Krótki słownik ważniejszych terminów filozoficznych

ABSTRAKCJA – w sensie filozoficznym uchwycenie w myśli istotnych cech przedmiotu i

rozpatrywanie ich w oderwaniu od pozostałych (nieistotnych) cech danego przedmiotu,

zjawiska itp.

AGNOSTYCYZM – (gr. agnostos – nieznany) w filozofii oznacza całkowite lub częściowe

negowanie możliwości poznania obiektywnego świata. Na ogół wiąże się z subiektywnym

idealizmem (Hume, Kant, pozytywiści); agnostyk – wyznawca agnostycyzmu.

AKSJOLOGIA – nauka o wartościach ogólnych. Teoria wartości lub wartościowania. Problematyka a.

obejmuje charakter wartości, rodzaje wartości, kryteria i ontologiczny status wartości.

Rozważania w zakresie a. dotyczą m.in. takich dyscyplin jak: etyka, estetyka, prakseologia,

ekonomia polityczna, prawo.

ALIENACJA – (łac. alienatio), polski odpowiednik „wyobcowanie”. W filozofii oznacza proces, w

którym pewne wytwory działalności społecznej człowieka odrywają się od niego tak dalece, że

nabierają niejako życia samodzielnego, wymykają się spod jego kontroli i człowiek zaczyna

wtedy uważać je za siły obce, panujące nad nim; a. nazywa się także sam przedmiot

wyalienowany. Główne formy a.: ekonomiczna (pracy, produktu pracy), polityczna (państwa),

religijna, ideologiczna.

ANIHILACJA – termin określający proces przeobrażenia się cząstki i antycząstki w kwant

promieniowania. Teorie antymaterialistyczne wykorzystują ten proces dla uargumentowania

tezy o całkowitym unicestwieniu materii. Na gruncie filozofii marksistowskiej a. rozumie się

jako zmianę jednego stanu materii w drugi: korpuskularnej w materię polową.

ANTROPOLOGIA – (gr. anthropos – człowiek i logos – nauka) nauka wyjaśniająca wszechstronnie

biologiczną stronę natury człowieka, tj. jego stanowiska w świecie istot żywych, pochodzenie

oraz dawne i współczesne typy morfologiczne i fizjologiczne. A. filozoficzna: ta część filozofii,

która zajmuje się ogólną refleksją o człowieku.

ANTYNOMIA – (gr. antinomos, od anti – przeciw i nomos – prawo). 1. Sprzeczność między dwoma

twierdzeniami, które się wydają równie uzasadnione. 2. Logiczna sprzeczność między dwoma

twierdzeniami, które wynikają z danego układu aksjomatów.

APOSTERIORYZM – stanowisko przeciwstawne aprioryzmowi w teorii poznania głoszące, że tylko

doświadczenie jest źródłem i metodą poznania prawdziwego.

APRIORYZM – stanowisko w teorii poznania. A. skrajny uznawał poznanie a priori („bez

doświadczenia”, „przed doświadczeniem”) za jedynie wartościowe poznawczo i głosił tezę że

tylko rozum może doprowadzić do poznania prawdziwego. A. umiarkowany głosił, że istnieje

pełnowartościowa poznawczo wiedza aprioryczna, w skład której wchodzą nie tylko sądy

analityczne ale i syntetyczne a priori.

ATRYBUTY MATERII – istotne, nieodłączne cechy rzeczy lub zjawiska, bez których ciało bądź

zjawisko nie może być tym czym jest. Wyróżnia się 3 zasadnicze a. m.: 1) rozciągłość w

przestrzeni i trwanie w czasie, 2) zdeterminowanie (podleganie prawom), 3) ruch.

BAZA EKONOMICZNA – jedna z głównych kategorii marksistowskiej teorii formacji społecznoekonomicznych;

oznacza historycznie określony całokształt stosunków produkcji tworzących

ekonomiczną strukturę społeczeństwa (ustrój ekonomiczny).

BYT – kategoria filozoficzna oznaczająca to, co istnieje. W filozofii materialistycznej „byt” tożsamy

jest z pojęciem „materia”. Rozróżnia się b. przyrodniczy i społeczny.

BYT SPOŁECZNY – całokształt materialnej działalności społecznej ludzi w danej epoce historycznej,

warunki materialnego życia społecznego, przede wszystkim zaś sposób produkcji.

CYWILIZACJA – określony poziom rozwoju społecznego i materialnego w danym okresie

historycznym.

