak

książę rządzący na przełomie XIV-XV wieku, przydomek od choroby nóg, nie chodził i trzeba go było nosić, talent dyplomatyczny, urzędnik Karola IV Luksemburskiego, stał na czele związku książąt, miał wysoką pozycję na Śląsku i w Koronie Czech.

Rozbudował Cieszyn - stolicę swojego księstwa dla celów reprezentacyjnych

Po wojnie trzydziestoletniej wygasła linia cieszyńska Piastów i Piastów na Górnym śląsku, teraz władza króla czeskiego i cesarza, dobra zarządzane przez urzędnika - starostę.

II p. XIV i początek XV w - wpływy praskie w sztuce.

Cieszyn, zamek książęcy - zostały skromne ślady - wieża i rotunda z założenia zamkowego, był najbardziej okazałą rezydencją książęcą na Górnym Śląsku. Rysunki zamku z 1647 rysownika armii cesarskiej w czasie wojny trzydziestoletniej. Dominantą założenia była wieża, palatium nie istnieje.

Cieszyn, wieża piastowska - krenelaż na szczycie, górna partia późniejsza, z czasów księcia Kazimierza z XVI w, nawiązuje do czasów dobrobytu za Przemysława Noszaka. Nadbudowa wieży analogiczna do zamku Pernstejn na Morawach XV-XVI w. kształtowanie wieży plastyczne, wyładowane brzegi wież. Uzupełnieniem wieży tarcze herbowe z czasów Noszaka, wskazuje na to styl - środowiska rzeźbiarskiego Petera Parlera

Madonna z Cieszyna, warsztat Petrea Parlera ok. 1360-1370 wcześniej stała na starym targu w Cieszynie, mogła być wcześniej w kaplicy. Kamień, mistrzowskie wykonanie. Pokryta 30 warstwami farby, po ich zdjęciu odkryto warsztat średniowieczny. Badania wykazały że figurę wykonano z miejscowego piaskowca - artysta wykonał na miejscu, z kręgu Parlera, cechy charakterystyczne - akcentowanie wolumenu, korpus przypomina kolumnę, równoległe długie fałdy, odczuwalny ciężar szat, miękki modelunek twarzy, miękkie rozpuszczone włosy, syntetyczne traktowanie linii i płaszczyzn, realizm szczegółów, staranne wymodelowane guziki i brzosza - element rodzajowości, akcenty symboliczne - Jezus trzyma w lewej ręce jabłko, prawą ręką podtrzymuje je też Maria. Porównanie do popiersia księżnej Anny Świdnickiej w tryforium katedry św. Wita w Pradze, warsztat Petera Parlera, 1379-1386- modelowanie włosów, podbródka, wycięcie oczu, tarcze herbowe w wieży w Cieszynie

Cieszyn, nagrobek księcia Przemysława Noszaka (lub jego ojca) w kościele św. Marii Magdaleny, ok. 1380 pierwotnie tumbowy, nie wiadomo jak wyglądała reszta, zachowała się figura podnóżkowa i rzeźba księcia. Na kamiennej skrzyni sarkofagowej podobizna, horyzontalne usytuowanie - figura leżała na tumbie, postać łączy cechy postaci stojącej - układ szat i wsparcie stóp na podnóżku w postaci lwa- i leżącej - poduszka. Miecz w prawej dłoni, symbol sprawiedliwości - był sprawiedliwym sędzią. Elementy heraldyczne. Twórcy pod wpływem warszatu Parlera ale nie z samego warsztatu

Stare Bielsko kościół świętych Stanisława i Mikołaja ok 1380 i lata 20 XVI w - fundacja Noszaka, pierwotne murowane prezbiterium z drewnianym korpusem, potem dobudowano korpus murowany w XVI. Fundacja z okazji przeniesienia miejscowości na prawo niemieckie. Polichromie w prezbiterium (ok 1380-1390 ściany, arkada tęczowa) - przedstawienia pasyjne i świętych, smukłe postaci, delikatne linie, subtelny modelunek - wytwór malarstwa czeskiego.

Inicjatywy księcia cieszyńskiego Kazimierza:

- Cieszyn, wieża piastowska - górna partia późniejsza, z czasów księcia Kazimierza z XVI w, nawiązuje do czasów dobrobytu za Przemysława Noszaka. Nadbudowa wieży analogiczna do zamku Pernstejn na Morawach XV-XVI w. kształtowanie wieży plastyczne, wyładowane brzegi wież. Uzupełnieniem wieży tarcze herbowe z czasów Noszaka, wskazuje na to styl - środowiska rzeźbiarskiego Petera Parlera

- Stare Bielsko kościół świętych Stanisława i Mikołaja ok 1380 i lata 20 XVI w. Na sklepieniu gotyckim kasetony okrągłe i kwadratowe, kojarzone ze stropami i renesansem - po przebudowie w XVI w z inicjatywy księcia Kazimierza, ponowne nawiązanie do Noszaka i czasów świetności Śląska cieszyńskiego. W dolnej części malowidła XVIII wieczne

- Tryptyk św. Stanisława w kościele świętych Stanisława i Mikołaja w Starym Bielsku ok 1510 rewolucja husycka osłabia wpływy artystyczne praskie, mocniejsze wpływy krakowskie. Artystyczne importy z Krakowa, jeden lub dwa warsztaty, różne sceny. W centrum Madonna z Dzieciątkiem flankowana św. Stanisławem i Mikołajem - sacra conversazione, większa dynamika. Na skrzydłach sceny z życia Stanisława, bogata narracja - złote symboliczne tło, sygnalizowanie przestrzeni. Wincenty z Frysztatu - malarz pracujący w Krakowie, przypisuje mu się ołtarz. Łączy się też to retabulum z tryptykiem z Orłowej

Fundacje raciborskiej pary książęcej Jana III i Magdaleny

- Kustodia z Raciborza 1495 zaginiona w 1945 - duża monstrancja, (takie są nieliczne w Europie Środkowej), była wyjątkowa, srebro wysadzane perłami i kamieniami szlachetnymi, ażurowa architektoniczna struktura, podpory w kształcie lwów, fundacja dwóch rodów – Przemyślidów i Piastów, program heraldyczny nawiązuje do układu o przeżycie dwóch rodów, na dole Vir Dolorum - mąż boleści, trzyma hostię. Na górze święci i Madonna z dzieciątkiem, bogaty program ikonograficzny

- nagrobek Jana III i Magdaleny w dawnym kościele dominikanek w Raciborzu 1495 – zawiera przedstawienie pary książęcej, hieratycznie przedstawiona postać księcia dzierży miecz, znak władzy, księżna jest spowita w płaszcz, o twardo łamanych draperiach, ma skrzyżowane na piersiach w geście modlitwy dłonie. Wątki ideowe: upamiętnienie zasług i pełne nadziei oczekiwanie na nadejście zmartwychwstania.

Opole, Racibórz i Cieszyn - zamki książęce

Opole, dawny zamek książęcy - rozebrany w XX-leciu międzywojennym, przekształcenia w dobie nowożytnej, manierystyczne szczyty, nawarstwienia różnych epok, tylko baszta średniowieczna. W 1919 Opole zostało stolicą prowincji Górnośląskiej i decyzja o wyburzeniu i budowie nowego modernistycznego gmachu dla administracji, została tylko baszta, która stała się symbolem miasta. Wyburzenie wywołało po stronie polskiej oburzenie, atak na relikty piastowskie.

Toszek, zamek z XVII wieku z reliktami założenia z XIV-XV - wzniesiony na szkarpie, walory obronne, na osi założenia miejskiego, przebudowa w XVII wieku przez rody baronowskie Rzeszy, początki zamku to stolica książęca w XV wieku, ale krótko. Wieża z przyporami - gotyk, ostrołukowe okna

Opawa kościół św. krzyża koniec XIV w. fundacja księcia Przemka Opawskiego, poza murami miejskimi, wzorowany na kościele w Pradze wniebowzięcia - wpływy kaplicy w Akwizgranie. 8 boczny rzut i umiejscowienie może być z wyobrażenia o miejscu pochówku Chrystusa - ideowa kopia kaplicy groby pańskiego w Jerozolimie

3. Średniowieczna rzeźba sepulkralna na Górnym Śląsku

Nagrobki książęce w Opolu, Cieszynie i Raciborzu – typ, forma i ich geneza, treści ideowe.

Nagrobki książąt opolskich w kaplicy św. Anny przy kościele franciszkanów w Opolu 1378-1382 architektura kaplicy do 1309 oraz koniec XIV w. - tumby są wtórne, bez baldachimów - tradycja śląska. Nagrobki podwójne. Wizerunki Bolka I, II, oraz Bolka III z małżonką. 2 nagrobki. Szaty geometryzują bryłę, realistyczne fizjonomie, plastyczna siła, kojarzone z nagrobkami w Krzeszowie, jeden z książąt sięga po misericordię - motyw w rzeźbie sepulkralnej środkowoeuropejskim bardzo rzadki, pojawia się w rzeźbie angielskiej krzyżowców. Najprawdopodobniej fundacja Bolka III

Cieszyn, nagrobek księcia Przemysława Noszaka (lub jego ojca) w kościele św. Marii Magdaleny, ok. 1380 pierwotnie tumbowy, nie wiadomo jak wyglądała reszta, zachowała się figura podnóżkowa i rzeźba księcia. Na kamiennej skrzyni sarkofagowej podobizna, horyzontalne usytuowanie - figura leżała na tumbie, postać łączy cechy postaci stojącej - układ szat i wsparcie stóp na podnóżku w postaci lwa- i leżącej - poduszka. Miecz w prawej dłoni, symbol sprawiedliwości - był sprawiedliwym sędzią. Elementy heraldyczne. Twórcy pod wpływem warszatu Parlera ale nie z samego warsztatu

- nagrobek Jana III i Magdaleny w dawnym kościele dominikanek w Raciborzu 1495 – zawiera przedstawienie pary książęcej, hieratycznie przedstawiona postać księcia dzierży miecz, znak władzy, księżna jest spowita w płaszcz, o twardo łamanych draperiach, ma skrzyżowane na piersiach w geście modlitwy dłonie. Wątki ideowe: upamiętnienie zasług i pełne nadziei oczekiwanie na nadejście zmartwychwstania.

nagrobek księcia Bolka II świdnickiego w Mauzoleum Piastów przy kościele cysterskim w Krzeszowie ok 1380 - efektowana kaplica barokowa w kościele barokowym cystersów, tumba wtórna, kamienna.

nagrobek księcia Henryka IV Probusa 1300-1320 pracowały równoległe 2 warszaty pracowały nad tmbą jeden i nad pokryciem drugi. Na tumbie orszak żałobników kolegiacki. Inskrypcje i motywy heraldyczne. Nie wiadomo kto ufundował nagrobek. Jest prototypem późniejszych nagrobków książęcych na śląsku - tumba z całopostaciową figurą zmarłego który może stać i leżeć, trzyma miecz - postaci ukazane jako żyjące w momencie zmartwychwstania ciała przy Sądzie Ostatecznym. Eksponowane cnoty i dokonania zmarłego. Żona wierna i cnotliwa.

4. Sztuka cystersów na Górnym Śląsku w średniowieczu

Założenia klasztorne w Rudach i Jemielnicy na tle tradycji zakonnej i współczesnych tendencji artystycznych, schemat św. Bernarda, system przyporowo-filarowy, problem dekoracji.

Klasztory, różne typy, nie wszyscy zakonnicy są mnichami, mnichami są cystersi, ale franciszkanie nie. Pierwszym zgromadzeniem są benedyktyni, zakon kontemplacyjny typu mniszego, zakładający izolację, ale praktycznie dochodziło do zeświedczenia, bo prowadzili działalność społeczną. Benedyktyni osiadali najczęściej na wzgórzach.

Cystersi są gałęzią obserwancką benedyktynów, chcą ściślej przestrzegać reguły – w 1098 r. grupa zakonników z Molem na czele z Robertem zakłada nowe zgromadzenie przy dawnej rzymskiej drodze w Sito, od 3 kamienia milowego nazwa z łaciny- cystersi. Cystersi są odrębnym zgromadzeniem, ale nalezą do rodziny benedyktyńskiej. W czasach rozkwitu dotarli docierali do krańców Europy Zachodniej, pojawili się w ziemi świętej w XII wieku. Struktura zakonu odpowiadała papiestwu, jest kapituła i opat generalny w Sito, scentralizowana struktura, papieże mogli realizować swoją politykę. Klasztory cysterskie korzystały z prawa egzempcji - były wyłączone spod władzy biskupiej i niezależne od lokalnych feudałów - mogą być sprzymierzeńcami księcia w walce z biskupem, tak było na Śląsku bo istnieje konflikt o daniny od kolonizatorów.

Dotarcie cystersów na Śląsk. Zakon rozwijał się przez filiacje - z klasztoru matki wysyła się konwent 12 zakonników na niezagospodarowane i odizolowane miejsce, np. w dolinie rzek. Filia zachowuje związki z klasztorem matką, podlega wizytacji tamtejszego opata. Morimundus - klasztor najważniejszy dla śląska. Wygnanie księcia piastowskiego Władysława. Piotr Włostowic - protektor benedyktynów, prawa ręka księcia, został oskarżony o zdradę i oślepiony, później wrócił do łask. Bolesław Wysoki wygnał benedyktynów, bo współpracowali z jego wrogami. Pozbawił ich klasztoru na Ołbinie i w Lubiążu - Ołbin dla norbertanów, lata 70 XII wieku Lubiąż dostają cystersi z Forta w Turyngii. Lubiąż zakłada swoje filie, nie tylko na śląsku. Rudy Wielkie z Jędrzejowa, z Lubiąża

Fundacja w Lubiążu oznaczała odejście od reguł - Krzeszów, Henryków, Kamieniec Ząbkowicki. Na śląsku klasztory powstają wbrew rygorom, bo na zagospodarowanych miejscach. Pierwsza próba fundacji to Woszczyce lata 20 XIII wieku zaczęto fundować ale nie skończyli, wrócili do fundacji po najeździe Mongołów. Po najeździe wielka akcja zakładania klasztorów i lokowania miast - książę opolski Władysław, ufundował opactwo w Rudach Wielkich około 1258. Czas zmniejszającej się popularności cystersów, ale jest to największy ośrodek klasztorny na Górnym Śląsku w średniowieczu, ale nie dorównuje klasztorom na Dolnym śl.

'80 XIII w. opactwo w Rudach powołuje filię w Jemielnicy - miejsce zagospodarowane. św. Jadwiga Śląska spoczęła w żeńskim zakonie cystersek. Najstarszy obiekt ceglany - kościół - na terenie monarchii piastowskiej znajduje się w Lubiążu, cystersi przynieśli innowacje. W Kamieniu Ząbkowickim jedyna oryginalna bezwieżowa fasada, tylko w Krzeszowie zburzono obiekt średniowieczny przy barokizacji.

Rudy Wielkie, dawny kościół cystersów, ok. 1300, rzut poziomy, założony od podstaw w miejscu odludnym, zgodnie w regułą. Zachował się kościół, we wschodnim skrzydle relikty kapitularza średniowiecznego, reszta zabudowań nowożytna. Powstał ok. 1300 roku, w czasach nowożytnych dodano aneksy - fasadę wieżową, rdzeń pozostał, rekonstruowany po 1945 roku. Architektura anachroniczna w swoich czasach - wpływy gotyku powierzchowne. Kościół na planie krzyża łacińskiego, schemat św. Bernarda w części wschodniej - proste zamkniecie prezbiterium i kaplic, w 1300 roku jest to już dawno nieaktualne dla cystersów rozwiązanie. W Rudach zakonnicy z Jędrzejowa - klasztor tamtejszy starszy, więc prawdopodobnie skopiowano architekturę stamtąd. W korpusie nawowym ślady systemu wiązanego z romanizmu - przęsła nawy głównej zbliżone do kwadratu. Ostrołukowe okna gotyckie, ale głęboko rozglifione - romanizm, fryz kratownicowy, szkarpy opinające bryłę nawy głównej, przypory sprowadzone do wewnątrz połączone z filarami, jest to system filarowo - przyporowy, charakterystyczny na śląsku. Sklepienie krzyżowo - żebrowe kopulaste, wielkie okno w części wschodniej - gotyk, reszta okien romańska, gurty nie są linearne jak w gotyku. Arkady międzynawowe to otwory wycięte w murze, łuki mają uskoki w murze. Ergo kościół nie jest gotycki, bo gotyk powierzchowny, architektura zachowawcza. Portal pierwotnej szczytowej fasady bezwieżowej, bez motywów figuralnych, uskokowo traktowany, morawska geneza, tylko floralne motywy na kapitelach.

dawny kościół cystersów w Jemielnicy, 1361 - koniec XIV w, około 1740 początkowo fundacja rycerska, później też książęta strzeleccy. Fasada wieżowa dodana później. Prowadzili hodowlę ryb w stawach. Mnisze oratorium o bazylikowej strukturze bez transeptu, prezbiterium zakończone wielobocznie, tak też kaplice na przedłużeniu naw bocznych. Kaplica eliptyczna św. Józefa dodana w baroku. Korpus nowożytny dodany do średniowiecznego rdzenia. Rzeźba architektoniczna niedawno odkryta - wsporniki z rzeźbą antropo- i zoomorficzną, odejście od reguły zakonnej. Nie zastosowano schematu cystersów śląskich przy odejściu od schematu - ambitu z wieńcem prostokątnych kaplic.

