ARYSTOTELES (384 p.n.e.-322 p.n.e.) str. 13

• „Metafizyka”, „Etyka Nikomachejska”, „Etyka Wielka”, „Etyka Eudemejska”

• Odrzucał idealizm platoński, starał się pogodzić przeciwstawne teorie Demokryta i Platona na zasadę bytu, wnioski chciał wysuwać na podstawie obserwacji, metoda empiryczna zamiast platońskiego aprioryzmu (wnioski z analizy ustrojów, z życia rodziny, z obserwacji natury)

• Popęd człowieka do życia w państwie jest czymś naturalny, człowiek jest istotą społeczną

• Państwo to doskonały związek wsi zdolny do osiągnięcia samowystarczalności, ma służyć zaspokajaniu potrzeb ludzi i popierać dobre życie

• Podzielił ustroje na dobre i złe (przy czym może się to zmienić w zależności od warunków) ze względu na sprawowanie władzy w interesie ogółu lub dla własnej korzyści, ustroje dobre (monarchia, arystokracja, politeja) i złe (tyrania, oligarchia, demokracja)

• Oddzielił prawa natury (tylko dla ludzi, wskazał ich przykłady) od praw przyrody

• Prawo łączył z moralnością i dzielił je na zmienne postanowienia ludzkie i wszędzie posiadające taką samą moc prawa natury, pierwszeństwo przy kolizji ma prawo pozytywne ze względu na jego większą dolegliwość, prawo posiada „siłę przymusową”, będąc przy tym nakazem rozumu, normy ogólne powinny być uzupełniane szczególnymi (korektywa jest konieczna, bo nie wszystko da się przewidzieć) – stąd stosownie analogii

AUGUSTYN Aureliusz, św. (354-430) str. 17

• Twórca chrześcijańskiej teologii politycznej

• „De doctrina Christiana”, „De civitate Dei”

• Filozofia powinna służyć wierze, bo bez niej traci swą wartość, największe znaczenie przyznał Platonowi, filozofia prawdziwa musi być zgodna z prawdziwą religią, bo filozofia i wiedza wynikają z wiary

• Filozofia pesymistyczna, odrzucająca racjonalizm, opierająca się na intuicji i iluminizmie

• Państwo tworem naturalnym wynikającym ze społecznej natury człowieka

• Dualizm świata idei i rzeczywistości przełożył na dwa państwa: boże (civitas Dei) i ziemskie (civitas terrena), znajdujące się w stanie walki, którą wygra ten pierwszy, władza świecka podrzędna wobec duchownej, porządki boskie są doskonałe, bo odzwierciedlają dobro, a w świecie ziemskim jest zła, bo mało jest ludzi dobrych

• Rolą państwa jest karanie grzeszników i zapewnienie pokoju, bezpieczeństwa

• Naturalne prawo zostało zapisane przez Boga w „duszy rozumnej”, nie można go nie znać, nie ma zasadniczej sprzeczności między prawem a moralnością (choć to pierwsze wyróżnia się przymusowością)

• Prawo zwalcza nadużycia, zajmuje się trzema dziedzinami stosunków międzyludzkich: rodzinną (pax domestica), państwową (pax civilis) i międzynarodową (pax terrena)

• Podzielił prawo na prawo wieczne (lex aeterna), prawo naturalne (lex naturalis) i prawo stanowione (lex temporalis)

PLATON (427 p.n.e.-347 p.n.e.) str. 362

• Zwolennik elitaryzmu, twórca koncepcji państwa idealnego

• „Państwo”, „Prawo”, „Polityk”, „Obrona Sokratesa”

• Teoria idei – istnieją dwa światy, realny, rzeczywisty świat idei i świat będący odbiciem idei

• Świat jest ujęty w hierarchiczny porządek – realna idea dobra na szczycie, na dole idea zła, całość świata można wyjaśnić dzięki badaniu obiektywnych idei

• Państwo powstaje z biologicznej potrzeby człowieka, uczucia społeczne są późniejsze – państwo podporządkowuje sobie jednostkę, zwolennik teorii organicznej społeczeństwa

• Klasyfikacja ustrojów: timarchia (najlepszy), oligarchia, demokracja, tyrania (najgorszy)

• Społeczeństwo dzielone na elitę i resztę, rządzi elita ludzi wykształconych, którzy żyliby w systemie komunistycznym, inni pracowaliby na nich

• Państwo-polis, by dobrze działać nie może być duże (5040 rodzin) i opierać winno się na rolnictwie