DEIZM – doktryna uznająca, że Bóg istnieje jedynie jako bezosobowa praprzyczyna świata; odtąd nie

ingeruje w jego rozwój i świat pozostawiony jest działaniu praw przyrody.

DETERMINIZM – (łac. determinare – określać, wyznaczać). – D. – nauka o prawidłowym,

koniecznym powiązaniu wszystkich zdarzeń i zjawisk, o ich przyczynowym uwarunkowaniu.

Może występować w różnych formach: – mitologiczno-religijnej: tłumaczy się uwarunkowania

zjawisk przyczynami pozamaterialnymi, pochodzenie np. od bóstwa; mechanistyczny –

wysuwający koncepcję jednoznacznego zdeterminowania zjawisk i negujący obiektywny

charakter przypadku; dialektyczny – koncepcja wszechzwiązku zjawisk, niejednoznacznego

uwarunkowania ich przebiegu, względności przypadku i konieczności.

DIALEKTYKA – pojęcie podlegające wielowiekowej ewolucji. W starożytności – sztuka osiągania

prawdy w sporze, na drodze ujawniania sprzeczności w poglądach przeciwnika oraz

przezwyciężania tych sprzeczności. W filozofii marksistowskiej d. oznacza: 1) ogólną teorię

rozwoju rzeczywistości przyrodniczej, społecznej i myślenia ludzkiego, tłumaczącą istotę tego

rozwoju istnieniem i ścieraniem się wewnętrznych sprzeczności; nauka o najogólniejszych

prawach rozwoju rzeczywistości, 2) opartą na tej teorii metodę poznawania i przekształcania

świata. W odróżnieniu od metafizyki marksistowska d. materialistyczna ujmuje rzeczywistość

jako dynamiczną całość, w której zjawiska i przedmioty są ze sobą wzajemnie powiązane i

uwarunkowane, znajdujące się w ciągłym ruchu i rozwoju. Rozwój przechodzenia od form

prostych, niższych do bardziej złożonych, wyższy dokonuje się wg praw d.

DIALEKTYKI PRAWA – w filozofii marksistowskiej prawa rozwoju wszelkiej rzeczywistości.

Wyróżnia się 3 podstawowe prawa: 1) prawo przechodzenia zmian ilościowych w jakościowe,

2) prawo jedności przeciwieństw, 3) prawo negacji negacji. Prawa te traktuje się jako

dyrektywy metodologiczne procesu badawczego, które mają swe odpowiedniki w obiektywnej

dialektyce rzeczywistości. Punktem wyjścia tych praw jest powszechny związek i wzajemne

oddziaływanie procesów, rzeczy.

DOGMAT – w religii niepodważalna zasada wiary obowiązująca wszystkich wiernych.

DOGMATYZM – termin posiadający różne znaczenia: a) stanowisko filozoficzne w starożytności,

przeciwstawne sceptycyzmowi głoszące, że jedynie wiedza absolutna, niezmienna jest

wartościową i że taką wiedzę można osiągnąć, b) współcześnie – charakterystyczna cecha

systemów teoretycznych przyjmujących pewne poglądy, tezy założenia bez dowodu,

odrzucające możliwość poddania ich krytyce nawet wtedy, gdy znajdą się one w sprzeczności z

doświadczeniem, z praktyką społeczną. Stanowisko nie uwzględniające faktu, że tezy mogą

zmienić swą treść w świetle nowych zdarzeń, w nowych zmienionych warunkach. Wyraża się w

rezygnacji z twórczych poszukiwań w zakresie form walki rewolucyjnej i budownictwa

społecznego.

DUALIZM – stanowisko w filozofii przyjmujące za osnowę dwa odrębne elementy: materię i ducha.

W stanowisku tym wyraża się próba kompromisu między stanowiskiem idealistycznym a

materialistycznym.

EGZYSTENCJALIZM (łac. existens – istniejący) niejednolity prąd we współczesnej filozofii (M.

Heidegger, K. Jaspers, J.P. Sartre i in.). Podejmuje analizę indywidualnego istnienia ludzkiego

jako właściwego przedmiotu filozofii. Opisuje istnienie człowieka jako niezdeterminowane

żadną ogólną „naturą ludzką”, akcentuje więc przydatność istnienia, wolność absolutną, która

jest ciężarem dla człowieka i uniemożliwia racjonalny wybór dróg postępowania; podkreśla stan

samotności i opuszczenia, nicość otaczającą człowieka, przeżycie trwogi wobec nicości i

wolności. niemożność ustalenia racjonalnego sensu życia, a zarazem bezwzględną

odpowiedzialność człowieka za czyny i życie. Niektórzy stronnicy e. łączą go z katolickim

poglądem na świat (np. G. Marcel).