5. Kaplica zamkowa w Raciborzu i kościół klasztory w Rudach – dwa przykłady architektury końca XIII wieku

Styl przejściowy versus rozwinięta forma gotycka.

Racibórz, zamkowa kaplica św. Tomasza Becketta ok 1280-1290

- fundacja biskupa wrocławskiego Tomasza, pomnik konfliktu między władzą świecką i duchowną – stąd wezwanie nieznane dotąd w Polsce, św. Tomasz Beckett był biskupem angielskim który zginął przez konflikt z królem, poza tym św. Tomasz jest patronem imiennym biskupa Tomasza, który był w konflikcie z księciem Henrykiem Probusem

- kaplica jest częścią założenia zamkowego

- w XIX wieku przebudowa - likwidacja podziału na 2 kondygnacje

- sedilia - miejsca dla kanoników, ażurowe wykończenia, wpływy praskie.

- subtelna przestrzeń wewnętrzna, przęsła ze sklepieniem z radialnymi żebrami, subtelna centralizacja, wiązkowe służki, maswerki wyrafinowane

Rudy Wielkie, dawny kościół cystersów, ok. 1300, rzut poziomy,

- założony od podstaw w miejscu odludnym, zgodnie z regułą

Zachował się kościół, we wschodnim skrzydle relikty kapitularza średniowiecznego, reszta zabudowań nowożytna.

- w czasach nowożytnych dodano aneksy - fasadę wieżową, rdzeń pozostał, rekonstruowany po 1945 roku

- architektura anachroniczna w swoich czasach - wpływy gotyku są powierzchowne - plan krzyża łacińskiego, schemat św. Bernarda w części wschodniej - proste zamkniecie prezbiterium i kaplic, w 1300 roku jest to już dawno nieaktualne dla cystersów rozwiązanie, prawdopodobnie skopiowano z kościół – matkę z Jędrzejowa

- W korpusie nawowym ślady systemu wiązanego z romanizmu - przęsła nawy głównej zbliżone do kwadratu

- ostrołukowe okna gotyckie, ale głęboko rozglifione – ślady romanizmu, fryz kratownicowy, szkarpy opinające bryłę nawy głównej, przypory sprowadzone do wewnątrz połączone z filarami, jest to system filarowo - przyporowy, charakterystyczny na śląsku

- sklepienie krzyżowo - żebrowe kopulaste, wielkie okno w części wschodniej - gotyckie, reszta okien romańska, gurty nie są linearne jak w gotyku

- arkady międzynawowe to otwory wycięte w murze, łuki mają uskoki w murze

- kościół nie jest gotycki, bo gotyk jest tylko powierzchowny, architektura jest zachowawcza.

- portal pierwotnej szczytowej fasady bezwieżowej, bez motywów figuralnych, uskokowo traktowany, morawska geneza, tylko floralne motywy na kapitelach.

6. Miasta lokacyjne na Górnym Śląsku

Dynamika procesów urbanizacyjnych na Górnym Śląsku, przykłady lokacyjnych i przedlokacyjnych układów przestrzennych, skala i zabudowa miast, Księga Praw Miejskich Głubczyc.

Kultura rzymska i grecka miała charakter miejski. Rozpad imperium doprowadził do upadku miast. Z czasem odbudowywany potencjał miast, w XII wieku w Italii miasta odzyskują dawną kondycję - Liga Lombardzka konkuruje z cesarzem, co pokazuje silę ekonomiczną i militarną. W Europie środkowej miasta powstawały we wczesnym średniowieczu, ale są słabe. Lokacje w XIII wieku. Różne definicje miasta - teren z prawami miejskimi; miejsce koncentrujące różne funkcje o określonej zabudowie.

Śląsk Górny XIII - I p XIV wieku - proces lokacyjny, wcześniej niż w reszcie Polski, bo bliżej drogi Via Regia, potem rozwija się Małopolska. Miasta lokacyjne powstają wcześniej, ale są małe, mniejsze od dolnośląskich. Mieszczanie są słabszą siłą niż we Wrocławiu. Wzorce prawne (ius teutonicum - prawo niemieckie) to głównie prawo magdeburskie, adaptowane do potrzeb miejscowych. Kolonizatorzy zachodni lokują miasta, ustanawiany samorząd miejski, co daje pewną niezależność.

Wolne miasta królewskie - miasta króla Czech, np. Wrocław. We Wrocławiu mieli własną armię i monetę, prawo miecza - sądzenia najcięższych przestępstw. Miasta mają własny system prawny i indywidualne przywileje od feudała, prawa różnych miast różnią się.

Układy lokacyjne: Opole i Bytom. Lokacja: wytyczenie rynku o regularnym kształcie i wychodzących od niego ulic tworzących siatkę. Mury miejskie dają eliptyczny kształt – są to miasta okolnicowe

Układy przedlokacyjne: Niemodlin był lokowany, ale zachował oryginalny przedlokacyjny kształt, co widać w rynku o nieregularnym kształcie, przy rynku zamek. Mury rozbierane w XIX wieku.

W Krapkowicach i Białej Prudnickiej zachowane fragmenty murów.

Głubczycka księga praw, miniatury Jana z Żytawy z 1421 roku, spisana przez Nicolausa Brevis – pisarz miejski był bardzo ważny, bo spisywał prawa miejskie. Jan z Żytawy był związany z ośrodkiem praskim, wybitny iluminator, pracował we Wrocławiu

7. Średniowieczne kościoły bazylikowe i halowe na Górnym Śląsku

Rozwiązania przestrzenne i ich geneza, rozwiązania fasad – kościoły cystersów, kolegiaty w Głogówku, Niemodlinie i Opolu, kościoły w Głubczycach, Raciborzu, Opawie i Gliwicach.

Kościoły - jedne z niewielu obiektów murowanych, choć i większość kościołów na Górnym Śląsku drewniana, w konstrukcji zrębowej, od średniowiecza do XVIII w. (w Ćwiklicach najstarszy drewniany), więc kościół murowany był wyjątkowy. W księstwach górnośląskich nie ma obiektów katedralnych (bo nie ma siedziby biskupstwa), więc najważniejsze są kościoły kolegiackie z fundacji możnych lub duchownych, np. w Raciborzu bp Tomasza II.

Rudy Wielkie, dawny kościół cystersów, ok. 1300 fasada wieżowa dodana w czasach nowożytnych, Portal pierwotnej szczytowej fasady bezwieżowej, bez motywów figuralnych, uskokowo traktowany, morawska geneza, tylko floralne motywy na kapitelach.

Głogówek, kościół św. Bartłomieja, koniec XIV w. Przebudowa nowożytna, ale zewnętrzny korpus zachował charakter średniowieczny. Korpus bazylikowy 3 nawowy, sklepienia z XVIII, ale oryginalne zachowały się w prezbiterium - żebra dekoracyjnie, do bazylikowego korpusu dostawiono prezbiterium o szerokości nawy głównej, fasada 2 wieżowa - element programu katedralnego

Niemodlin, kościół Wniebowzięcia NMP XIV-XV przekształcony w XVIII w., kolegiata, fasada jedno wieżowa umieszczona niesymetrycznie, z boku, łączy się ze schodkowym szczytem z blendami, późnośredniowieczne.

Opole, kolegiata św. Krzyża - obecnie katedra XIII - XVI dwuwieżowa fasada skończona dopiero w czasach nowożytnych. Obecny układ jest halowy, ale wzniesiono jako bazylikę, późnym średniowieczu przekształcono na halowy późnogotycki, obniżono też nawę główną. Dekoracyjny rysunek żeber, ujednolicona przestrzeń, korpus 3 nawowy przechodzi płynnie w prezbiterium, kaplice są kontynuacją naw bocznych. Tylko podwyższenie posadzki sugeruje oddzielenie prezbiterium, nie ma podziałów sklepień ani ściany tęczowej. Szeroko rozstawione filary też unifikują przestrzeń. Pokazuje ogólną tendencję do kościołów halowych. Sklepienia wysoko nadwieszone.

kościół NMP w Głubczycach XIII-XIV w. Max Hansak rozbudował przed I wojną, zachował średniowieczną tkankę, dobudował transept i przekształcił prezbiterium. Korpus oryginalny halowy, rzut zbliżony do kwadratu, przęsła też kwadratowe, dążenie do centralizacji, poligonalnie zamknięte dostawione prezbiterium. Związki z architekturą Moraw, a od nich z Westfalii. 2 wieżowa fasada ukończona w XIX w. Wieloboczne filary osłabiają longitidualność. Wiązki służek przechodzą w żebra.

Racibórz, kościół Wniebowzięcia XV-XVI w. 3 nawowy korpus halowy z wydłużonym prezbiterium z miejscami dla kanoników - długie chóry od zakonów żebraczych, sklepienia korpusu z gwiaździstym rysunkiem - XVI wieczna odbudowa

Opawa, kościół Wniebowzięcia NMP XIV w. obecnie konkatedra, jeden z największych obiektów sakralnych na Górnym Śląsku w średniowieczu, zakładano potężną 2 wieżową fasadę, zrealizowano częściowo, jedna wieża zwieńczona krenelażem, druga z hełmem. Prezbiterium z przyporami, okna zamurowano i zmieniono w baroku. Układ halowy 3 nawowy, ale nawy nie przedłużone, korpus zbliżony do kwadratu z dostawionym prezbiterium - prezbiterium silniej się odcina od korpusu niż w Opolu, ale podobny do Głogówka. Jest arkada tęczowa. Barokizacja dała zdobienia antyczne filarom. Związki z architekturą wrocławską, a nie z Morawami.

Gliwice, kościół Wszystkich Świętych XV-XVI w. odbudowa po wojnach husyckich, typowa dla tej fazy hala, korpus 3 nawowy z dostawionym prezbiterium jak w Opawie. Fasada z wieżą. Szeroko rozstawione filary arkad międzynawowych - nie ma wyraźnych podziałów, rysunek sklepień spłyca prezbiterium, wnętrze spójne. Sklepienia dekoracyjne przekładają się na efekty przestrzenne

8. Późnośredniowieczna snycerka na Górnym Śląsku

Kręgi Madonn na lwie i Pięknych Madonn, tryptyk w Bąkowie, ekspresyjne tendencje w snycerce około 1500.

Styl Madonn na lwie – II połowa XIV w. nazwa pochodzi od często występującej kompozycji rzeźbiarskiej przedstawiającej tronującą Madonnę z dzieciątkiem wspierającą stopy na lwie – symbolu zwyciężonego zła. Przykłady: Madonna z Dzieciątkiem z Sodowa i Madonna z Dzieciątkiem z Miasteczka Śląskiego ok. 1370. Rzeźba jest spłaszczona, bliska płaskorzeźby, przeznaczona wyłącznie do oglądu z przodu, nie jest trójwymiarowa. Głębiej modelowane są draperie, opadają ku ziemi kaskadami tworząc coś na kształt cokołu, z którym kontrastuje delikatna i wiotka sylwetka Marii. Na uniesionym prawym kolanie wspiera Dzieciątko, równocześnie podając mu jabłko. Górnośląskie Madonny na lwie wpisują się w czesko-morawski krąg artystyczny, styl ten rozpowszechniony był także na Pomorzu i w Małopolsce.

Tryptyk w Bąkowie 1370-1380 – najlepsze dzieło kręgu Madonn na lwie, prawdopodobnie przeniesiony z Opola, przetrwał mimo używania kościoła w Bąkowie przez protestantów – ci dodali jedynie w XVI w. w predelli typowo protestancki temat Ostatniej Wieczerzy. Scena środkowa to koronacja Marii – tronująca Maria i Chrystus a nad nimi pełnoplastyczne maswerki i muzykujący aniołowie. Po bokach płaskorzeźby 12 apostołów, ustawionych parami w 3 rzędach. Na skrzydłach malowane wizerunki świętych niewiast, też w 3 rzędach, po 3 postacie w każdym. Całe tło jest złote. Scena środkowa jest traktowana najbardziej plastycznie, apostołowie bardziej płasko a święte na skrzydłach są malowane – wykorzystano różne techniki. Apostołowie reprezentują typ masywny o dużych wyrazistych głowach, święte z kolei to postacie smukłe, esowato wygięte, eleganckie i wiotkie.

Kolejna faza rozwoju rzeźby to Piękne Madonny, wpisujące się w europejski styl piękny

- Piękna Madonna z Knurowa 1420 - draperie w plastycznych fałdach opadają w kaskady, wypukłe wysokie czoło, migdałowate oczy, wąska żuchwa, atrofia ramion - wywodzone od warsztatów Parlera. Esowato wygięta wiotka sylwetka, młodzieńcza postać. Zamierzonym kontrastem jest ponury wyraz diabelskiej twarzy na półksiężycu pod stopami Marii

- Madonna z Dzieciątkiem z Supikowic, przed połową XV w. – statyczna prosta bryła, bardziej płaskie i kanciaste draperie, szerokie twarze. Dzieciątko czule dotyka podbródka Marii

Snycerstwo

- rzeźba w drewnie upowszechnia się w późnym średniowieczu

- zmiana w liturgii prowadzi do rozwoju snycerki, celebrans stoi tyłem do wiernych, potrzebne nowe ołtarze

- ołtarze do użytków prywatnych w ramach dewocji

9. Kościoły protestanckie na Górnym Śląsku przed wybuchem Wojny Trzydziestoletniej – architektura, wystrój, wyposażenie

Kościoły w Niemysłowicach, Orzeszu, Szymiszowie i Szydłowcu, liturgiczny trójdźwięk świątyni luterańskiej na przykładzie Szydłowca, rola epitafiów, cieszyńska szkoła malarstwa – tryptyk z Ogrodzonej, dzieła Paula Reissa.

- spory wyznaniowe, rywalizujące kościoły

- 1530 konstytuuje się kościół ewangelicko-augsburski

- ewangelicko-reformowany nieliczny na śląsku, ale Hohenzollerowie i niektórzy Piastowie przeszli,

- najważniejszy spór między katolicyzmem a luteranami

- kościoły luterańskie w XVI nie mają swojego typu, budowle nie różnią się od katolickich

- próby stworzenia własnego typu rzadkie, np. kościół św. Anny w Niemysłowicach

- luteranie przejmują kościoły katolickie, ale nie zmieniają znacząco, dodają ewentualnie emporę dla wygody większej ilości wiernych, msza bardzo podobna do katolickiej

- adiafora - rzeczy w samej sobie ani dobre ani złe, np. obrazy

- indult papieski wydany dla Rzeszy pozwala na komunię pod 2 postaciami

- ofensywa luterańska na Śląsku, bo to nie są tereny Rzeszy, gdzie obowiązywała zasada cuius regio, cuius religio; to panowie gruntowi są patronami kościoła parafialnego i filialnego i decydują o wyznaniu, proponują proboszczów których biskupowie muszą zatwierdzić, a szlachta chętnie przechodzi na luteranizm, bierna postawa biskupów wrocławskich i ołomunieckich,

- gotyk późnośredniowieczny staje się uniwersalny dla różnych wyznań, architektura nie jest manifestem wyznania

kościół św. Anny w Niemysłowicach, fundacja szlachecka, 2 nawowa halowa z dostawioną apsydką z obejściem za ołtarzem, służąca komunii pod 2 postaciami, z jednej strony przyjmowano pod jedną postacią, obchodzono ołtarz i przyjmowano pod drugą

Orzesze, kościół św. Wawrzyńca koniec XVI w., fundacja Wawrzyńca von Traha który przeszedł na luteranizm, pszczyńskie państwo stanowe, w pełni średniowieczny gotycki obiekt, wydzielone prezbiterium, połączenie struktury gotyckiej z kamieniarką renesansowo-manierystyczną, arkadowa loggia dla chóru organowego

Szymiszów, dawny kościól ewangelicki 1607 fundacja szlachty luterańskiej, przykład dążenia do własnego stylu budowania; wnętrze jednoprzestrzenne, kościół salowy - sala w formie audytorium dla nabożeństwa, w sklepieniach dalekie echa żeber, są tylko elementy stiukowe ozdobne

Szydłowiec Śląski, dawny kościół imienia Jezus, Antonio Rusco 1616-1617 fundacja arystokracji luterańskiej, wykonawca z Węgier, kościół miał być mauzoleum rodziny baronów, zachował większość wyposażenia luterańskiego, przeszedł w ręce katolickie po wojnie trzydziestoletniej, budowla z zewnątrz bardzo prosta, ujednolicona przestrzeń w środku, jest loża kolatorska (dla rodziny szlacheckiej) otwarta do części ołtarzowej, Hermann Fischer zrobił wyposażenie, epitafium Balthasara von Puckler, Caspar Winckler, po 1945 usunięto grupę figuralną z chrzcielnicy, przeniesiono epitafia do muzeum, usunięto portret Lutra z bramki

elementy typowe wnętrz luterańskich

- luterański liturgiczny trójdźwięk - w części ołtarzowej sprzęt do tych części liturgii, które u luteran zostały: ołtarz, chrzcielnica i ambona symetrycznie rozstawione w jednej przestrzeni ołtarza

- ołtarz 2 kondygnacyjny z predella i zwieńczeniem - wpływy niderlandzkie w ornamentyce, program chrystologiczny - w predelii ostatnia wieczerza, potem ukrzyżowanie i wniebowstąpienie, po bokach prorocy - program zalecany przez Lutra, na retabulum napisy z Biblii - obrazy są podporządkowane cytatom, ich obrazowaniem

- kazalnica

- liczne epitafia - ekwiwalent bocznych ołtarzy, wyrażają pewność zbawienia słowami listu św. Piotra, w Cieszynie najwięcej warsztatów na Górnym Śląsku tworzących epitafia malarskie, ukrzyżowanie najbardziej popularnym przedstawieniem, tworzyli według grafik i wzorów, głównie niderlandzkich

- w Saksonii pojawiają się ołtarze ambonowe: retabulum z amboną, na śląsku dopiero w XVII w. po wojnie trzydziestoletniej

- połącznie obrazów i słowa - tłumaczenia biblii według Lutra umieszczane na ołtarzu, najważniejsza wiara w zbawienie przez usprawiedliwienie

- w Szydłowcu program na chrzcielnicy ma usprawiedliwiać chrzest dzieci - Chrystus wśród dzieci w gloriecie, niżej sceny z dzieciństwa Jezusa; choć luteranie nie mają wątpliwości co do chrztu dzieci, ale program jest reakcją na nauki sekty anabaptystów (sekta millenarystyczna - spodziewała się nadejścia królestwa bożego, przejęli Munster w Westfalii, budzili grozę wśród katolików i luteran, wspólnie odbili miasto z rąk anabaptystów i ich wymordowali)

- dzwon z inskrypcją boże chroń nas przed kalwinistami - pokazuje niezgodę wśród protestantów, Rudolf II Habsburg wydaje listy majestatyczne dla różnych ziem, w tym księstw śląskich, aby sejmiki przyznawały podatki - gwarancja swobody (koncesje) kultu luterańskiego - ale nie obejmuje kalwińskiego; w Europie radykalizacja postaw religijnych, katolicy po naukach jezuitów chcą walczyć z luteranami, książęta w XVI w. w Brzegu i innych księstwach górnośląskich przechodzą na kalwinizm co nie podoba się ich luterańskim poddanym. Po śmierci Rudolfa i jego brata Macieja na tron cesarski wstępuje linia styryjska Habsburgów, którzy są radykalnymi katolikami - ich wstąpienie na tron powoduje opór protestantów i wybuch wojny trzydziestoletniej

Epitafium Joachima Bludowskiego forma zbliżona do edikuli, przypomina formę ołtarza, przedstawienie zmartwychwstania, 1620, Muzeum śląska Cieszyńskiego, Bludowscy mogli umieszczać swoje epitafia nawet w kościołach katolickich jeśli znajdują się w ich dobrach; ornamenty okuciowe - wpływy niderlandzkie, czerpali z grafik niderlandzkich promujących manieryzm i sztychów Durera, kolorystyka manierystyczna

Cieszyńska szkoła malarstwa – w ostatnich dekadach XVI wieku Cieszyn urósł do rangi ważnego ośrodka artystycznego na Górnym Śląsku, jest tu najwięcej malarzy, którzy tworzą na zlecenie luterańskiej szlachty i mieszczaństwa. Wzory graficzne odgrywały ważną rolę

Tryptyk z Ogrodzonej Barthel Buhl 1581-1582 – pochodzi z jednego z ewangelickich kościołów Cieszyna, środkowa tablica – przedstawienie zmartwychwstania, na awersach skrzydeł sceny pasyjne, na rewersach sceny dzieciństwa Chrystusa, w zwieńczeniu Wniebowstąpienie – jest to typowy dla luterańskich ołtarzy program chrystologiczny. Sceny oparto na wzorach graficznych zarówno protestanckich i katolickich

Ostatnia wieczerza Paul Reiss 1587 – wzorowana na miedziorycie Jana Sadelera według Maertena de Vos, ucznia Jacopa Tintoretta, jest przykładem recepcji zachodniego manieryzmu w kompozycji opartej na diagonali i w kolorystyce

10. Nowożytne rezydencje szlacheckie na Górnym Śląsku

Rezydencje Bruntalskich w Bruntalu, Prószkowskich w Prószkowie, Oppersdorffów w Głogówku, Eichendorffów w Kravařach.

Bruntal, zamek Bruntalskich, ok. 1600 charakter rezydencjonalny, ale pierwotnie założenie zamkowe, dziedziniec z arkadowym krużgankiem 2 kondygnacyjnym, w górnej akadzie boniowanie w archiwoltach daje ciężkie łuki na toskańskich delikatnych kolumnach - gra formą architektury manierystycznej, symboliczne znaczenie - boniowanie interpretowane jako siły natury a porządki antyczne są wytworem kultury - Sebastiano Serli traktat

Prószków, zamek Prószkowskich, po 1563, ok. 1677 ród Prószkowskich w XVI i XVII w. bogaci, stary ród na śląsku, jeden z niewielu które nie przeszły na protestantyzm; reminiscencje obronne - narożne bastiony, narastanie cech rezydencjonalnych - willa sub urbana - między wieżami był belweder - platforma widokowa, dekoracje sgrafitowe - zdrapywanie kolorowych wartw tynku, redukcja cech obronnych i rozwój rezydencjonalnych wynika z rozwoju sposobów oblegania - twierdze i tak nie mogły się oprzeć oblężeniu

pałac - rezydencja, zamek - charakter obronny; zwyczaj nazywania zamkiem także tego obiektu który powstał jako zamek, ale w wyniku przebudów stracił cechy obronne

Głogówek - miasto prywatne, w XVI w. ród Oppersdorfów przybyły ze Szwajcarii lub Austrii przejął Głogówek, ród katolicki, wspierali politykę katolicką Habsburgów, nabyli Frydek, liczne wieże - zamkowa, kolegiaty i klasztoru

Johann Georg von Oppersdorf = Jerzy III von Opersdorf, wychowanek jezuitów i Akademii w Ołomuńcu, uczył się w Grazu z Ferdynandem II i przyszłym biskupem Wrocławia. Odwiedził miejsca kulru katolickiego i zabytki kultury anycznej. Po powrocie do Głogówka zmierzył się ze swoimi poddanymi luterańskimi, zmiany w koronie królestwa czeskiego - rekatolicyzacja po wojnie 30 letniej, wypędził tych luteran którzy nie chcieli przejść na katolicyzm, zburzył szkołę i kościół luterański. Ściągał uczonych jezuickich.

Głogówek, zamek Oppersdorffów, rzut poziomy - była średniowieczna wieża mieszkalna, rozbudowa przez poprzednika Jerzego III i jego samego. Zamek dzieli się na górny i dolny, bogayy program ideowy dzięki Jerzemu. Manierystyczne szczyty zamku górnego stworzone przez ród artystyczny Parrów na zlecenie Hansa von Oppersdorffa, zamek połączony z klasztorem, ma bibliotekę i drukarnię, kompleks zamkowy wielofunkcyjny - bastion katolicyzmu, nie ma odpowiednika na Górnym śląsku

zamek dolny - brama z okazałą wieżą, portal bramy, Salomon Steinhoffer - bogaty program, nie na odpowiednika na całym Górnym śląsku, przedstawienia heraldyczne, elementy figuralne - Maria z dzieciątkiem z atrybutami niewiasty apokaliptycznej, niżej święci Karol Boromeusz (arcybiskub Mediolanu, wprowadzał postanowienia soboru trydenckiego) i Kandyda (święta katakumbowa), jeszcze niżej święci Jan Ewangelista, postaci blokowe, nie rozwijają się w przestrzeni - ślady manieryzmu. Program ideowy: hierarchia niebiańska - na szczycie Maria z dzieciątkiem, św. Kandyda patronką całego miasta i dominium, jej relikwie przechowywane w różnych miejscach w mieście, też w kaplicy gdzie relikwie Karola Boromeusza i obu Janów

kaplica św. Karola Boromeusza/srebrna kaplica - nieistniejąca, plan eliptyczny, latarnia na szczycie, posadzka marmurowa, ściany z tkaninami, główny ołtarz z hebanu z figarmi srebrnymi 12 apostołów, w ołtarzach bocznych święci z bursztynu, relikwie 27 świętych, różne artefakty - srebrne kaplice z Bawarii, najbliższa wizerunkowo jest Reiche Kapelle w Monachium - kaplica książąt w Bawarii

Wzory dla rezydencji w Głogówku

- Escurial - siedziba Habsburgów hiszpańskich, połączeie wielu funkcji - zamku, klasztoru, nekropolii, drukarni

- Herzog-Maxburg, rezydencja księcia Wilhelma V von Wittelsbach - połączenie z kilkoma klasztorami, oficyna drukarska, kilka kaplic, pustelni z kaplicą w ogrodzie

Pałac Eichendorffów w Kravařach XIV w. - lata 20 XVIII w. – przebudowa średniowiecznego obiektu, barokowa rezydencja, cztery skrzydła otaczają prostokątny dziedziniec, w skrzydle południowym ryzalit z owalną kaplicą, skrzydło frontowe również z ryzalitem w części środkowej, w nim bogato zdobiony portal, dodatkowo w fasadzie pilastry w wielkim porządku i fronton przypominający antyczną świątynię. Urozmaicone nadokienniki i ścięte boniowane naroża. Zamknięty plan wynika z wcześniejszego założenia średniowiecznego, główną oś zaakcentowano przez ryzality fasady i kaplicy, która kiedyś łączyła się z aleją parkową. Efekt kameralności uzyskano przez zastosowanie delikatnego, fantazyjnego detalu w elewacjach. Dzieło wykazuje podobieństwa do wiedeńskiego Belwederu Johanna Lucasa von Hilderbrandta, stąd przypuszczenia że projekt pochodził z Wiednia.

11. Fundacje rodu von Oppersdorff na Górnym Śląsku

Sakralny pejzaż barokowy Głogówka – zamek, kościół franciszkanów z Domkiem Loretańskim i kaplicą św. Antoniego, kaplica Grobu Chrystusa, kolumna maryjna; nagrobek w kaplicy Oppersdorffów.

zamek dolny - brama z okazałą wieżą, portal bramy, Salomon Steinhoffer - bogaty program, nie na odpowiednika na całym Górnym śląsku, przedstawienia heraldyczne, elementy figuralne - Maria z dzieciątkiem z atrybutami niewiasty apokaliptycznej, niżej święci Karol Boromeusz (arcybiskup Mediolanu, wprowadzał postanowienia soboru trydenckiego) i Kandyda (święta katakumbowa), jeszcze niżej święci Jan Ewangelista, postaci blokowe, nie rozwijają się w przestrzeni - ślady manieryzmu. Program ideowy: hierarchia niebiańska - na szczycie Maria z dzieciątkiem, św. Kandyda patronką całego miasta i dominium, jej relikwie przechowywane w różnych miejscach w mieście, też w kaplicy gdzie relikwie Karola Boromeusza i obu Janów

kościół franciszkanów 1630 – przekształcone gotyckie prezbiterium, do którego dodano nawę oraz dwie różnej wielkości kaplice, tworzące ramiona transeptu. Dostawiono masywną wieżę, bryła kościoła jest oszkarpowana, dodano geometryczne płyciny o odmiennej barwie tynku – jest to sposób dekorowania zewnętrznego typowy dla krajów alpejskich

Domek Loretański w kościele franciszkańskim 1629-1630 Głogówek- pierwszy i najstarszy na Śląsku, Oppersdorff wprowadza nowości na ziemie śląskie, manifestuje swoje przywiązanie do dynastii, pokazanie triumfu Marii nad herezją i rodu nad luteranami

domki loretańskie - oryginalny w Loreto, podobno oryginalny dom świętej rodziny przenoszony przez anioły, obudowany przez bazylikę, według legendy każdy rok domku w granicach Habsburgów to 100 lat ich panowania - to popularyzuje ich kopie, ziemie królestwa czeskiego mają stać się ziemią świętą - rekatolicyzacja i budowa obiektów kopii z Ziemi Świętej

kaplica św. Antoniego przy kościele franciszkanów, Głogówek 1651, fundacja hrabiego Oppersdorffa, Peter Schiller - architekt, ramowa dekoracja na zewnątrz, wysoki bęben kopuły - odwołanie do bazyliki św. Antoniego w Padwie - wykonanie koresponduje z wezwaniem, ołtarz unikatowy - srebrzony, czarne drewno - imitacja hebanu, Bawaria i Szwabia - stamtąd takie zestawienie barw, rozbicie struktury architektonicznej na pola i nisze - z manieryzmu, łączy funkcję nastawy ołtarzowej i relikwiarza, mensa z relikwiarzem jak w - Rzymie ołtarz św. Filipa - wykorzystanie i mensy i nastawy to połączenie tradycji północy i południa, obiekt wyjątkowy na śląsku, struktura architektoniczna

Głogówek, kaplica Grobu Chrystusa 1634 - między zamkiem i klasztorem, najwierniejsza kopia kaplicy jerozolimskiej w tym czasie, służyła procesjom i rytuałom religijnym, fundacja Oppersdorffa

Kolumna maryjna 1669 – wzniesiona na rynku z polecenia Franza Eusebiusa von Oppersdorffa jako drewniany prowizoryczny pomnik, zastąpiony w 1677 konstrukcją z kamienia

Głogówek, nagrobek Johanna Georga von Oppersdorff w kaplicy Oppersdorffów (kaplicy Piastów) przy kościele św. Bartłomieja, Gregor Hahn i Sebastiano Sala '30 XVII w. - ediculowy nagrobek, drzewo genealogiczne, kaplica z rzeźbą wspornikową, okazały herb hrabiowski Rzeszy, sansowinowska poza budzącego się hrabiego na Sąd Ostateczny, pokazany jako twórca potęgi rodu, nagrobek budzi kontrowersje - obiekt wyjątkowy na śląsku, powstawał w kilku fazach, dwa ujęcia hrabiego - leżący i klęczący bo zmieniła się koncepcja, lub hrabia i jego przodek, klęcząca obok żona, Hahn porzucił pracę więc zatrudniono Salę, artystę Wazów, marmur dębnicki z Polski

kaplica na Glinianej Górce - niedaleko Głogówka, pierwotnie drewniana, obecnie szata z XVIII w., fundacja Oppersdorffa, upamiętniała nawrócenie części mieszkańców Głogówka na katolicyzm, którzy dotąd się upierali przy luteranizmie, nawrócili się przy tej górce

kaplica św. Karola Boromeusza/srebrna kaplica - nieistniejąca, plan eliptyczny, latarnia na szczycie, posadzka marmurowa, ściany z tkaninami, główny ołtarz z hebanu z figarmi srebrnymi 12 apostołów, w ołtarzach bocznych święci z bursztynu, relikwie 27 świętych, różne artefakty - srebrne kaplice z Bawarii, najbliższa wizerunkowo jest Reiche Kapelle w Monachium - kaplica książąt w Bawarii

kościół kolegiata św. Bartłomieja w Głogówku - bazylikowy korpus, wydłużone prezbiterium, parlerowskie sklepienia, średniowieczne, liczne duże epitafia kolejnych Oppersdorffów

Miejsca działalności i fundacji Oppersdorffów: państwo Fryderskie - stolica we Frydku

12. Michael Willmann i Matthias Steinl a sztuka Górnego Śląska

Lubiąskie warsztaty Willmanna i Steinla – charakterystyka i geneza stylu, główne realizacje, dzieła warsztatu Willmanna i kręgu Steinla na Górnym Śląsku.