EMPIRIOKRYTYCYZM – kierunek w filozofii, wg którego podstawowym prawem poznania jest

„ekonomia myślenia” (to jest prawdziwe, co zostało sformułowane najprościej i najjaśniej).

Odrzuca takie kategorie, jak: przyczynowość, materia itp. Uważa, że świat jest zbiorem

neutralnych elementów.

EMPIRYZM – (gr. empeiros – doświadczony) w filozofii uznawanie doświadczenia za jedyne źródło

poznania. W tym sensie na gruncie e. stoi wszelki materializm, w szczególności marksizm.

Rozpatruje on doświadczenie jako bezpośredni kontakt z materialną rzeczywistością, od którego

zaczyna się wszelkie poznanie. Idealizm subiektywny również głosi e., ujmuje jednak

doświadczenie jako całokształt doznań psychicznych naszego „Ja”.

ESCHATOLOGIA – (gr. eschatos – ostatni i logos – słowo, nauka) w dogmatyce religijnej i teologii

chrześcijańskiej – nauka o „rzeczach ostatecznych”, takich jak losy pośmiertne człowieka, sąd

ostateczny, niebo i piekło.

ESTETYKA – nauka o sztuce, teoria sztuki, zajmująca się badaniem istoty sztuki, jej stosunku do

rzeczywistości, metod twórczości artystycznej, kryteriów artyzmu, rodzajów i gatunków sztuki.

ETYKA – nauka o moralności. Wyróżnia się e. opisową i e. normatywną.

ETYKA OPISOWA – zajmuje się opisem istniejących poglądów moralnych, norm, zasad,

funkcjonujących wzorców moralnych, stara się wyjaśnić ich pochodzenie i charakter (socjologia

moralności), bada motywy ludzkich działań, skłonności moralne (psychologia moralności),

ustala i wyjaśnia pojęcia etyczne, struktury systemów etycznych (metaetyka).

ETYKA NORMATYWNA – jest nie tyle nauką o moralności, ile raczej nauką moralności. Uczy jak

należy postępować, ustala zasady postępowania ludzkiego zasługujące na aprobatę społeczną,

określa wartości najwyższe i obowiązki ludzi wobec jednostki, grup społecznych, narodu i

społeczeństwa w ogóle. E. normatywna podobnie jak opisowa jest uwarunkowana społecznie,

przede wszystkim klasowo. Na gruncie marksizmu nie ma ostrych granic między tymi działami

etyki. Moralność.

ETYKA NIEZALEŻNA – zespół określonych wartości, które rzekomo zachowują swój walor dla

wszystkich ludzi, niezależnie od ich poglądów na sprawy istnienia czy nieistnienia świata

nadprzyrodzonego, niezależnie od ich światopoglądu.

ETYKA ZAWODOWA – zespół mniej tub bardziej szczegółowych zasad etycznych regulujących

stosunki między ludźmi w wykonywaniu zawodu.

EWOLUCJONIZM – pogląd, zgodnie z którym zjawiska i procesy ulegają ciągłym zmianom i

przeobrażeniom. E. biologiczny (K. Darwin), socjologiczny (H. Spencer). Zgodnie z tym

poglądem świat zmienia się w sposób jednokierunkowy i nieodwracalny.

FATALIZM – wiara w przeznaczenie, przekonanie, że wszystko w świecie jest rezultatem

działalności sił nadprzyrodzonych lub ich odwiecznego wyroku; konsekwencją fatalizmu jest

bierność, pozbawienie możliwości wpływu człowieka na rzeczywistość i własny los.

FIDEIZM – (łac. fides – wiara) każda doktryna filozoficzna, światopogląd, teoria, która otwarcie lub

w sposób zamaskowany stawia wyżej wiarę niż naukę, ogranicza zasięg naukowego poznania

na rzecz wiary i objawienia.

FILOZOFIA – (gr. fileo – umiłowanie, sofia – wiedza, mądrość). Pierwotnie termin „f.” oznaczał to

samo co termin „wiedza”, „nauka". Obejmował swym zakresem całokształt wiedzy, z której w

miarę rozwoju praktyki społecznej i procesu poznania zaczęły się wyodrębniać samodzielne

dyscypliny naukowe. Współcześnie f. obejmuje następujące działy: historię f., ontologię (teorię

bytu), gnozeologię (teorię poznania), logikę, antropologię (f. człowieka), etykę, estetykę. F. jest

uogólnieniem rozważań dotyczących istoty, struktury bytu, źródeł i prawomocności ludzkiego

poznania, zasad wartości, sensu życia.

FILOZOFIA SPEKULATYWNA – (łac. speculatio – rozpatrywanie, roztrząsanie) –

charakterystyczna cecha filozofii idealistycznych traktujących rzeczywistość z punktu widzenia

apriorycznych zasad, rozumowych konstrukcji, bez uciekania się do doświadczenia. Głównym

źródłem poznania są tu dociekania rozumowe. W czasach nowożytnych jej reprezentantami byli

m.in. Kartezjusz, Leibniz, Hegel.

FINALIZM – zob.:TELEOLOGIA.

FORMACJA SPOŁECZNO-EKONOMICZNA – jedna z podstawowych kategorii marksistowskiej

teorii rozwoju społecznego; oznacza społeczeństwo na określonym szczeblu rozwoju

historycznego, tj. o określonej strukturze ekonomicznej i układzie stosunków społecznych

(wspólnota pierwotna, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm, socjalizm), stanowi organiczną

całość bazy ekonomicznej i nadbudowy.

GNOZEOLOGIA – (gr. gnosis, dop. gnoseos – poznanie i logos – słowo, nauka) teoria poznania.

Dział filozofii badający możliwości, środki, źródła i rozwój poznania świata obiektywnego. G.

nazywa się też epistemologią.

HISTORYZM – termin używany w różnych znaczeniach. W filozofii marksistowskiej przez h.

rozumie się taki sposób badania przedmiotów, wydarzeń, zjawisk w procesie ich powstawania i

rozwoju w związku z konkretnymi warunkami historycznymi, które je zrodziły. W metodologii

humanistyki: 1) postulat badania i wyjaśniania wytworów kultury pod względem ich

historycznej genezy, 2) postulat relatywizacji prawd i wartości do poszczególnych epok

historycznych, 3) pogląd głoszący, że tak natura, jak i kultura ludzka są wytwarzane przez ludzi

w toku historii i można je zrozumieć tylko na tle rozwoju historycznego.

IDEALIZM – kierunek filozoficzny głoszący pierwotność ducha, idei w stosunku do materii.

IDEOLOGIA – termin o wielu znaczeniach. Ogólnie: system określonych poglądów, idei, pojęć, m.in.

politycznych, prawnych, moralnych, kształtujących się w świadomości ludzi jako odbicie ich

bytu społecznego. W społeczeństwach klasowych i. mają charakter, klasowy – są

uwarunkowane interesami i dążeniami poszczególnych klas i grup społecznych.. Służy

przekształceniu, utrwaleniu, bądź obaleniu określonych stosunków społecznych.

INTUICJONIZM – subiektywno-idealistyczny kierunek filozoficzny w teorii poznania, zaprzeczający

możliwości poznania świata przy pomocy zmysłów, rozumu, działalności, praktycznej. Za

jedyne źródło poznania uważa intuicję pojmowaną jako szczególną zdolność do wewnętrznego

oglądu, stan natchnienia, właściwość „podświadomości”, dzięki której człowiek może rzekomo

poznać prawdę. Główni przedstawiciele: Bergson, Schelling.

IRRACJONALIZM – (łac. irrationalis – nierozumowy) idealistyczny kierunek filozoficzny, który

odrzuca metody doświadczenia obiektywnego i dedukcji, stosowane w naukach, głosi zaś

potrzebę poznania pozarozumowego (mistycznego), nie dającego się sprawdzać ani

przekazywać innym; przeciwstawia naukowemu poznaniu – intuicję, instynkt, nieuświadomione

biologiczne popędy itp.; łączy się zazwyczaj z indeterminizmem.

KONIECZNOŚĆ – zjawisko wywołane przez przyczyny istotne, określające prawa danego procesu,

powtarzające się stale.