SZTUKA GÓRNEGO ŚLĄSKA OD WOJNY TRZYDZIESTOLETNIEJ DO WOJEN ŚLĄSKICH

1648 koniec wojny 30, katastrofa w Europie, zamarcie miast, wymarcie wsi, upadek instytucji, sztuka powoli się odradza, odbudowa kościołów i przebudowa przejmowanych od protestantów

dominacja warsztatów klasztornych, najwięcej cystersów, mają tereny i dominia

modernizacje potrydenckie

- pobielenie wnętrza

- usunięcie maswerków i kolorowych witraży z okien

- nowe retabulum ołtarzowe - ma pomagać skupieniu uwagi wiernych na idei

- uporządkowane rzędy ławek

poza miastami dominacja architektury drewnianej zrębowej na śląsku i w małopolsce, w większości proste, nawa zbliżona do kwadratu, prezbiterium zamknięte wielobocznie lub prosto, wydzielone, na osi wieża słupowa

Olesno, kościół św. Anny 1668-1670 ewenement na śląsku, pierwowzór z XV w, układ gwiazdy z XVII w., wielowarstwowa symbolika - kształt gwiazdy z wezwania Litanii Loretańskiej - Maria gwiazdą zaranną lub kształt kwiatu - Maria Różą, poza tym Olesno to po niemiecku miasto róż

Lubiąż, stalle w kościele cystersów, Matthias Steinl 1681-1696 największy klasztor cystersów na śląsku, Matthias Steinl - warsztat rzeźbiarski, stalle z oryginalnymi wiciami akantu, wprowadzili ornament akantowy na Śląsk, tutaj ma funkcje konstrukcyjne, podpiera elementy, renovatio respektująca strukturę średniowieczną, sklepienia i rytm przęseł niezmienione - modus francuski, choć artysta z Niderlandów

ołtarz główny - przełomowy - struktura architektoniczna w której jest silniej zaznaczona struktura, rozbudowana przestrzennie, kulisowy charakter, teatralizacja, figury w interkolumniach mają miejsce i rozwijają się w przestrzeni, komunikują się ze sobą i obrazem w ołtarzu

ołtarz boczny i ambona w kościele św. Jerzego w Prószkowie, krąg Matthiasa Steinla koniec XVII w., zwieńczenie ambony w kształcie tonda jak z Lubiąża, typ ołtarza zaczerpnięty z wzornika Jean Le Pautre, popularne wzorniki

ambona w kościele św. Filipa i Jakuba w Żorach, wcześniej kościół cystersów, krąg Matthiasa Steinla 1700 - rzeźby ojców kościoła, nisze z figarami, powiązania z Lubiążem

warsztat Michaela Willmanna

- artysta z Niderlandów, wzorce holenderskie Rembrandta, ale też flamandzkie van Eycka i Rubensa

- malował pejzaże ze świętymi - malarstwo praskie dworu Rudolfa II Habsburga

- pracował głównie dla opactw cysterskich

- obrazy w duchu potrydenckim, poruszające

- Męczeństwo św. Wawrzyńca w Ligockiej Kuźni, wcześniej kościół cystersów w Rudach Wielkich, 1685

Baborów, kościół św. Józefa, początek XVIII w. kościół cmentarny, przykład oddziaływań lubiąskich, plan krzyża greckiego, polichromie na sklepieniu, suchy akant w snycerstwie ołtarza i ambony, twórcze rozwinięcie koncepcji Matthiasa Steinla z Lubiąża, ornamenty rzucają cień - malowany, iluzjonizm, zróżnicowanie typów - ołtarz główny architektoniczny, boczny to rama atektoniczna

do tej pory barok docierał z dolnego śląska i był północny, niderlandzki

13. Italianizujący nurt w sztuce Górnego Śląska 1. poł. XVIII w.

Kościół św. Michała Archanioła w Prudniku – forma i jej geneza, italianizm fasady kościoła cystersów w Rudach, monumentalne malarstwo – Rudy (trówymiarowe malarstwo), Kravaře i Opawica (quadratura), rzeźba Johanna Melchiora Österreicha.

Prudnik, kościół św. Archanioła Michała, Johann Innocent Topper, 1730-1738 - głęboko we wnętrzu filary, między nimi kaplice i empory, czoła filarów z diagonalnymi pilastrami, parapety empor falujące, łańcuchowe plany inspirowane Guarino Guarinim

barok już z wpływami apenińskimi - italianizm

zmiany wpływów, górny śląsk w kręgu morawskim, dolny w praskim

kościół jezuitów w Ołomuńcu Matki Boskiej śnieżnej - oddziałał na górny śląsk

kościół św. Mikołaja w Pradze, Malej Strane, Christoph Dientzenhofer 1703-1711 - oddziałał na dolny śląsk

wpływy italianizmu:

- Johann Melchior Osterreich, kolumna maryjna na rynku w Raciborzu 1725-1727- masywność form rzeżby figuralnej, rzeźba postberninowska; figura Mojżesza w kościele cystersów w Rudach 1725 - masywna postać, otwarte usta, inspiracje Michałem Aniołem monumentalny rzut draperii

- Rudy Wielkie, fasada kościoła cystersów 1725 - parawanowa ściana z Il Gesu, oszczędna

- malowidło sklepienia kaplicy NMP przy kościele dawnego opactwa cystersów Ignatz Depee 1725 - modelowany stiuk z polichromią - trójwymiarowe malarstwo z Rzymu, Il Gesu, echa malarstwa Karla Dankwarda

14. Kościoły Pokoju i kościoły Łaski

Postanowienia pokoju westfalskiego i forma kościołów Pokoju; okoliczności powstania kościołów Łaski, dwie formy kościołów Łaski na Dolnym Śląsku i ich geneza, kościół Łaski w Cieszynie.

Postanowienia pokoju westfalskiego:

-

Cieszyn, kościół imienia Jezus, Hans Georg Hausrucker, Johann Ried 1709-1750 - pierwszy kościół protestancki po konwencji o 6 kościołach łaski, opawscy architekci, wnętrze umożliwia maksymalnej liczbie wiernych uczestnictwo w nabożeństwie, ławki bokiem do ołtarza, zwrócone do ambony, zwielokrotnione 3 kondygnacyjne empory, kościół dla wiernych wielu sąsiednich krajów, analogie do kościoła jezuitów w Opawie z końca XVII w - ciąg okien w sklepieniu, też wzór kościoła dworskiego w Neuburgu nad Dunajem 1607 -1618 - budowany jako protestancki, ale przejęty przez jezuitów, kościół cieszyński ma go naśladować, analogie w planie podobne części ołtarzowa z apsydą i aneksami prostokątnymi i część wejściowa z kruchtą i aneksami ze schodami

Opawa, kościół św. Wojciecha 1675-1681 - jezuicki - podobne sklepienie jak w Cieszynie, empory w jednej kondygnacji, zredykowany typ Il Gesu, płytkie prezbiterium, szeroka nawa główna, kaplice w nawach bocznych, uszkodzony w czasach wojny, stiuki Lehnerta

kościoły łaski dzielą się na dwa typy

1. kontynuują typ kościolów pokoju, budowanych po pokoju westfalskim po wojnie 30 letniej, budowane zastępcze budowle poza murami, bez wież, bez dzwonów, nie wolno używać trwałych materiałów

kościoły pokoju: Świdnica 1656-1657 Albrecht von Sabisch, znał wzory protestanckie w innych częściach Europy, nawa poprzeczna, spiętrzone empory, okazałe wnętrza Jawor, Głogów

Milicz, dawny kościól łaski, Gottfried Hoffmann 1709-1714 konstrukcja szachulcowa

Kożuchów i Żagań

2. odwołują się do zboru w Sztokholmie, król szwedzki protektorem protestantów

Jelenia Góra Martin Frantz 1709-1718 oraz plan zbliżony do krzyża greckiego, architekt z Tallina, obiekty murowane, wzorowane na zborze Katarzyny w Sztokholmie Jeana de la Vallee 1656-1695, we wnętrzach elementy lojalistyczne wobec Habsburgów - dwugłowy orzeł

15. Modernizacje średniowiecznych kościołów na Górnym Śląsku w XVII i XVIII wieku

Modernizacje kościołów cystersów w Rudach i Jemielnicy, kościołów Wniebowzięcia NMP w Raciborzu i Opawie, kościoła kolegiackiego w Głogówku, działalność warsztatów Salomona Steinhoffa, Johanna Schuberta i Johanna Georga Lehnera, twórczość Franza Antona Sebastiniego i zjawisko maulbertschyzmu.

Kościół w Rudach Wielkich

- Johann Schubert odpowiadał za modernizację, dążono do uniformizacji wnętrza, stiuki, ambona i kontrambona, ołtarze boczne z warsztat zopf - formuła łącząca elementy rokoko i klasycyczmu w ornamencie. teatralizacja wnętrza kościelnego, kulisowe kształtowanie

- figury z ołtarzy bocznych 1785-1790 z warsztatu Schuberta - postacie wiotkie smukłe, podporządkowane efektowi dekoracyjnemu, całości dekoracji, rokokowa teatralizacja

- kaplica mariacka w Rudach Wielkich ołtarz warsztatu Schuberta 1785-1790 - nie jest architektoniczny, tylko rama obrazowa zawieszona, jak w kościele św. Katarzyny w Toszku

Jemielnica, kościół cystersów, Michael Kossler 1734 obraz ołtarzowy, Georg Neunherz ołtarze boczne, Johann Georg Lehnert 1764 - obiekt średniowieczny dostosowywany do nowej mody, przedłużony korpus nawowy po pożarze, ujednolicenie wnętrza przez małą architekturę:

- ołtarz główny Michael Kossler 1734 - artysta ze Szwabii, miał warsztat na Śląsku, rozwinięty architektoniczny ołtarz barokowy

- obraz ołtarzowy Georg Neunherz działał w Pradze

- ołtarze boczne Johann Georg Lehnert - pochodził z Ratyzbony, miał warsztat najpierw w Ołomuńcu, potem w Opawie, ołtarze tworzą sekwencję z figurami, widać odejście od naturalizmu i patosu baroku do estetyzmu draperii, postacie są dekoracyjną masą, czasem ekspresyjna formuła, zanikają wzorce dojrzałego baroku, sekwencja kulisowo ustawionych ołtarzy bocznych, ich dekoracyjność wzrasta ze zbliżaniem się do prezbiterium, styl figuralny Lehnerta - układ ciała podporządkowany dekoracyjności, możliwe rokoko

Racibórz, kościół Wniebowzięcia NMP XV-XVI w.

- Sprzęty Salomona Steinhoffera

- modus historyzujący

- Stalle z 1653-1654 wzorowane na mariackich z Krakowa (połowa XVII w. to duże wpływy małopolskie na śląsku),

- nastawa ołtarzowa 1656-1660 - 2 kondygnacyjna, architektoniczna, dominacja dekoracji, ornamenty na kolumnach, manierystyczne horror vacui, relacje elementów architektonicznych nieklasyczne, relacja między rzeźbą a architekturą - rzeźby blokowe pośredniowieczne nie mieszczą się w ciasnych niszach - strukturalny niepokój manierystyczny

Opawa, kościół Wniebowzięcia NMP,

- ołtarz główny - projekt Maurizio Pedetti, realizacja Johann Schubert 1783-1784 - zastąpiono duży ołtarz szafiasty, najpierw był ołtarz Lehnerta ale spłonął, zachował się model. Pedetti stworzył retabulum w formie otwartego tempietta, pierścień kolumn z ażurową konstrukcją, scena wniebowzięcia, figury patronów Krzyżaków, całość lekka, ten ołtarz pierwowzorem dla innych naśladowców, np. w Nowej Cerekwi kościół świętych Piotra i Pawła warsztat Schuberta - bardziej klasycyzujący,

- schemat opawski powielany w miastach pielgrzymkowych: we Frydku - realizacja Schuberta, w Pszowie w kościele, popularność utrzymywała się aż do XIX w. np. w Ujazdowie

Głogówek kościół św. Bartłomieja

- stiuki warsztat Johanna Schuberta,

- polichromie Franz Anton Sebastini 1775-1781, odniesienia do Wiednia (jest to ośrodek artystyczny oddziałujący na Morawy i Górny Śląska, Dolny śląsk i Praga z silną tradycją praską - dotyczy to katolików i szlachty katolickiej, protestancka podlega....)

- przenikanie się malarstwa i rzeźby, są komplementarne, modus modernizacji francuski? Wariant malarstwa iluzjonistycznego - partie architektury ograniczają się do obramienia, typowe dla kręgu wiedeńskiego i morawskiego - szkoła bolońska, lekki atmosferyczny charakter

- wyoblono narożniki nawy, zmieniono strukturę sklepienia, wprowadzone nad pilastrami wklęsłe odcinki belkowania, falujący rytm, dążenie do płynności, miękko traktowane stiukowe rzeźby przenikają się z malowidłami.

Franz Anton Sebastini - tworzył drogi krzyżowe z plebejskimi typami, daje formę ludowego baroku, ekspresyjny światłocień

Maulbertschyzm – od Alberta Maulbertscha, który czerpał ze stylu ekspresyjnego Paula Trogera, bardziej radykalna

Joseph Lux - z kręgu malberczowskiego, Ukrzyżowanie kościół św. Wawrzyńca w Ligockiej Kuźni koniec XVIII w. śmierć św. Bernarda z Clervo, ukazuje się JEzus na krzyżu i Maria

Johann Schubert - odpowiadał za modernizację kościoła w Rudach Wielkich, dążono do uniformizacji wnętrza, stiuki, ambona i kontrambona, ołtarze boczne z warsztat zopf - formuła łącząca elementy rokoko i klasycyzmu w ornamencie. teatralizacja wnętrza kościelnego, kulisowe kształtowanie

figury z ołtarzy bocznych 1785-1790 z warsztatu Schuberta - postacie wiotkie smukłe, podporządkowane efektowi dekoracyjnemu, całości dekoracji, rokokowa teatralizacja

kaplica mariacka w Rudach Wielkich ołtarz warsztatu Schuberta 1785-1790 - nie jest architektoniczny, tylko rama obrazowa zawieszona, jak w kościele św. Katarzyny w Toszku

Warsztat Johanna Schuberta koniec XVIII w. na Górnym Śląsku i Morawach ambitne projekty modernizacji lub tworzenia nowych, ważny na Śląsku, stworzył popularny typ ołtarza powtarzany w formach klasycystycznych. Mógł być powielany w czasach pruskich bo tęsknota za czasami habsburskimi

16. Wczesna architektura przemysłowa na Górnym Śląsku

Twórczość Johanna Friedricha Weddinga i Friedricha Wilhelma Degnera, relacja między formą a funkcją.

Johann Friedrich Wedding, znał angielską zabudowę przemysłową

- projekt wielkiego pieca w Brusieku

- Gliwice Królewska Odlewnia Żeliwa 1798 - tradycje architektury rezydencjonalnej, pałace barokowe francuskie typu entre cour et jardin (główny budynek leżał na osi między dziedzińcem honorowym a ogrodem, znajdującym się na tyłach pałacu) - plan podkowy, oś centralna wyznaczona przez wielki piec i wieżę ładowniczą. Korpus z hutą tworzył centralną część założenia, którego kształt podkowy tworzyły budynki przemysłowe. Ciąg magazynów a przedłużeniu osi podłużnej przypominał barokowy podjazd z bramą i kordegardami. Elewacje zewnętrzne były podporządkowane symetrii, artykułowane dużymi oknami zamkniętymi półkoliście.

- Chorzów Huta Królewska- zastosował tam konstrukcję dachu krążynowego, która jest zjawiskiem charakterystycznym dla architektury śląskiej. Widać tu zerwanie z tradycją barokowej kompozycji przestrzennej, choć bryła i elewacje są nadal podporządkowane symetrii, stworzono nowe funkcjonalne budownictwo. Pierwszy projekt 1797-1798 o oszczędnym detalu, wielkie piece z wieżami ładowniczymi były podstawą założenia, w oryginalnym projekcjcie zastosowano w elewacjach detal okrągłołukowy, zmieniony po modyfikacji na życzenie hrabiego Redena na detal neogotycki. W całej budowli nadal przeważa funkcjonalizm

Friedrich Wilhelm Degner – projektant zakładów przemysłowych książąt von Hohenlohe w Koszęcinie i Brusieku. Stosował konstrukcję krążynową, unikał stosowania jakiegokolwiek dekoracyjnego detalu. Bryła huty Brusiek ma symetryczną strukturę, kulminowaną centralnie ulokowaną wieżą ładowniczą wzniesioną nad kanałem i nosi znamiona prostoty właściwej klasycyzmowi około 1800 roku. W Koszęcinie zerwał z zasadą symetrii, sytuując wieżę ładowniczą z boku, a bryła huty determinowana jest funkcją poszczególnych pomieszczeń. Jest to rozwiązanie, w którym budowle industrialne zatracają związek z barokowo-klasycystycznym budownictwem mieszkalnym.

17. Architektura kościołów protestanckich na Górnym Śląsku od wojen śląskich do połowy XIX wieku

Fryderycjańskie domy modlitwy, kościoły ewangelickie na Śląsku Austriackim, powstałe po patencie tolerancyjnym Józefa II, dzieła Fritschego w Kotlarni i Schinkla w Ozimku, kościół Zofii w Pokoju – architektura i wyposażenie.

3 wojny śląskie i przejście Górnego śląska do Prus, poważna zmiana, sprawna administracja i zbieranie podatków umożliwiają Prusom finansowanie wojen, rozrostu gospodarczego i tworzenie mocarstwa. W Prusach inna realcja między monarchią a państwem. U Habsburgów był sojusz ołtarza i tronu, katolicy chronieni, protestanci tępieni. W Prusach koegzystencja religijna, Fryderyk Wielki nie ingeruje w religie, chce tylko lojalności. Katolicy podlegają Rzymowi, co jest podejrzane.