MARKSIZM – stworzony przez K. Marksa, F. Engelsa i rozwinięty przez W. Lenina system

poglądów filozoficznych, ekonomicznych i społeczno-politycznych, stanowiący naukową

podstawę światopoglądu socjalistycznego i ideologii ruchu robotniczego. Pod względem

teoretycznym m. nawiązał do trzech głównych prądów ideowych ówczesnej myśli filozoficznej

i społecznej: klasycznej filozofii niemieckiej, klasycznej angielskiej ekonomii politycznej,

francuskiego socjalizmu utopijnego. Na tej podstawie twórcy m. zbudowali system teoretyczny

obejmujący trzy części składowe: filozofię, ekonomię polityczną i teorię socjalizmu

(komunizmu) naukowego.

MATERIA – podstawowe pojęcie filozofii materialistycznej. W filozofii marksistowskiej: „materia to

obiektywna rzeczywistość dana nam we wrażeniach zmysłowych” – W.I.Lenin.

MATERIALIZM – kierunek, który na podstawowe pytanie filozofii dotyczące stosunku myślenia do

bytu odpowiada: u podstaw świata leży materia, świat ze swej istoty jest materialny i wieczny;

świadomość, idee, pojęcia – wtórne. Przechodził różne etapy rozwoju. Materializm naiwny,

mechanistyczny, dialektyczny.

MATERIALIZM DIALEKTYCZNY – dialektyczna postać filozofii materialistycznej. Stanowi

światopoglądową, teoriopoznawczą i metodologiczną podstawę marksizmu. Nowy jakościowo

etap rozwoju filozofii materialistycznej tak pod względem koncepcji zadań i funkcji

społecznych filozofii, jak i jej miejsca wśród całokształtu wiedzy naukowej o przyrodzie i

społeczeństwie. Formułując najogólniejsze prawa ruchu i rozwoju przyrody, społeczeństwa i

ludzkiego poznania, integruje W ramach jednolitego światopoglądu materialistycznodialektycznego

problematykę ontologiczną, teoriopoznawczą, socjologiczną i antropologiczną.

Formułuje i precyzuje podstawowe kategorie filozoficzne, jak: poznanie, przyczynowość,

sprzeczność, ruch, rozwój itd.

MATERIALIZM HISTORYCZNY – materialistyczne pojmowanie dziejów. Ogólna, marksistowska

teoria i metoda badania rozwoju społecznego. Stanowi rozciągnięcie zasad materializmu

dialektycznego na badanie procesów społeczno-historycznych.

MATERIALIZM MECHANISTYCZNY – jedna z form rozwoju filozofii materialistycznej. Usiłuje

tłumaczyć wszystkie zjawiska przyrody za pomocą praw mechaniki i sprowadzić wszystkie

jakościowo różnorodne procesy i zjawiska przyrody (chemiczne, biologiczne, psychiczne i in.)

do mechanicznych. Pogląd ten rozpatruje ruch nie jako zmianę w ogóle, lecz jako mechaniczne

przemieszczanie się ciał w przestrzeni, następujące pod wpływem bodźca zewnętrznego –

zderzenia się ciał. M. m. neguje wewnętrzne źródła ruchu przedmiotów, ich zmiany jakościowe,

skokowy charakter rozwoju, rozwój od szczebli niższych ku wyższym, od form prostych do

złożonych. Marks i Engels w oparciu o rozwój przyrodoznawstwa przezwyciężyli

mechanistyczną ograniczoność dawnego materializmu i stworzyli teorię materializmu

dialektycznego/.

MATERIALIZM NAIWNY – (żywiołowy) – jedna z form w rozwoju filozofii materialistycznej,

według której świat ma taką postać w jakiej jawi się nam w poznaniu zmysłowym. Materię

utożsamia z ogółem dostrzegalnych ciał (materia = ciało).

METAFIZYKA – (gr. meta – poza, nad i physica od physis – natura). 1) a - rozważania z zakresu

ontologii obejmujące przekonanie o samodzielnym istnieniu bytów niematerialnych oraz teorię

tych bytów; b – wszelkie rozważania na temat bytów i właściwości znajdujących się poza

możliwościami naturalnego (naukowego) poznania. 2) nienaukowa metoda ujmowania zjawisk

przyrody i społeczeństwa, polegająca na traktowaniu ich jako odosobnionych, wzajemnie od

siebie izolowanych i niezmiennych – a więc metoda przeciwstawna dialektyce.

METODOLOGIA – a) ogólna – nauka o sposobach badania, postępowania badawczego. Obejmuje

m.in. takie problemy, jak metody uzasadniania twierdzeń naukowych i metody konstrukcji

systemów naukowych itp., b) – szczegółowa – ogół zasad, metod badania stosowanych w

jakiejś nauce, uwzględniająca ich specyfikę przedmiotową i metodologiczną (np. m. historii, m.

matematyki).

MONIZM – stanowisko filozoficzne przyjmujące za osnowę świata jeden rodzaj substancji (materia –

m. materialistyczny, duch – m. idealistyczny).

MORALNOŚĆ – pojęcie wieloznaczne: a) ogół przyjętych w danej klasie społecznej czy

społeczeństwie norm, zasad, oceny ludzkiego postępowania (w tym sensie pojęcie „moralność”

pokrywa się z. pojęciem „etyka normatywna”); b) w sensie wartościującym oznacza aprobatę

jakiegoś człowieka, czynu lub zdarzenia (np. moralny, tj. dobry, porządny itp.); c) w znaczeniu

neutralnym pojęcia „moralność” używa się wtedy, kiedy nie wyraża się ani pochwały, ani

potępienia, lecz mówi się o elementach składowych m.

MORALNOŚĆ SOCJALISTYCZNA – system zasad, norma regulująca stosunki międzyludzkie w

warunkach formacji socjalistycznej. Moralność ta zawiera zarówno najcenniejsze ogólnoludzkie

normy moralne, jak i specyficzne normy i wartości społeczeństwa socjalistycznego,

poszanowanie własności społecznej, uznanie wartości i godności pracy itd. Jej teoretyczną

podstawą jest etyka marksistowska.

NACJONALIZM – przeciwieństwo internacjonalizmu – postawa społeczno-polityczna i ideologia

postulująca nadrzędność interesów własnego narodu, wyrażana w bezkrytycznym stosunku do

niego, żądająca specjalnego uznania. Skrajna postać n. – szowinizm: postawa wrogości i

nietolerancji wobec innych narodów.

NADBUDOWA – jedna z głównych kategorii marksistowskiej teorii formacji społecznoekonomicznych;

obejmuje całokształt świadomości społecznej, organizacje społeczne,

instytucje prawne i polityczne (np. państwo) wyrosłe na gruncie określonej bazy ekonomicznej.

NAUKA – forma świadomości społecznej i działalności człowieka zmierzająca w sposób metodyczny

i zamierzony do obiektywnego, zasadnego i uporządkowanego poznania rzeczywistości.

Obejmuje proces badania i jego wyniki w postaci systemu wiedzy wyrażonego za pomocą praw

i teorii oraz społeczny system organizacji badań. Podstawowe fazy badania naukowego:

gromadzenie faktów, opis, klasyfikacja, uogólnienie i określenie wzajemnych i koniecznych

związków oraz wyrażenia ich w postaci hipotez, praw i teorii.

NEOPOZYTYWIZM – (złóż. neo - i pozytywizm) współczesny kierunek filozoficzny zajmujący się

głównie problemami metodologii nauk i logiki. Głosi empiryzm i odrzuca metafizykę,

ograniczając niekiedy w duchu idealistycznym rzeczywistość do granic doświadczenia

ludzkiego; wielu zwolenników n. upatruje właściwe zadanie filozofii w analizie języka

naukowego i postuluje zredukowanie języka wszystkich dziedzin wiedzy do języka fizyki (tzw.

fizykalizm); naczelne pytania tradycyjnej filozofii (m.in. spór materializmu z idealizmem) w

poglądach wielu pozytywistów uchodzą za pozorne; stwierdza niemożliwość zbudowania

naukowego systemu wartościowania (Schlinck, Wittgenstein, Carnap, Neurath).

OPORTUNIZM – a) ugodowość, odstępstwo od zasad na rzecz doraźnych korzyści, przystosowanie

się do sprzyjających w danej chwili okoliczności; b) w ruchu robotniczym kierunek ulegający

burżuazji, podporządkowujący klasowe interesy proletariatu interesom burżuazji; jego

przejawem politycznym jest reformizm, a teoretycznym i ideologicznym – rewizjonizm.

ONTOLOGIA – (gr. on, w dopełniaczu ontos – byt i logos – słowo, nauka) – dział filozofii traktujący

o bycie jako takim (teoria bytu) często utożsamiany z metafizyką, niekiedy uważany tylko za jej

fragment, dotyczący samego pojęcia bytu.

PATRIOTYZM – społeczno-polityczna postawa i forma ideologii łącząca przywiązanie do własnej

ojczyzny z poczuciem dumy narodowej i szacunkiem wobec innych narodów. Patriotyzm

socjalistyczny – postawa i ideologia łącząca tradycyjne postawy patriotyczne z socjalistycznymi

zasadami ustrojowymi i internacjonalizmem proletariackim.