Śląsk pruski:

- Budownictwo protestanckie w pierwszych latach panowania Hohenzollernów - Fryderyk dał wolność wyznania protestantom, ale wciąż musieli płacić proboszczowi katolickiemu, budować mogli swobodnie, ale tam gdzie była parafia katolicka mogą mieć tylko dom modlitwy - bez wież, na planie prostokąta, konstrukcja szachulcowa, budowane naprędce ,np. dom modlitwy w Niemodlinie. W czasie wojny siedmioletniej odwołano i te obostrzenia i mogli budować bez przeszkód.

- Piasek, kościół ewangelicko-augsburski 1760 - wieś założona w ramach kolonizacji fryderycjańskiej przez ród, kościół na planie prostokąta z dostawioną wieżą, ramowe elewacje, konstrukcja kamienna

- Pokój, kościół Zofii, Georg Ludwig Schirrmeister 1765-1775 dawniej Carlsruhe, osada założona przez księcia wirtembersko-oleśnickiego z Dolnego Śląska. Wpływy beryjsko-poczdamskie, fryderycjańskie rokoko, plan zbliżony do elipsy z wpisanym krzyżem, całość na wysokim cokole, płaskie pilastry, linearyzm podziału, wysokie okna z Berlina i Poczdamu, wieża z edikulą i segmentami zmniejszającymi się ku górze - wzór kościoła berlińskiego Zofii i pałacu Montbijou w Berlinie Georga Wenezelaus von Knobelsdorff. Wnętrze ujednolicone kolorystycznie, mało złoceń. 2 kondygnacje empor. Ołtarz ambonowy - architektoniczna struktura z malarskimi scenami, rokajowe ornamenty, podobna chrzcielnica. Prospekt organowy wpisany w strukturę empor, loża kolatorska przeszklona.

W monarchii habsburskiej, reformy oświeceniowe, cesarz Józef II wydał patent tolerancyjny w 1781 - część protestantów może budować, w tym na śląsku cieszyńskim. Rozróżnienie na dom modlitwy - bez wieży, reprezentacyjnego wejścia od głównej ulicy - i kościół

- Jaworze, kościół ewangelicki 1782-1786, 1851 pierwotnie dom modlitwy, bez wieży i reprezentacyjnego wejścia od ulicy, dobudowane później

- Kotlarnia, osada przy fabryce, kościół ewangelicki flankowany domem parafialnym i szkołą, Friedrich Leopold Fritsche 1815-1817: kościół - plan prostokąta, ale w środku przestrzeń eliptyczna, empora, tradycja architektury Brandendurgii, Poczdamu i Berlina - pałac w Paretz David Gilly i kościół św. Mikołaja w Poczdamie Friedricha Gilly - surowe masywne bryły, inspiracje francuskie

- Ozimek, kościół ewangelicki, Karl Friedrich Schinkel 1819-1821 wieża 1859-1860 - styl okrągłołukowy/arkadkowy - reminiscencje romanizmu i renesansu

18. Nowe osady na Górnym Śląsku od wojen śląskich do połowy XIX wieku

Zjawisko kolonizacji fryderycjańskiej, osady Pokój, Kup, Kotlarnia.

Hohenzollernowie zapoczątkowują industrializację na Górnym Śląsku. Fryderyk Wielki chciał wykorzystać potencjał gospodarczy, przez wydobycie surowców. Stworzył plan rozwoju, Górny Śląsk miał małą gęstość zaludnienia, więc zapoczątkował kolonizację fryderycjańską, była to kolonizacja wewnętrzna, przenoszono obecnych mieszkańców w bardziej odpowiednie regiony, brano emigrantów z monarchii habsburskiej i Polski. Powstawały osady państwowe, ale też prywatne, tworzone przez latyfundystów, którym za to płacono. Celem było zagospodarowanie peryferyjnej krainy.

Osady fryderycjańskie

Carlsruhe (obecnie Pokój) - podobne do Karlsruhe w Badenii, plan osady Georg Ludwig Schirrmeister 1752-1757 w centrum dworek myśliwski, założenia parkowe, promieniście rozchodzące się ulice, kościół Zofii na osi, wzór może być z Clemenswerth (Johann Conrad Schlaun kompleks pałacowy 1737) lub Karlsruhe w Badenii. Powielano wzór Pokoju

Kup, plan osady Johannes Martin Pohlmann 1780 - osada państwowa, wzór z Carlsruhe/Pokoju, centralny plac z budynkiem urzędu

Kotlarnia, osada przy fabryce, kościół ewangelicki flankowany domem parafialnym i szkołą, Friedrich Leopold Fritsche 1815-1817:

- kościół - plan prostokąta, ale w środku przestrzeń eliptyczna, empora, tradycja architektury Brandendurgii, Poczdamu i Berlina - pałac w Paretz David Gilly i kościół św. Mikołaja w Poczdamie Friedricha Gilly - surowe masywne bryły, inspiracje francuskie

- urząd hutniczy 1815-1817 masywny dach przełamany charakterystyczny dla budowli około 1800 roku

19. Obraz Górnego Śląska doby industrializacji – Knippel, Menzel, Steckel, Linke

Różne wizje industrializacji.

huta w Ozimku - grafika Ernsta Wilhelma Knippela litografia 1840, stosował litografię barwną, dzięki niemu zachował się widok z pierwszej industrializacji. Huta założona przez specjalistów z Prus, wyszkolili kadrę miejscową. Huta tworzyła mosty, np. żeliwny most wiszący w Ozimku Carla Schotteliusa 1825, najstarszy taki na kontynencie europejskim

Ernst Wilhelm Knippel huta królewska litografia

Ozimek, kościół ewangelicki, Karl Friedrich Schinkel 1819-1821 wieża 1859-1860 - styl okrągłołukowy/arkadkowy - reminiscencje romanizmu i renesansu

schinklowska architektura - Karl Friedrich Schinkel to artysta wpływowy, tworzył i poprawiał wiele projektów, odsyłano do jego pracowni w Berlinie projekty do zatwierdzenia i zmian

Tarnowskie Góry huta Fryderyka 1784 - szukano wzoru dla budowli które mają służyć nowej funkcji, czerpano z innej architektury

projekt wielkiego pieca w Briusieku, Gliwice Królewska Odlewnia Żeliwa, Huta Królewska w Chorzowie - Johannes Friedrich Wedding 1794-1806 - architekt podróżował do Anglii. Gliwice - tradycje architektury rezydencjonalnej, pałace an court żardę - plan podkowy, oś centralna, kordegardy. Chorzów - zerwanie z tradycją, nowe funkcjonalne budownictwo. Pierwszy projekt 1797-1798 o oszczędnym detalu, wieże ładownicze, po modyfikacji na życienie hrabiego Redena wprowadzono detal neogotycki, ale nadal przeważa funkcjonalizm

Ernst Wilhelm Knippel huta królewska litografia

Opole, ratusz Ernst Samuel Friebel, Karl Friedrich Schinkel 1819 - nawiązania do architektury włoskich siedzib miejskich komun - krenelaże jak z Palazzo Vecchio

Sąd rejencyjny w Raciborzu Krause i Schinkel 1822 klasycym

20. Architektura górnośląskich miast w XIX wieku

Reformy Hardenberga-Steina i ich konsekwencje, modele rozwoju miast górnośląskich – kazus Katowic i Bytomia.

Reformy Hardenberga-Steina po wojnach napoleońskich

- zniesienie poddaństwa chłopów – pozyskane ręce do pracy

- równouprawnienie żydów - impuls gospodarczy

- stworzenie samorządu miejskiego

- ujednolicony podział administracyjny - prowincje dzielą się na rejencje, rejencja opolska z Górnym Śląskiem, stolica w Opolu inne urzędy w Raciborzu

Modele rozwoju miast przemysłowych

- średniowieczne - obrastają dzielnicami lub satelickimi osadami, np. Bytom i Gliwice

- osady przemysłowe wyrastające wokół zakładów - z biegiem czasu zrastają się i powstają miasta, powstaje układ policentryczny z zakładem w środku, osady łączą się administracyjnie, np. Ruda śląska, Chorzów - Królewska Huta, Hajduki, Maciejkowice i Chorzów Stary, Świętochłowice, Siemianowice, podobnie jak w Zagłębiu Ruhry, stare miasta Essen i Dortmund, i nowe miasta

W XIX w. pierwsza na Górnym Śląsku wielka akcja zakładania i przekształcania miast od średniowiecza

3 główne miasta rywalizujące na Górnym Śląsku - Gliwice, Bytom, Katowice

Duże miasta, ale przemysłowe bez ambicji metropolitalnych - Królewska Huta (ma największą populację)

KATOWICE

Katowice - nie wpisują się w żaden model. Powstają w latach 40 XIX w.

Ernst Wilhelm Knippel, widok Katowic 1850 litografia - agrarna tradycja, ale widać piece hutnicze, industrializację, staw hutniczy - rozlewisko Rawy, arenda - karczma w miejscu dzisiejszego Skarbka

Katowice to początkowo wieś o niskiej randze, chłopi nie chcieli zakładać miasta. Impulsem było przeniesienie dyrekcji zakładu Wincklera z Mysłowic, gdzie miejscowa ludność nie chciała miasta, więc przeniósł do Katowic, gdzie opór był słabszy.

Franz Winckler - wychowanek szkoły górniczej w Tarnowskich Górach, poślubił wdowę Aresin z zakładami przemysłowymi w posagu

1865 nadane prawa miejskie, ojcowie założyciele: Franz Winckler, Grundmann, Richard Ol Holze

Nottebohm i Grundmann - stworzyli pierwszy plan, połączenie wielkomiejskiego porządku - ulic i placów, oś wschód - zachód z rynkiem, czynnik organizujący wielkomiejską przestrzeń, z elementami tradycyjnego wiejskiego systemu dróg - ul. Młyńska. Wyznaczono parcele, wykreślono ulice, określono preferencje przy sprzedaży działek - wykluczono drewnianą zabudowę, wprowadzono obowiązek zatwierdzania projektów

Katowice to miasto utworzone w ciągu jednego pokolenia. Czynnik decydujący o dominacji metropolitalnej – kolej. W 1846 za sprawą Franza Wicklera połączenie kolejowe z Wrocławiem i Berlinem, położenie Katowic idealne do czerpania korzyści z kolei, blisko granice państwowe - Rosja, Austro-Węgry. Katowice mają charakter węzłowy. Dyrekcja przedsiębiorstwa odpowiedzialna za budowę kolei ściągnięta przez Wincklera, obsługuje całą rejencję opolską. Kolej zatrudnia wielu ludzi, którzy mają potrzeby mieszkaniowe i kulturalne, są to ludzie o wyższym stopniu majątkowym. Powstaje miasto urzędnicze i inteligenckie, a nie przemysłowe. W zasadzie nie ma przemysłu, tylko czynniki współpracujące i zarządzające, dzielnice typowo przemysłowe są włączone do Katowic dopiero po II wojnie.

Katowice to najpierw stolica powiatu, potem województwa.

Dworzec kolejowy – pierwszy podobny do chaty chłopskiej z czasów zakładania miasta. Nowy z ryzalitami i naczółkiem, podziałami architektonicznymi, potem dobudowano nowe skrzydła w 1906

Elementy wielkomiejskiej zabudowy narastają wokół Rynku, dawniej Rynek był nastawiony na stary dworzec, dziś dworzec gdzie indziej. Hotele skupione wokół rynku,

Hotel Welta 1849 wątki neorenesansowe, oprawy okien renesansowe, smak klasyczny, organizuje koncerty, ma swój browar

Zabudowa z połowy XIX wieku w większości zniszczona po 1945, zabudowa śródrynkowa spalona.

Rola żydów w mieście - bardzo ich mało na Górnym Śląsku, (w Wielowsi największa grupa), po reformach mają równe prawa i mogą osiedlać się w miastach, są nieliczni, ale bogaci więc mają urzędy. Żydzi i ewangelicy popierają Bismarcka, są w Katowicach mniejszością. Choć katolików jest w Katowicach większość, to ewangelicy i Żydzi, bo są bogaci i obsadzają urzędy, zasiadają w Radzie, decydują o przestrzeni miejskiej – dlatego powstają wieże (pomniki) Bismarcka, choć jest przez większość nielubiany na Śląsku. Katolików więcej ale biedniejsi, nie mają wpływu na urzędy i przestrzeń publiczną.

Pierwszy okres - przed nadaniem praw miejskich i tuż po, charakterystyka

- zabudowa willowa, prawie aż po rynek, wzdłuż ulicy Warszawskiej

- willa Grundamnna Carl Hausler 1868 1872 klasycystyczna, neorenesansowa, postschinklowski smak, portyk kariatyd, wieża późniejsza ale tego samego projektanta więc ten sam styl. Największa willa miasta

- willa Grunfeldów 1870 rodzina żydowska z przedsiębiorstwem budowlanym, eksportowali elementy budowlane, istnieje przy Warszawskiej, portyk, boniowanie, profilowane gzymsy, neorenesans. Charlottenburg willa Warschauer Martin Gropius - wzór dla Grundfeldów

architektura berlińska i poczdamska

- willa Goldsteinów 1874 wzbogacili się na handlu drewnem do stempli w kopalniach, odwołania do renesansu, północnych Włoch, Sansowina i Palladia, wzorowana na architekturze drezdeńskiej

- wille sprawiają że miasto jest uważane za bardzo eleganckie

- zabudowa kultowa

kościół ewangelicko-augsburski Zmartwychwstania Pańskiego Richard Lucae 1856-1858, 1887, 1899-1902 pierwsze wybudowane miejsce kultu, bo elita miasta ewangelicka, postrzegali Śląsk jako prowincję ale krainę możliwości, secesyjne elementy, pierwotna część okrągłołukowa - styl państwowy - lizeny, fryzy arkadkowe, otwory z łukami, nawiązuje do romanizmu, renesansowe reminiscencje, styl typowo pruski. Pierwotnie kościół salowy, transept jest wtórny, dwuwieżowa fasada wtórna, piaskowiec

Synagoga Ignatz Grunfeld, 1862 – powstaje jako drugi obiekt kultowy, styl mauretański - bo judaizm orientalny, styl okrągłołukowy – pokazuje lojalność wobec Prus

Nowa synagoga Ignatz Grunfeld młodszy 1900 - styl wskazujący na asymilację - w środku mauretański, na zewnątrz północny renesans i gotyk- sztuka złotych czasów Niemiec - niemiecki styl narodowy

kościół niepokalanego poczęcia NMP Alexis Langer 1862-1870 budowa wspierana przez elity ewangelicką i żydowską - elity miasta żyją zgodnie, pierwszy stały kościół katolicki, budowany jeszcze zanim prawa miejskie nadano i zapobiegliwie zbudowane większy, biskup wrocławski osobiście inicjuje budowę, wcześniej prowizoryczny szkieletowy kościół na placu Wolności, kupiony przez starokatolików, którzy go przenieśli. Wezwanie takie bo budowa 10 lat po ogłoszeniu dogmatu o niepokalanym poczęciu, architekt zapatrzony w katedrę kolońską, średniowieczną symbolikę i architekturę, Langer nie był wykształconym architektem, ale samoukiem, ulubieńcem biskupa. Budowa w czasie odprężenia stosunków po Wiośnie ludów, budują wiele kościołów. Neogotyk, architektura nadreńska, kolońska, redukcja naw bocznych do płytkich kaplic być może przez trudny teren budowy, piaskowiec z Orzesza

- Teatr Miejski Carl Moritz 1905-1907 architekt specjalizujący się w teatrach, projektował też obiekty przemysłowe - wybrali go, bo widownia w mieście (bogaci i biedniejsi) zróżnicowana, dostęp do lepszych i gorszych miejsc musi być osobny, pierwotnie projekt neobarokowy, potem styl około 1800 i modernistyczne myślenie, surowsze formy, zgeometryzowane formy, fasada - ślepy portyk, w naczółku reliefy - sceny z Nibelungów, klimat polityczny - dotacja rządu w Berlinie, ale chcą repertuar wyłącznie w języku niemieckim; po I wojnie spolonizowanie dekoracji

- Bank Rzeszy Julius Habicht 1911-1912 bank zatrudnia wsłasnych architektów i rozsyła do miast, ale dostosowany do willi Grundmanna, jońskie pilastry, gzyms dzielący kondygnacje, wyładowany koronujący

BYTOM

Bytom – miasto założone w średniowieczu w XIII w., układ lokacyjny się zachował i jest widoczny. Pojawiły się nowe czynniki, rdzeń średniowieczny obrósł nową zabudową, pojawiły się nowe przemysłowe dzielnice, osiedla robotnicze, kolej. Miasto rywalizowało z Katowicami, przełom XIX i XX w. to czas prosperity miasta. Nie było kolei w Bytomiu, bo właściciele transportu konnego nie chcą rywalizacji i nowowytyczanej trasy kolei. Kolej pojawiła się dopiero później, nie znajduje się przy głównym biegu linii.