PERSONALIZM – termin oznaczający wszelkie kierunki filozoficzne absolutyzujące autonomię

osoby ludzkiej wobec uwarunkowań materialnych i społecznych. Większość personalistów

wychodzi z założeń filozofii idealistycznej. Personalizm chrześcijański (głównymi

przedstawicielami są J. Maritain i E. Mounier) pojmuje jednostkę jako twór boski, obdarzony

duszą nieśmiertelną, a zbawienie uważa za najważniejszy cel życia człowieka.

PLURALIZM – stanowisko w filozofii przyjmujące istnienie wielu rodzajów substancji, wielu

niezależnych od siebie światów.

PODSTAWOWE ZAGADNIENIE FILOZOFII – „wielkim, naczelnym zagadnieniem całej, a

zwłaszcza nowożytnej filozofii jest kwestia stosunku myślenia do bytu” (F. Engels). W

zależności od sposobu rozwiązania podstawowego zagadnienia filozofii rozróżniamy dwa

zasadnicze kierunki w filozofii: materializm i idealizm.

POJĘCIE – a) w filozofii: wytwór myślenia abstrakcyjnego, forma odbicia rzeczywistości w umyśle,

odzwierciedlająca jej istotne elementy, wspólne wszystkim przedmiotom danej klasy, b) w

logice: znaczenie nazwy, myślowy odpowiednik zespołu istotnych cech przedmiotów

(desygnatów), do których dana nazwa się odnosi.

PRAGMATYZM – współczesny kierunek filozoficzny. Główni przedstawiciele W. James, J. Dewey.

Głosi m.in., że prawdziwe jest nie to, co zgodne z obiektywną rzeczywistością, lecz to, co

użyteczne; prawdę ujmuje z pozycji subiektywizmu i absolutnego relatywizmu.

PRAKTYKA – podstawowa kategoria filozofii marksistowskiej; historycznie uwarunkowana

społeczna działalność ludzka przekształcająca obiektywną rzeczywistość przyrodniczą i

społeczną, w szczególności: eksperyment, przemysł, praktyka przeobrażeń społecznych, czyli

działalność świadomie podejmowana w celu wytworzenia czegoś wg zamiaru opierającego się

na poznanych prawidłowościach.

PRAKSEOLOGIA – nauka traktująca o najogólniejszych wskazówkach sprawnego i skutecznego

działania.

PRAWIDŁOWOŚĆ – obiektywne, stale powtarzające się związki (przyczynowe, strukturalne,

funkcjonalne) lub relacje cech i zdarzeń zachodzących w rzeczywistości przyrodniczej i

społecznej.

PRAWO NAUKI – ogólne twierdzenie odzwierciedlające konieczne i powszechne związki zjawisk i

prawidłowości (prawidłowość) zachodzące w rzeczywistości.

PRZYPADEK – zjawisko, proces wywołany przez przyczyny uboczne.

RACJONALIZM – w teorii poznania kierunek upatrujący w rozumie naczelne źródło i kryterium

prawdy; ponadto postawa naukowa i filozoficzna prezentująca niezależność naszej wiedzy od

religii, głosząca zdolność poznawczą człowieka.

REIFIKACJA – przemienienie, przeistoczenie, uprzedmiotowienie ludzkich dążeń, idei i aktywności

człowieka za pośrednictwem pracy w coś konkretnego, obiektywnego: materializacja. W

drugim, negatywnym sensie: tego typu urzeczowienie działań ludzkich, które prowadzi do

zagubienia człowieka w świecie rzeczy, utratę jego podmiotowości, bierne podporządkowanie

się układom rzeczowym. W popularnym sensie termin ten używany jest dla charakterystyki

burżuazyjnej cywilizacji konsumpcyjnej, pogoni za pieniądzem i posiadaniem.

RELATYWIZM – pogląd głoszący, iż wszelkie poznanie jest względne. W etyce pogląd, że wszelkie

oceny moralne są względne i subiektywne.

REWIZJONIZM – w ruchu robotniczym przeciwstawny i wrogi marksizmowi prąd, podważający

podstawowe założenia marksizmu, w istocie zrywający z rewolucyjnym ruchem robotniczym;

stanowi wyraz oportunizmu w teorii i ideologii. Obecnie rewizjonizm przybrał postać kierunku

godzącego w podstawy teoretyczne, ideologiczne, polityczne i społeczno-ekonomiczne

socjalizmu. Rewizjoniści współcześni jednoczą się z różnorodnymi doktrynami

antykomunizmu.

SCEPTYCYZM – w filozofii stanowisko teoriopoznawcze, w myśl którego nie posiadamy

zadowalających kryteriów pozwalających na uzyskanie pewnej i uzasadnionej wiedzy. W myśl

tego stanowiska zarówno każda teza, jak i jej negacja są jednakowo niepewne. S.

metodologiczny przeciwstawia się wszelkim autorytetom i formom dogmatyzmu.

SCIENTYZM – (łac. scientia – wiedza) termin używany w kilku różnych znaczeniach: 1) pogląd

filozoficzny rozpowszechniony w 2 pół. XIX w., głoszący, że jedyną drogą uzyskania

wiarygodnej i w pełni uzasadnionej wiedzy o rzeczywistości jest poznanie naukowe oparte na

konkretnych rezultatach poszczególnych dyscyplin nauki, co nadaje mu walor obiektywności i

pozwala na przewidywanie i kierowanie w sposób zamierzony wszelkimi procesami

przyrodniczymi, 2) postulat stosowania we wszelkich badaniach jedynie zasad i metod

wzorowanych na naukach przyrodniczych.

SENSUALIZM – pogląd filozoficzny, w myśl którego jedynymi źródłami wiedzy (poznania) są

wrażenia zmysłowe rozumiane bądź jako odbicie rzeczywistości obiektywnej (materializm),

bądź jako jedyna dostępna rzeczywistość (idealizm subiektywny). Główni przedstawiciele: J.

Locke, G. BerkeIey. H. Hume.

SIŁY WYTWÓRCZE – główny czynnik produkcji dóbr materialnych; obejmują środki produkcji oraz

ludzi, którzy wprawiają je w ruch i wytwarzają dobra materialne dzięki doświadczeniu i

nawykom produkcyjnym.

SPOSÓB PRODUKCJI – historycznie uwarunkowany sposób zdobywania niezbędnych do życia i

rozwoju społecznego dóbr materialnych; stanowi jedność sił wytwórczych i stosunków

produkcji. Jest podstawą ustroju społecznego określającego jego charakter.

SPIRYTUALIZM – idealistyczny kierunek filozoficzny głoszący, że ciała są tylko objawami dusz, a

świat został stworzony przez Boga.

STOSUNKI PRODUKCJI – stosunki, w które wchodzą ludzie w procesie wytwarzania dóbr

materialnych (stosunki zależności, nadrzędności i podporządkowania, podziału wytworzonego

produktu itp.); ich podstawą są stosunki własności – typ posiadania środków produkcji

występujący w danym społeczeństwie.

ŚRODKI PRODUKCJI – materialne składniki procesu produkcji; ogół środków pracy (narzędzia,

maszyny itp.) i przedmiotów pracy (wszelka materia, na którą oddziałuje człowiek w procesie

produkcji) biorących udział w procesie produkcji.

ŚWIADOMOŚĆ SPOŁECZNA – historycznie uwarunkowany całokształt istniejących poglądów, idei

i treści życia duchowego określonego społeczeństwa. Ś. s. ma różne formy np. nauka, religia,

sztuka, moralność, filozofia.

ŚWIATOPOGLĄD – system poglądów, pojęć i wyobrażeń o otaczającym świecie jako całości. W

szerokim znaczeniu ś. zawiera w sobie całokształt wszystkich poglądów na świat, na zjawiska

przyrody i społeczeństwa: poglądy filozoficzne, społeczno-polityczne, etyczne, estetyczne,

przyrodnicze itd. Zasadniczy element każdego ś. stanowią poglądy filozoficzne.

TELEOLOGIA – (finalizm) – stanowisko, wg którego w przyrodzie wszystkie zjawiska, procesy,

rzeczy są wynikiem celowego urządzenia. Wszystko zdąża do celu właściwego, jakim jest

doskonałość formy oraz do celu ostatecznego, którym jest Bóg.

WOLUNTARYZM – a) w filozofii idealistyczny kierunek przyjmujący wolę za główny czynnik

poznania lub nawet osnowy bytu; głosi wszechmoc woli ludzkiej niezależnie od obiektywnych

praw przyrody i społeczeństwa; b) w psychologii kierunek upatrujący w aktach woli

podstawowe procesy psychiczne, wyjaśniające wszelkie pozostałe zjawiska życia

wewnętrznego człowieka.