Sąd Cywilny 1913 - monumentalna budowla, na planie podkowy – typ entre cour et jardin, styl około 1800 - styl Goethego, późny barok i klasycyzm; dolna kondygnacja ma charakter cokołu, boniowany, ryzalit z naczółkiem, gzymsy dzielą elewację, skromne obramowania okienne

Rywalizacja miast ukazuje się w budowach teatrów, ale Katowice budują później, bo tam spory o formę budowli.

Teatr Miejski obecnie Opera Śląska Alexander Bohm 1900-1901 neobarokowa forma, dyspozycja przestrzenna zdeterminowana przepisami przeciwpożarowymi i funkcją teatru, wiata dobudowana później

21. Rzeźba Augusta Kissa i Theodora Kalide

Odlewnia w Gliwicach i jej berlińskie związki, charakterystyka twórczści Kissa i Kalidego, ich główne dzieła.

Odlewnia w Gliwicach - Królewska Odlewnia Żeliwa w Gliwicach założona w 1798 r. Dział artystyczny gliwickiej huty stworzył hrabia von Reden, zatrudniając Christopha Mendla, absolwenta szkoły wrocławskiej, który tworzył wzory przedmiotów użytkowych. Huta połączona była z założoną w 1804 roku Królewską Odlewnią w Berlinie, ponieważ w Berlinie zaczęto wykonywać modele dla obydwu królewskich odlewni, których głównym projektantem był Leonhard Posch. Odlewnia zatrudniała także Friedricha W. L. Beyerhaus’a, ucznia Poscha, którego czeladnikami byli Theodor Kalide i August Kiss. Odlewnia produkowała wyroby o wysokiej klasie artystycznej, dzięki współpracy z modelarnią w Berlinie. Początkowo dominowały motywy antykizujące oparte na klasycystycznym rzemiośle angielskim. Z czasem stylistyka nabrała bardziej indywidualnego charakteru, ukształtowanego przez czołowych reprezentantów berlińskiego neoklasycyzmu i neogotyku. Po kryzysie w latach ’60 XIX wieku, dział artystyczny uzyskał modele od odlewni berlińskiej (dzięki Carlowi Meine) a ponowny rozkwit nastąpił dzięki Friedrichowi Reissnerowi, który wprowadził nowość: reliefy rodzajowe nawiązujące do baśni i opowieści ludowych oraz plakietki z przedstawieniami drewnianych kościołów. Odlewnia pracowała również po zakończeniu I wojny światowej.

Dla Gliwic Posch dostarczył wiele form medali z przedstawicielami dworu i polityków. Wykonał też model odlewu Ostatniej Wieczerzy. Jego płaskorzeźby noszą znamiona sttlistyczne późnego austriackiego baroku. W portretach wyodrębnia się dwie grupy przedstawien: realistyczne i idealistycznie antykizujące.

August Karl Eduard Kiss – urodził się w Paprocanach, początkowo pracował w Gliwickiej Odlewni, potem otrzymał stypendium w Berlinie. Uczył się u w pracowni Poscha, potem u Christiana Raucha. Jego pierwszym znanym dziełem jest projekt odlewu pomnika konnego Wielkiego Elektora Brandenburgii, wzorowany na rzeźbie Andreasa Schlütera. W 1825 zaprojektował posągi ministra von Bülow i generała Scharnhorsta, dla których wzorem były pomniki Raucha z Berlina. Wykonał też model antycznej wazy z dziesięcioma przedstawieniami figuralnymi (1828).

Theodor Kalide – pochodził z Królewskiej Huty, początkowo uczeń gliwickiej odlewni, dzięki zdolnościom otrzymał stypendium w Berlinie, gdzie uczył się u Wilhelma Stilarsky’ego i Christiana Raucha. Dla huty wykonał modele licznych posągów konnych, m. in. Fryderyka II i Fryderyka Wilhelma III. Jako wolny twórca wykonał Chłopca z łabędziem (1833) i Dziewczynę z harfą (1855). Według jego projektu odlano pomniki z leżącym lwem w Gliwicach i Bytomiu. Wykonał też rzeźbę Madonny z marmuru (1863), znajdującą się w kościele w Miechowicach oraz pomnik Friedricha von Reden w Królewskiej Hucie. Jego wizerunki koni odznaczają się lekkością proporcji, wrażenie ruchu uzyskano przez wysunięcie końskiego korpusu ku przodowi, tak że kopyta wystawały daleko poza postument. W jego postaciach ludzkich można odnaleźć realizm zmierzający w kierunku karykatury (Fryderyk II) i pewne znamiona romantyzmu (patetyczne upozowanie Fryderyka Wilhelma III). Dobór stylizacji wiązał się z chęcią uwypuklenia cech osobowych portretowanego.

22. Architektura sakralna na Górnym Śląsku od połowy XIX wieku do I wojny światowej

Nurty w architekturze sakralnej doby historyzmu – styl okrągłołukowy (kościoły ewangelickie w Katowicach i Gliwicach), wczesna odmiana neogotyku (ewangelicki kościół Elżbiety w Królewskiej Hucie), katolicka architektura między Wiosną Ludów a Kulturkampfem (kościoły w Katowicach, Tułach, Miechowicach, Raciborzu-Ostrogu, Sławięcicach), Paul Jackisch i Ludwig Schneider – najpopularniejsi twórcy kościołów w regionie, neoromanizm początków XX wieku (kościół w Nowym Bytomiu), nurt neobarokowy, angielski neogotyk Raschdorffa w Świerklańcu, historyzm i nowoczesność w architekturze kościołów Śląska Austriackiego (kościół ewangelicki i kościół św. Mikołaja w Bielsku).

Styl okrągłołukowy

- Ozimek, kościół ewangelicki, Karl Friedrich Schinkel 1819-1821 wieża 1859-1860 - styl okrągłołukowy/arkadkowy - reminiscencje romanizmu i renesansu

- synagoga w Katowicach - Ignatz Grunfeld, 1862 styl mauretański - bo judaizm orientalny i styl okrągłołukowy – okazuje lojalność wobec Prus

- Katowice, kościół ewangelicko-augsburski Zmartwychwastania Pańskiego Richard Lucae 1856-1858, 1887, 1899-1902 pierwsze wybudowane w Katowicach miejsce kultu, bo elita miasta ewangelicka, postrzegali Śląsk jako prowincję, ale krainę możliwości. Secesyjne elementy, pierwotna część okrągłołukowa (styl państwowy Prus) - lizeny, fryzy arkadkowe, otwory z łukami, nawiązuje do romanizmu, renesansowe reminiscencje, styl typowo pruski. Kościół pierwotnie salowy, transept wtórny, dwuwieżowa fasada wtórna, piaskowiec

- Gliwice, kościół ewangelicki (obecnie św. Barbary) 1848-1863 plan August Stüler, Carl F. A. Degner – zbudowany na miejscu rozebranej kaplicy z XV-XVI w. Kościół neoromański, trójnawowy, na planie wydłużonego prostokąta, z wąskim prezbiterium zakończonym apsydą. Do prezbiterium przylegają boczne aneksy, wewnątrz z trzech stron założono empory, przy narożniku kościoła wzniesiono wolnostojącą wieżę. Kościół ten jest skromną wersją typowej dla Stülera architektury sakralnej w stylu neoromańskim, łączącym elementy budowli czasów bizantyńskich z zapożyczeniami z romańskich kościołów we Włoszech.

Neogotyk

- ewangelicki kościół Elżbiety w Królewskiej Hucie – pierwszy projekt z 1819 Karla Friedricha Schinkla odrzucony; 1839 projekt Augusta Sollera; kościół salowy z wielobocznie zamkniętym prezbiterium i dwoma czworobocznymi wieżami w fasadzie, które flankują kruchtę, wewnątrz korpus z trzech stron obiegają empory wsparte na filarach. Reprezentuje wczesny typ neogotyku, w którym elementem określającym stylistykę są ostrołukowe okna i portale oraz detale maswerkowe w łukach przestrzeni chórowej. Proporcje bryły są uwysmuklone, ale w artykulacji widać oddziaływanie szkoły schinklowskiej (klasyczna harmonia artykulacji i proporcji, oddziaływanie włoskich budowli średniowiecznych)

Katolicka architektura między Wiosną Ludów a Kulturkampfem (po 1848 odprężenie stosunków na linii pastwo-Kościół umożliwia budowę wielu nowych kościołów):

- Katowice kościół Niepokalanego Poczęcia NMP Alexis Langer 1862-1870 - budowa wspierana przez elity ewangelicką i żydowską - elity miasta żyją zgodnie. Pierwszy stały kościół katolicki, budowany jeszcze zanim nadano prawa miejskie i zapobiegliwie zbudowane większy, biskup wrocławski osobiście inicjuje budowę, (wcześniej prowizoryczny szkieletowy kościół na placu Wolności, kupiony przez starokatolików, którzy go przenieśli). Wezwanie kościoła takie, ponieważ budowa 10 lat po ogłoszeniu dogmatu o niepokalanym poczęciu. Architekt zapatrzony w katedrę kolońską, średniowieczną symbolikę i architekturę, Langer nie był wykształconym architektem, ale samoukiem. Neogotyk, architektura nadreńska, kolońska, redukcja naw bocznych do płytkich kaplic być może przez trudny teren budowy, piaskowiec z Orzesza. Wieża w fasadzie zawiera typowe dla projektanta symbole, ale jest bardziej przysadzista. Smukłe są wieżyczki dodane od strony prezbiterium.

- Tuły, kościół Matki Boskiej Bolesnej 1853-1857 Alexis Langer – fundacja hrabiego Ernsta von Blacha, Langer wykorzystał kreatywnie stylistykę strzechy katedry kolońskiej. Kościół salowy, na planie prostokąta, z wieżą w fasadzie. Wieloboczne prezbiterium z krypta przybrało formę średniowiecznego sakramentarium na rzucie ośmioboku. Langer należał do kręgu architektów mistycznych: ozdobna wieża została podzielona na pięć części symbolizujących Rany Chrystusa. Jej czworoboczna część miała oznaczać stałość dogmatów, a wyższa ośmioboczna sugerowała formę krzyża. Wieńcząca całość piramida oznaczała Chrystusa Ukrzyżowanego. Ażurowość ostatniej kondygnacji wieży ma symbolizować welon, wskazujący, że chrześcijanin nie może spoglądać otwarcie w niebo

- Bytom - Miechowice, kościół Krzyża Świętego 1856-1894 August Soller, nadzór Richard Lucae i August Stüler – kościół halowy z transeptem, pierwotnie mauzoleum Tiele-Wincklerów, budowę przerwano w 1857, wieżę frontową dodano później

- Racibórz-Ostróg kościół św. Jana Chrzciciela 1868 Vinzenz Statz – na miejscu przeniesionego kościoła drewnianego z XVII w. Stylistyka neogotycka, kościół bazylikowy, z transeptem i wieżą w fasadzie. Nawy boczne opięto na zewnątrz szkarpami. Widać inspirację budowlami kolońskimi oraz, w górnej ażurowej części wieży, oddziaływanie kościoła we Fryburgu Bryzgowijskim

- Sławięcice kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej po 1856 Friedrich Schmidt – trójnawowa pseudohala z transeptem z emporami oraz z wielobocznie zamkniętym prezbiterium. Kwadratowe przęsło środkowe transeptu oddziela chór wschodni od nawy. Część wschodnia sprawia wrażenie przestrzeni centralnej. Schmidt zaprojektował dla kościoła również małą architekturę

Neoromanizm

- Ruda Śląska – Nowy Bytom kościół św. Pawła Johannes F. Klomp 1909-1911 – okcydentowana (zwrócona chórem na zachód) trójnawowa bazylika na planie krzyża łacińskiego z masywem wieżowym i pseudotranseptem utworzonym z aneksów z kaplicami. Bryłę urozmaicają apsydy, domki portalowe i okrągłe wieżyczki. Wnętrze sprawia wrażenie jednoprzestrzennego dzięki rozszerzeniu nawy głównej kosztem naw bocznych. Dekoracje elewacji zewnętrznych i wyposażenie wykonał Matthias Beule. Dzięki monumentalnej bryle i bogactwu dekoracji kościół należy do najlepszych przykładów neoromanizmu w tej części Śląska. Wzorowana na katedrze w Reihne

Świerklaniec kościół przypałacowy i mauzoleum Donnersmarcków 1896-1905 Julius i Otto Raschdorfowie – pierwotnie ewangelicki, budowla salowa na planie wydłużonego prostokąta, przylega do niej kruchta z bocznym portalem, do której dodano pasaż. Wejście główne jest poprzedzone jest otwartym przedsionkiem. Nad kruchtą wejściową znajduje się okno o lekko zaostrzonym łuku, wypełnione maswerkowaniem typu Decorated Style. Przy kościele znajduje się mauzoleum książęce na planie krzyża greckiego, połączone z kościołem krużgankiem. Inspiracją założenia był kościół w stylu angielskim przy pałacu Monbijou w Berlinie, który budował Raschdorf. Angielski neogotyk widać w maswerkowaniach inspirowanych angielskim gotykiem geometrycznym oraz ornamentyką Decorated Style, które architekt niejednokrotnie twórczo przetworzył

Bielsko, kościół ewangelicki przebudowa Heinrich Ferstl 1881 – przebudowa obiektu klasycystycznego w stylu neogotyckim. Salowe wnętrze z trójbocznie wydzielonym prezbiterium i jednowieżową fasadą. Artykulacja ostrołukowa, wnętrze przesklepione formami krzyżowo-żebrowych kompozycji z tradycyjnym ołtarzem-amboną. Pierwowzorem był kościół ewangelicki w Brnie tego samego twórcy

Bielsko, kościół św. Mikołaja rozbudowa 1907-1910 L Bauer – poszerzono kościół gotycki, który stał się zbyt mały. Do jednonawowej budowli średniowiecznej dokomponowano monumentalny trójnawowy korpus z wysoką wieżą, zbudowaną w nowej technice betonowego odlewu, kształtem przypominającą wenecką campanillę. Ściany o podziałach lizenowych wypełniają motywy rytmicznie stylizowanej winorośli, portal zdobią rzeźby Othmara Schimkowitza – popiersia apostołów, figurę Chrystusa oraz powyżej pełnopostaciowe rzeźby św. Jana Nepomucena, Mikołaja i Jadwigi. W architekturze kościoła widać echa romanizmu i akcenty italianizujące.

23. Architektura rezydencjonalna na Górnym Śląsku w XIX wieku

Neogotyckie założenia w Miechowicach i Kopicach, północny neorenesans w Pławniowicach, nurt francuski w Świerklańcu i Pszczynie, etapy budowy kompleksu rezydencjonalnego w Hradcu.

Miechowice, pałac Huberta von Tiele-Winckler 1855-1859 projekt Richard Lucae, wykonawcy Heinrich M. A. Nottebohm i Koeppen – przebudowa dawnego obiektu w duchu malowniczego neogotyku. Skrzydła boczne połączono najpierw ze starym korpusem, który jednak wyburzono, by zbudować nowy, łączący się ze skrzydłami w organiczną całość. Kompleks urozmaicały wieże: jaskółki (od płaskorzeźby jaskółczego gniazda nad wejściem), wodna i prochowa, która przypominała średniowieczny donżon. Okoliczne lasy przekształcono w park krajobrazowy.

Kopice, pałac hrabiów Schaffgotschów, 1862- 1873, przebudowa Karl Lüdecke i Karl Heidenreich, stary kubiczny korpus pałacu stał się rdzeniem nowego założenia, które na życzenie fundatora miało reprezentować malowniczy styl średniowieczny. Po przebudowie do dominującego korpusu dodano ryzality zwieńczone szczytami schodkowymi, czworoboczną i okrągłą wieżę. W dobudowanym skrzydle w formie ryzalitu umiejscowiono salę balową krytą szklanym dachem. Kolejne, niewielkie skrzydło mieściło kaplicę. Średniowieczną stylizację osiągnięto przez dekoracyjne detale: maswerki, sterczyny i fiale. Zmiany w założeniu wprowadził po objęciu prac Heidenreich, dodał masywną wieżę i większą kaplicę. W całym założeniu dominowała stylizacja średniowieczna, przez detale nawiązujące do neogotyku angielskiego – krenelaże, maswerki, gzymsy, wykroje otworów w murze i nadokienniki, które zestawiono z formami zapożyczonymi ze średniowiecznej i nowożytnej architektury francuskiej, widocznymi w zwieńczeniach i elewacjach wież oraz francuskim dachem na jednej z nich. Za program ikonograficzny odpowiadał hrabia Hans Ulrich von Schaffgotsch. Wśród pełnoplastycznych figur zdobiących elewację znaleźli się święci patroni pary hrabiowskiej i przodkowie hrabiego.

Pławniowice, pałac Ballestremów, przebudowa Karl Heidenreich 1882-1884 – przebudowa z inicjatywy Franza von Ballestrem, powstał trójskrzydłowy pałac na rzucie litery U, z dziedzińcem od ogrodu. W jednym narożniku znajdowała się kaplica, drugi zajmowała dostawiona z boku wysoka, czworoboczna wieża. Fasada miała 3 symetrycznie rozmieszczone ryzality, z których każdy miał odmienną artykulację. Detal dekoracyjny w elewacjach jest bardzo zróżnicowany, odmienne są układy okien podkreślane jasną oprawą architektoniczną, kontrastującą z ceglanym wątkiem muru. Naroża zaakcentowano jasną rustyką z wypukłymi klamrami. Światłocieniowość osiągnięto przez ryzality, wykusze, portyki filarowe i arkady, które na dziedzińcu zyskały cechujący wcześniej manieryzm zmienny rozstaw podpór. Na dachach znajdują się szczyty schodkowe z pinaklami. Kompozycję przestrzenną ożywiają wieże o nieregularnym układzie i zmiennym kształcie: okrągłe, ośmioboczne i dominująca czworoboczna, zwieńczona pięcioma ostrosłupami. Wnętrza utrzymano w stylu z inspiracjami niemieckim renesansem, meble zdobione były arabeską, groteską i ornamentem okuciowym. Obiekt reprezentuje późniejsza formę neorenesansu, z zaznaczająca się recepcją form rodzimych i ornamentyki niderlandzkiej XV-XVII wieku.

Świerklaniec, pałac hrabiego Guido Henckel von Donnersmarck, 1870, projekt Hectora Lefuela, symetryczny kompleks, oś wyznaczał główny korpus z ryzalitem środkowym. W narożach miał kolejne dwa ryzality, od strony podjazdu płytkie skrzydła z alkierzami, tworzące wewnętrzny dziedziniec. Podobnie jak w Pontchartrain (rezydencji żony hrabiego, markizy de Paiva) rozwinięciem horyzontalnym kompleksu były skrzydła galerii z pawilonami z kopulastymi dachami. W elewacjach zastosowano dwubarwny wątek muru – kontrast czerwonej cegły i bieli boniowania narożników i otworów okiennych – taki kontrast jest wyznacznikiem stylu Ludwika XIII. Grę kształtów uzyskano przez zróżnicowane otwory okienne i ich oprawy, pilastry przyczółki, lukarny, kominy, wazony i balustrady. Efekty światłocieniowe wzmacniała urozmaicona sylweta dachu i brył kształtujących fasady symetrycznie cofające się i występujące w formie ryzalitów.

Dom Kawalera 1903-1906 Ernest von Ihne - styl francuskiego neobaroku, budowla w sąsiedztwie pałacu miała stanowić dodatkowe miejsce zakwaterowania gości. Szkic roboczy stworzyło biuro budowlane księcia Donnersmarcka, zaś architekt był głównym budowniczym cesarza Wilhelma II. Budowla na planie zbliżonym do kwadratu, z ryzalitami na osiach elewacji. W elewacjach zastosowano dwubarwny wątek muru z czerwoną cegłą i bielą detalu. Światłocieniowość osiągnięto przez przyczółki o przerwanych podstawach i wywiniętych w woluty łukach. Oś wewnętrzną pałacu stanowi przeszklona od góry klatka schodowa oraz saloniki. Wystudiowane proporcje bliskie są koncepcjom nowożytnym Palladia.

Pszczyna, pałac Hochbergów, przebudowa Hippolyte Destailleur 1870-1876, modernizacja wcześniejszej budowli w stylu Ludwika XIII. Pałac wyposażono w reprezentacyjną klatkę schodową wzorowaną na „schodach królowej” Hardouin-Mansarta w Wersalu, w postaci wysokiego pomieszczenia na rzucie zbliżonym do kwadratu, w które wpisano trzy biegi kamiennych schodów. W jej górnej kondygnacji pary kolumn dźwigających plastyczne belkowanie z fryzem wolutowym wydzielają płyciny. Pomieszczenie zamyka zwierciadlane sklepienie z owalnymi okulusami. Detal dekoracyjny w elewacjach bazuje na ornamentyce osiemnastowiecznej i wpisuje się w nurt neorokokowy. Użyto motywów floralnych i zoomorficznych w ornamentach zdobiących galerię lustrzaną. We wnętrzu galerii znajdują się neorokokowe konsole oraz płyciny z malowidłami wyobrażającymi dwie pozostałe siedziby Hochbergów, obramienia wykonano z użyciem motywów myśliwskich, ornamentów rocaille i kratki regencyjnej. W polach francuscy malarze wyobrazili alegorie pór roku.

Hradec, kompleks pałacowy:

- miejsce strategiczne, już w XIII wieku powstał tu gotycki zamek z systemem fortyfikacyjnym

- I etap przebudowy: Biały Pałac książąt Lichnowskich 1796 Johann Michatsch – surowa forma klasycyzmu, wydłużona fasada mieści na osi kolumnowy portyk o lapidarnym wyrazie. Z kolei znana z przekazów zamkowa oranżeria zdobiona była wewnątrz wieńcem egipskich kolumn

- II etap: kaplica i biblioteka projektu Karla Lüdecke, lata 60 XIX wieku – dzieła o delikatnych gotyckich podziałach ścian i palmiastych sklepieniach nawiązują do wzorów sztuki angielskiej

- III etap: Czerwony Zamek 1872 Alexis Langer – zbudowano obszerny system murów, baszt, bram i budynków gospodarczych, który tworzył iluzję warownej przestrzeni. Langer posłużył się wzorami zaczerpniętymi z wielu źródeł: francuskich, niemieckich – zamek Hohenzollern i średniowieczny Malbork. Nazwa pochodzi od wykorzystanej do budowy czerwonej cegły i dla odróżnienia od Białego Pałacu

- Biała Wieża 1884-1891 Ernst Händel – wieża przypominająca średniowieczny obronny donżon, jej autor był malarzem dekoracji

24. Osiedla patronackie na Górnym Śląsku

Okoliczności powstawania, kolonia robotnicza w Biskupicach, osiedla Giszowiec i Nikiszowiec a spór o formę mieszkania robotniczego, projekty Poelziga dla Radlina.

Kolonie robotnie/osiedla patronackie powstają jako element koncepcji patriarchalnej szlachty, która ma za zadanie stać na czele społeczności i nią zarządzać, jak również koncepcja kapitalizmu, która zakłada dbałość o pracowników i ich wydajność. Warunki kolonii robotniczych na Górnym Śląsku są gorsze niż w Zagłębiu Ruhry, bo tam przemysł rozwinął się wcześniej i intensywniej, Zagłębie jest lepiej położone – nad rzeką, która umożliwia transport, wokół rynki zbytu. Z kolei Górny Śl. położony bardziej peryferyjnie i ma ograniczone rynki zbytu wokół.

Robotnicy zamieszkiwali w okolicznych wioskach oddalonych od zakładu, w złych warunkach sanitarnych, co wywoływało choroby zakaźne, które rozprzestrzeniały się wśród pracowników zakładu i hamowały produkcję. Ostatnia wielka zaraza miała miejsce w 1848 r. Opisał ją i warunki bytowania robotników lekarz Rudolf Virchow. Osiedla patronackie są środkami zaradczymi przed chorobami zakaźnymi.

Dwie koncepcje mieszkań pracowniczych:

- familoki – nazwa od familien blokhaus, typ zabudowy wielorodzinnej, ma sprzyjać integracji społeczności, np. kolonia w Biskupicach, Nikiszowiec

- cottage system – pomysł z Anglii, domki jednorodzinne z ogródkiem, np. Giszowiec

Pierwsze kolonie powstają około 1800 r. w okolicach Wrocławia w konstrukcji szachulcowej, wyparte zostały w XIX w. przez ceglane familoki.

Biskupice, kolonia robotnicza Zakładów Borsiga 1868 - Borsigowie byli potentatami w produkcji lokomotyw, zabudowa osiedla wzdłuż prostych ulic położonych pod kątem prostym do siebie. Zabudowa wielorodzinna, budynki - plan prostokąta, elewacje z nietynkowanej cegły, dwuspadowe dachy, detal ograniczony do minimum, nazwa familok od familok blokhaus (jedna z koncepcji mieszkań robotnicznych

Giszowiec, osiedle patronackie 1907-1910, projekt Emil i Georg Zillmannowie

- budowę zlecił Anton Uthemann, dyrektor spółki Gieschego, wybrał ideał miasta-ogrodu Ebenezera Howarda, który został zrealizowany w układzie urbanistycznym, ale nie społecznym, bo to koncern był właścicielem domów, a nie robotnik, nie ma ideału wolności robotnika. Koncern określił zasady współżycia i korzystania z domów, są liczne obostrzenia, np. zakaz robienia prania, wbijania gwoździ

- Anton Uthemann chciał stworzyć idealny mikrokosmos dla pracowników, mieli czuć się jak na wsi z której pochodzili. Swojska atmosfera ma zapobiegać odpływowi pracowników do Zagłębia Ruhry

- forma: dwurodzinne domki bliźniacze, architekci wzorowali się na tradycyjnej architekturze śląskiej wsi – wyraz Heimatbewegung (idei zachowania krajobrazu małych ojczyzn) i Heimatstilu (stylu zachowującego tradycyjną architekturę) Dachy z gontem, brak kanalizacji – jest szambo (bo na wsi nie ma kanalizacji), okna kuchni wychodzą na ogród (by kobieta mogła doglądać dzieci)

- budynki osiedla: przedszkole, szkoła, leśnictwo (bo osiedle w lasach pszczyńskich), w oddaleniu willa właściciela koncernu

- w ’70 XX w. zaczęto rozbiórkę, aby zrobić miejsce dla bloków kopalni Staszic. Względy ideologiczne: osiedle nie pokazywało głoszonego przez władze komunistyczne bezwzględnego kapitalizmu dawnych Niemiec, pokazuje zbyt dobre warunki

Nikiszowiec, osiedle patronackie 1908/1911-1915 Emil i Georg Zillmannowie

- również na zlecenie Uthemanna

- realizacja drugiej koncepcji osiedla robotniczego: familien blockhaus

- forma: zabudowa wielorodzinna, budynki z cegły zgrupowane w kwartały z wewnętrznymi dziedzińcami, na których znajdują się chlewiki i ogródki. Budowle wyróżnia bogactwo architektoniczne: estetyka barokowa (na życzenie Uthemanna), wiele detali, rozczłonkowanie bryły, ryzality i wykusze, fryzy z cegieł, portale i obramienia okienne o ozdobnej formie. Estetyka ceglanych elewacji jest z kolei typowa dla Górnego Śląska.

- wybudowano kościół, co jest wyjątkiem w takich założeniach, bo zwykle podlącza się nowe osiedle do istniejącej parafii nieopodal. Uthemann wybiera estetykę barokową, kościół jest monumentalny, ukończony po I wojnie, wyposażenie zamawiane w Niemczech, dobrze dobrane

Projekty Poelziga dla Radlina:

- przemysł wokół Rybnika rozwijany i łączony przez ród szlachecki o pochodzeniu żydowskim, założyli koncern Friedlanderów

- willa dyrektora kopalni Emma (dzisiaj kopalnia Marcel), Willam Muller - Radlin siedzibą koncernu, budynek jest wyrazem Heimatstilu - dach dwuspadowy, ryzality, architektura malownicza. Zatrudniono artystę znanego i wybitnego

- projekt kolonii robotniczej dla kopalni Emma 1916 – nowoczesny projekt, wzrost standardu mieszkaniowego, elektryfikacja

25. Architektura przemysłowa w drugiej połowie XIX i w początkach XX wieku

Formy wież kopalnianych i ich przykłady, dzieła Zillmannów i Poelziga, Wieża Górnośląska.

Typy wież kopalnianych

Wieże kopalniane powstają, kiedy zmienia się technika eksploatacji złóż węgla. Pokłady płytkie eksplorowano przez sztolnię upadową, pokłady głębokie wymagają szybów pionowych i maszyn wyciągowych.

- typ basztowy – popularna w I fazie industrializacji, lita ceglana konstrukcja przypominająca formą basztę, np. Hans Poelzig projekt wieży wyciągowej kopalni Rymer 1913 - typ basztowy, ale bez historyzmu, wykorzystuje estetyczne walory szkieletu konstrukcyjnego

- wieża małachowska - kostium historyzujący, upodabnianie do średniowiecznego bastionu, dopatrzono się podobieństw do bastionu Małachowa na Krymie, stąd nazwa, np. Wirek, wieża wyciągowa szybu Aschenborn kopalni Gottessegen 1867 – jedyna małachowska na Górnym Śląsku

- typ kozłowy – charakter funkcjonalistyczny, widoczne niezbędne elementy konstrukcyjne – stalowe rusztowanie, np. wieża wyciągowa szybu Mauve kopalni Ferdynand

Hans Poelzig:

- Wieża Górnośląska, Poznań 1911 - wybudowana na targi przemysłu w Poznaniu, nawiązuje do wież wodnych, wyciągowych i pomników wieżowych Bismarcka, targi pokazują najważniejsze elementy industrialne, przemysł wizytówką regionu, w pawilonie pokazywane osiągnięcia przemysłu górnośląskiego

- w Wieży wystawa malarstwa:

- Max Friese, Fedrunek w kopalni Giesche 1911 - na targach prezentowane obrazy głównie dolnośląskich artystów, pokazuje pracę górników pod ziemią - heroizacja pracy i robotnika

- Adolph Menzel, Walcownia w Królewskiej Hucie, 1875 – obraz nie powstał na zamówienie (po raz pierwszy, dotąd właściciele zakładów zamawiali, pokazywano właściciela albo produkt, nie robotnika), dowartościowano pracę, inna nazwa: Nowocześni Cyklopi. Tryptykowa struktura podkreśla zmianowy system pracy. Odbiło się szerokim echem, zakupione przez Galerię Narodową, dzieło znaczące w sztuce przemysłowej

- Max Steckel fotografia z teki Vom Obeschlesischen Steinkohlen-Bergbau 1898 - eksperymentował z fotografią pod ziemią

- elektrownia kopalni Anna w Pszowie 1915 - ożywiona elewacja przez zwielokrotnione lizeny, wątek muru jak rzymskie opus mixtum (cegły w jodełkę), dekoracja powściągliwa ale nie jest to funkcjonalizm

Emil i Georg Zilmannowie

- związani z Berlinem, ukończyli politechnikę o dużej renomie w Cesarstwie

- pracowali dla wielu koncernów, np. Schaffgotschów, zaprojektowali Załęże, Giszowiec i Nikiszowiec, koncernu. Tworzyli osiedla, budynki mieszkalne i szpitale, np. w Rokitnicy

szpitale powstają szybko w tym czasie – budowane są przez spółkę bracką, która pobiera uposażenie robotnika w ramach ubezpieczenia, ubezpieczone są też rodziny, kiedy wybucha epidemia przyjmują do szpitala wszystkich - ubezpieczonych i nie. Szpitale budowane są w systemie pawilonowym (styl po wojnie secesyjnej) - oddziały znajdują się w oddzielnych blokach

- Szombierki elektrownia Oberschlesien (dziś elektrociepłownia Szombierki) Emil i Georg Zillmannowie 1916-1920 – zbudowana dla koncernu Schaffgotschów - wzór brandenburskiej elektrowni, kominy tworzone przez najlepszą niemiecką firmę, urozmaicone mansardowe dachy, lizeny, fryzy - kojarzone z Nikiszowcem, mogli czerpać z architektury stylu około 1800

26. Katowickie forum doby międzywojnia

Ogólna charakterystyka, forma budynków i jej geneza, ich treści ideowe i twórcy, rzeźba Szukalskiego, pomniki.

- Katowice stolicą województwa, bo skupiają funkcję wyższego rzędu niż większa Królewska Huta, a Bytom jest niemiecki. Do tej pory była tylko stolica powiatu (ladratura). Województwo posiada sejm i skarb na mocy statutu organicznego, więc potrzebne gmachy urzędowe

- Katowice, forum administracyjno-kulturalne - jedyny tak duży plan w Polsce, który został zrealizowany

- Rdzeniem budynek Sejmu. Forum tworzą budynki Urzędu Wojewódzkiego , Muzeum Śląskiego, gmach urzędów niezespolonych, syndykat Polskich Hut Żelaznych, zabudowa mieszkaniowa dla urzędników wzdłuż ul. Reymonta

- Stylowo zabudowa niejednorodna, z czasem zmieniają się gusta również przy zamówieniach projektów.

- Założenie zrealizowane w części peryferyjnej miasta, południowej - środkiem Katowic jest oś wykreślona przez Nottebohma, wzdłuż linii kolejowej, władze chcą przenieść centrum na południe, ale życie miasta wciąż w dawnym pruskim centrum

- Umiejscowienie w miejscu, gdzie łatwiej zdobyć parcele pod duże gmachy, władze chcą odciąć się od pruskiej przeszłości i zbudować polskiej świadomości. Problemem była świadomość historyczna, Katowice stworzone przez założycieli pruskich, społeczność w 80% głosowała za Niemcami. Władze chcą spolonizować miasto

- partie mają zdobyć miejsca w radzie miejskiej - więc przyłączono sąsiednie gminy żeby zwiększyć ilość głosujących i zdobyć mandaty

- Zamazywanie tradycji pruskich w architekturze - widać w konkursie na gmach urzędu wojewódzkiego, odrzucono projekty neogotyckie kojarzone z Niemcami

BUDYNKI SEJMU ŚLĄSKIEGO I ŚLĄSKIEGO URZĘDU WOJEWÓDZKIEGO

Kazimierz Wyczyński, Stefan Żeleński, Piotr Jurkiewicz 1924-1929 gmach sejmu śląskiego i śląskiego urzędu wojewódzkiego - grupa krakowskich architektów, akademicki klasycyzm z elementami modernizmu - elementy antyczne: pilastry, fryzy, kapitele, ale całość to masywna modernizująca bryła. Forma klasycyzująca jest charakterystyczna dla gmachów urzędowych. Analiza formy - powiązanie formy dużych ryzalitów z palazzo in forteca - narożne ryzality to narożne bastiony, co łączy się z aktem założenia Sejmu, gdzie napisano że budowla ma być pomnikiem mocarstwowym Polski na ziemiach zachodnich. Położenie przy niebezpiecznej granicy

Fryz Jana Raszki (pochodził z Cieszyna) - sekwencja symbolicznych motywów, w attyce godło RP podtrzymywane przez geniusze skrzydlate, w kapitelach piastowskie orły, we fryzie orły rzymskich legionów - aluzja do legionów Piłsudskiego, część sporu między zwolennikami Korfantego a wojewodą Grażyńskim, piłsudczykiem. Ma pokazać że to piłsudczycy włączyli Śląsk do Polski, spór z roku 1921 odżył w 1926, sztuka podporządkowana narracji historycznej. Korfanty ukazywany przez władze jako kunktator i zdrajca, uniemożliwił włączenie większych ziem. Mit polskiego Górnego Śląska, związany z powstaniem, związek powstańców popiera władzę. Motyw herbów miast powtórzony też we wnętrzu na kopule.

sala sejmowa - pierwsza w Polsce sala parlamentarna, godło RP na środku i herby miast wokół, popiersia budzicieli poczucia polskiego, służyła za wzór dla sali sejmu w Warszawie

klatka schodowa to echo architektury rezydencjonalnej barokowej,

płaskorzeźby Jana Raszki - alegoria powstań śląskich 1927 - środkowa postać - Polska podobna do wolności wiodącej lud na barykady Delacroix, podobna też do Nike, nawiązania do Marsylianki. Słupki graniczne z datą 1919 - powstanie śląskie i wojna z Czechosłowacją. Powstaniec śląski - alegoryczny charakter, ma młot zamiast broni, strój hutnika - to ujęcie stało się obowiązujące dla powstańca na śląsku - hutnik, młot, miecz, np. pomnik powstańca na Załężu. Taka forma koresponduje z wizją powstań śląskich, które ukazywano jako spontaniczny zryw społeczeństwa przeciw niemieckiemu ciemiężycielowi, choć naprawdę byli uzbrojeni przez wojska polskie i byli uczestnikami wojny

Gmach wykorzystywany przez Niemców w czasie II wojny światowej jako gmach rejencji górnośląskiej

GMACH URZĘDÓW NIEZESPOLONYCH

Witold Kłębkowski 1935 - urzędy niezespolone to te, które nie zmieściły się w głównym gmachu. Funkcjonalizm - radykalny modernizm. Dziś zmieniona okładzina, wygląd zupełnie inny, inny rytm fasady, głębsze wnęki okienne, usunięty art decowski orzeł Stanisława Szukalskiego. Witold Kłębkowski należał do młodych architektów pracujących dla władz śląskich, zmiana stylu inspirowana przez władze, funkcjonalizm ma pokazać postęp i rozwój, jest środkiem wojny ideologicznej. Starają się przekonać o szybkim rozwoju i postępie, architektura wizualizacją postępu.

Na elewacji relief Stanisława Szukalskiego – orzeł godła Polski wpisany w koło

MUZEUM ŚLĄSKIE

Karol Schayer 1934 – Schayer to absolwent politechniki lwowskiej. W większości muzea mają formę klasycyzującą, tu została ona odrzucona na rzecz modernizmu. Plan litery H, wypiętrzona część środkowa podparta filarami, ulica przebiega między nimi dołem, niższe skrzydła 3 kondygnacyjne flankują część środkową. Zachodzi interakcja z gmachem województwa, ma być napięcie i kontrast, dążenie do negatywowej formy, projekt powstał z myślą o sąsiedzkich budynkach i przestrzeni miedzy nimi. Rozebrany przez władze nazistowskie, bo w Bytomiu Muzeum Górnośląskie więc w Katowicach niepotrzebne. Tadeusz Dobrowolski dyrektorem Muzeum Śląskiego, działania muzeum przekonują o polskości Śląska.

Miały być reliefy projektu Szukalskiego ał fam terible, Grażyński mecenasem Szukalskiego. Np. Górnik, relief fasady Muzeum Śląskiego 1939 - jeden z dwóch (miały być jeszcze ślązaczki w strojach ludowych) - lud śląski i robotnicy podstawą w ideologii. Synteza górnika z mitycznym Piastem Kołodziejem, postać w mandorli, nagolenniki ze słomy, narzucona skóra wilka, odwołanie do kresowości województwa - tło wieży strażniczej

Stanisław Szukalski

- Pomnik Baczność dla miasta Katowic - niezrealizowany, był tylko model, motyw orła zwróconego w 4 strony światła, pod jego skrzydłami postaci: górnik, hutnik, powstaniec i ślązaczka.

- Pomnik Bolesława Chrobrego 1939 - były koncepcje pomnika Chrobrego nad wejściem do Muzeum i pomnika Piłsudskiego z powstańcem na placu. Wojowie wychodzili z kurhanu we wszystkie strony, twarde formy, postać Chrobrego ważna w ideologii, bo parł na zachód, wymiar antyniemiecki. Piłsudski realizuje cele Chrobrego.

Widoczna jest cały czas wojna ideologiczna między Polską a Niemcami, widać to w rywalizacji na polu architektury. Nacjonalistyczne inspiracje widoczne nawet w latach 30 kiedy czasy modernizmu i funkcjonalizmu.

Malowidła w sali plenarnej dawnego starostwa powiatowego Felicjan Szczęsny-Kowarski 1930 - roszczenia graniczne wobec Wrocławia i Szczecina, co niezwykłe w tym czasie, popiersia Bolesława Chrobrego i Kazimierza Wielkiego, którym towarzyszą geniusze trzymający herbowe tarcze. Po stronie ostatniego Piasta na królewskim tronie, dmący w rogi chwały młodzieńcy prezentują herby Poznania i Warszawy. Wizerunek Chrobrego flankują geniusze uzbrojeni we włócznie, a na tarczach widnieją jedynie nazwy Wrocław i Szczecin

Pomnik powstańca śląskiego Stefan Zbigniewicz, Wincenty Chorembalski 1927 - rekonstrukcja, hutnik, młot, miecz, pierwotnie miecz zwrócony w kierunku Bytomia - rewizjonistyczna forma.

27. Architektura sakralna na czechosłowackim, niemieckim i polskim Górnym Śląsku w międzywojniu

Budowa katedry w Katowicach, tendencje nowoczesne w architekturze kościołów województwa śląskiego, kościoły Böhma w Zabrzu i Kicktona w Bytomiu, kościół św. Jadwigi w Opawie.

Katedra Chrystusa Króla w Katowicach projekt Zygmunt Gawlik, Franciszek Mączyński 1927 - skala musi być monumentalna, skrajne opinie wobec projektu. Kuria zamknięta na nowoczesne prądy, więc przyjmuje taki projekt, tradycyjny, kierują się poglądami ówczesnego papieża. Biskup Brombosz przeciwny modernizmowi. Wysoki bęben kopuły (zlikwidowany w latach 50, bo władze komunistyczne nie chcą żeby katedra dominowała nad miastem) jest dominantą, klasycyzujące formy renesansowe, klasycyzujący barok. Gawlik i Dunikowski tworzą modele rzeźb. Środowiska Fachowe wytykał oddziaływanie rosyjskiego klasycyzmu Sankt Petersburga

Murcki, kościół Najświętszego 1930 rdzeniem rotunda, fasada ze zgreometryzowaną wieżą, architektura Piacientiniego, modernizm holenderski, wnętrze - rdzeń to rotunda z obejściem, oddzielenie arkadami, prezbiterium z witrażem

kościoły Böhma w Zabrzu:

Zabrze, plac Kamilianów, Dominikus Böhm 1928 - genialny architekt, ważny dla architektury sakralnej, szkoła zawodowa przy placu i szpital kamilianów, był plan kościoła kamilianów, niezrealizowany, stoi tymczasowy kościół kamilianów autorstwa Böhma, bardzo nowoczesny

kościół św. Józefa w Zabrzu, Dominikus Böhm 1929-1931 - w dzielnicy która miała przyjąć migrantów z części polskiej, architekt był już wtedy profesorem, zbudował wiele kościołów, studiował historię chrześcijaństwa i Ruch Liturgiczny - ruch odnowy postulujący zaangażowanie wiernych w liturgię, podkreślał wspólnotowość, antycypował postanowienia soboru watykańskiego II. Te idee są mu bliskie i determinują przestrzeń - circum stansis, ma sprzyjać uczestnictwu wiernych, determinuje wnętrze

- fasada - quasi-wieże połączone sekwencjami łuków oddzielające dziedziniec od ulicy (łuki przypominają akwedukt, skojarzenia z Marią przez którą przepływa łaska) - przypomina atrium i bazyliki wczesnochrześcijańskie, cegła w różnym stopniu wypalenia - różne kolory, po lewej dostawiona dzwonnica z arkadowymi niszami, lapidarna moda - nowoczesne trendy, ale skojarzenia z całą historią chrześcijaństwa, odwołania są erudycyjne a nie historyzujące, kraty w dolnych arkadach przypominają bramę zakładu, okna płasko osadzone, bryła przypomina zakład przemysłowy - odwołania do architektury przemysłowej, ma osadzić kościół w industrialnej przestrzeni, wezwanie św. Józefa - patrona robotników

- bryła - płynna, zwięzła, szerokie nierozczłonkowane płaszczyzny, okna osadzone płasko, skojarzenia z transatlantykiem, łódź piotrowa

- wnętrze - dzieło wszystkich sztuk, Bohm chciał osiągnąć estetyczną spójność projektując architekturę i wyposażenie, jednak niezrealizowane w pełni. Jednoprzestrzenne wnętrze, rytm przyściennych filarów z przeprutymi przejściami, między nimi kaplice, kasetonowy strop - architektura wczesnochrześcijańska i ottońska. Prezbiterium to płynne przedłużenie korpusu, obejście wychodzi z sekwencji kaplic, krypta pod prezbiterium – jak bazyliki cesarskie Rzeszy, przez to wyniesiona posadzka. W prezbiterium nie ma okien, nawa oświetlona wysokimi oknami po prawej, po lewej okrągłe okna, ołtarz na granicy światła i cienia w formie prostego stołu. W bocznych kaplicach ołtarze poświęcone męczennikom. Efekty luministyczne jak u Piranesiego w jego wizji antycznego Rzymu, symboliczne odwołania - filary z łukami jak Koloseum - męczeństwo chrześcijan, naśladownictwo Chrystusa. Rozeta w części wejściowej - witraż zaprojektowany przez Bohma, idea - intensywność barw ma postępować w kierunku prezbiterium, skojarzenia z architekturą gotycką, ale abstrakcyjna nowoczesna forma. Witraże św. Rodziny i Najświętszy Sakrament zrealizowane ale w innym miejscu. Nad ołtarzem oko opatrzności w glorii, uwaga wiernych skupia się na ołtarzu - ruch liturgiczny

Bytom, kościół św. Barbary, Arthur Kickton 1928-1930 - bardziej tradycyjny projektant, charakterystyczne dla niego masywy wieżowe ze zwieńczeniami nawiązującymi do kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu (ikona śląskiej tradycji architektonicznej). Przypomina kościół w Zabrzu, bo powstał dla uchodźców niemieckich z Królewskiej Huty. 2 wieżowa fasada może być odwołaniem do bazyliki piekarskiej (która została w Polsce). Prezbiterium z kopułowym zwieńczeniem. Wnętrze zmienione po II wojnie

kościół Chrystusa Króla w Gliwicach - przykład nowoczesnej architektury, witraże zachowane, nie ma pierwotnej polichromii, zawierała aktualne aluzje - w prezbiterium wizerunek Chrystusa z napisem "Moje Królestwo nie jest z tego świata" - aluzja do idei narodowosocjalistycznej - Rzesza ma być królestwem niebieskim na ziemi. Polemika z encykliką Piusa XII

Opawa, kościół św. Jadwigi, Leopold Bauer, 1933-1938, polichromie Paul Gebauer - fundacja jeszcze sprzed I wojny, która zakładała powstanie neogotyckiego kościoła św. Jadwigi Śląskiej - patronki śląska, ale zmieniono list fundacyjny - kościół nie musi być neogotycki, ma być pomnikiem poległych w wojnie mieszkańców śląska austriackiego, do konkursu dopuszczono tylko architektów ze śląska austriackiego. Bauer z Wiednia, ale urodzony w Karniowie, ważny projektant. Miała być kaplica dedykowana poległym z księgą i tablicą z nazwiskami poległych katolików, za kościołem pomnik wszystkich poległych bez względu na wyznanie. Śląska idea - proboszcz Haider (z zakonu Najświętszej Marii Panny - krzyżak), chciał żeby kościół był pomnikiem ponad etnicznymi podziałami, wnętrze też tak utrzymane - łacina w inskrypcjach, a nie języki narodowe, w ołtarzu tablice ze scenami św. Jadwigi Śląskiej, w transepcie też jej malowidła i inni święci, dostojnicy współcześni, u tronu Madonny przedstawiciele różnych stanów. Panorama Jeseników w tle sceny zmartwychwstania w prezbiterium. Kompleks wieżowy z kilku zmniejszających się segmentów, boniowane lizeny, glorieta na szczycie

28. Nowoczesna architektura na niemieckim Górnym Śląsku w okresie międzywojennym

Projekt trójmiasta, plany przebudowy centrum Zabrza, nowe dzielnice, projekty Böhma dla Zabrza, dom tekstylny w Gliwicach.

W Niemczech idea stworzenia trójmiasta - Gliwice, Zabrze, Bytom, z centrum w Zabrzu - był plan, ale przekreślony przez Wielki Kryzys. Zabrze - jeszcze nie miało praw miejskich, nie miało tkanki średniowiecznej – więc dobre do rozbudowy, przyjęło najwięcej migrantów z części polskiej

Zabrze, projekt przebudowy centrum, Hans Poelzig 1927 - miało to być centrum planowanego trójmiasta, władze chcą w centrum wieżowiec, ulice podkreślone wyoblonymi budynkami. Wieżowiec wyniesiony na filarach - miał mieścić władze miejskie i inne lokale, horyzontalna dyspozycja z kilku brył, flankują część centralną wyoblone ryzality – wygląd jak brama miejska, część środkowa wypiętrzona, elewacja to rytm wertykalny wyznaczony eksponowaną konstrukcją stalową. Dalej teatr, biurowiec.

Max Berg - od Hali Stulecia we Wrocławiu też projektował city w Zabrzu

Zabrze, hotel Admiralspalast, Bielenberg & Moser 1924-1927 - na rozwidleniu ulic, zwraca się ku widzowi, bryła rozszerza się wzdłuż ulicy, elewacje kształtowane oryginalnie, miedziane elementy, na dachu restauracja. Część planu trójmiasta

Zabrze, plan zagospodarowania południowej części miasta, Gustav Alinger 1928 - element zaspokajania głodu mieszkaniowego (konstytucja Niemiec gwarantuje każdemu mieszkanie, a przybyło wielu migrantów z części polskiej Śląska), częściowo zrealizowany, przewidziano też część rekreacyjną ze stadionem - Stadion Miejski ukończony w 1930 im. Hitlera

Zabrze, plac Kamilianów, Dominikus Böhm 1928 - genialny architekt, ważny dla architektury sakralnej, szkoła zawodowa przy placu i szpital kamilianów, był plan kościoła kamilianów, niezrealizowany, stoi tymczasowy kościół kamilianów autorstwa Bohma bardzo nowoczesny

Gliwice, dom tekstylny Weichmanna, Erich Mendelsohn 1921-1922 - wybitny architekt niemiecki, ekspresjonista, co widać w bryle - leżący prostopadłościan i drugi wertykalny tworzący część wieżową, akcentowanie horyzontalne gzymsami. Zwrócenie do ulicy ostrym narożnikiem - dynamika, zadziorność architektury - ekspresjonizm popularny w Niemczech. Budynek wyróżnia się w pierzei