• Prawo jest zmienne tak jak ludzie i ich czyny, należy odróżnić obowiązki moralne od ustawowych, prawo powinno obejmować swoją regulacją każdą dziedzinę życia i być zdecydowanie egzekwowane, jego podstawą religia, prawo to nie jedynie państwowy przymus – wyróżnił na pierwszym planie ratio legis i dopiero potem przymus (ultima ratio)

SOKRATES (470 p.n.e. – 399 p.n.e.) str. 430

• Poza człowiekiem istnieje niezależny od niego porządek obiektywny, ustanowiony i rządzony przez jakąś wyższą i panującą nad człowiekiem Mądrość

• Człowiek ma w sobie zwierciadło, które odbija prawa rządzące porządkiem obiektywnym świata i zgodnie z nimi powinien postępować

• Bezpośrednim źródłem mądrości poznanie samego siebie, bo poznajemy zwierciadło praw i może nauczyć się zgodnego z nimi postępowania – ma to walor teoretyczny i praktyczny (sprostanie obowiązkom życia)

• Cnota to wiedza o tym co dobre i złe, wiedzieć, że coś jest dobre, to chcieć to uczynić

• Sprawiedliwość tożsama z legalnością, czyli zgodnością postępowania z ustawą

• Istnieją normy wydane przez państwo (zmienne w zależności od sytuacji politycznej) i normy boskie (niepisane i niezmienne) – jedne i drugie wiążą, bo wolą bogów jest przestrzeganie nawet złych praw państwa, ale sprawiedliwi powinni je potępiać

• Każdy człowiek powinien zajmować w państwie to tylko stanowisko, do którego dorósł wiedzą, trudnić się tą profesją, do której ma kwalifikacje, dlatego też nie jest dobra demokracja

• Przy podstawie absolutnej etyki konstruował arystokratyczną koncepcję ustroju – rządzą najlepsi, czyli najmądrzejsi, a najlepsze formy to monarchia i arystokracja

JAN z Salisbury (1115–1180) str. 217

• Zwolennik hierokratyzmu, który wyszedł z założenia, że wszystko (w tym natura i człowiek) jest tworem Boga

• Państwo „ciałem politycznym” – duszą duchowieństwo, głową monarcha, sercem rada monarsza, oczami, uszami i językiem sędziowie i najwyżsi urzędnicy, rękoma wojsko i administracja, żołądkiem aparat skarbowy, nogami chłopi – stosunek głowy do duszy centralnym punktem doktryny

• Granica władzy panującego zgodnie ze swoistą interpretacją rzymskiej zasady o całości władzy ustawodawczej w rękach władcy – brak samowoli, bo powinien realizować sprawiedliwość przestrzegając praw

• Król rządzi zgodnie z prawem i jest ziemskim obrazem Boga, tyran unicestwia sprawiedliwość i jest obrazem grzechu - podlega zgładzeniu (nakaz sprawiedliwości)

• Władca powinien brać pod uwagę hierarchów kościelnych, jest niższym urzędem duchowym, jego władza niezbędna Bogu i kościołowi, jej treścią monopol na przymus

• Władza duchowa i świecka się uzupełniają, przymus dla króla bez obaw o grzech, bo jest wynikiem przywileju

• Książę działa dla dobra poddanych i prawości (materialny cel władzy), władza ma wymiar służby dla dobra publicznego, dobro publiczne osiąga przez szacunek dla Boga i okazywaniu mu czci, dyscyplinę wewnętrzną, wykształcenie i prawość

MARSYLIUSZ Z PADWY (1275-1342/3) str. 295

• Twórca zasady suwerenności ludu, prekursor pozytywizmu prawniczego

• „Defensor pacis”

• Założenie społecznej natury człowieka, suwerenność ludu podstawą państwa

• Władza państwowa oparta na woli prawodawcy utożsamianego z wolą suwerennego ludu, lud jako suweren zapewni spokojne trwanie państwa i szanowanie prawa

• Suwerenność oznacza udział wszystkich obywateli w powoływaniu organów państwowych i stanowieniu prawa, lud wyłania rząd i kontroluje jego decyzje – to wszystko odbywa się za sprawą koncepcji delegacji suwerennych praw ludu na rzecz rządu

• Prawem jest tylko norma opatrzona sankcją przymusu i wydana przez uprawnionego ustawodawcę, nie ma znaczenia jego sprawiedliwość czy słuszność tylko forma, stąd prawo boże to nie prawo tylko doktryna, a prawa kościelne nie mają mocy obowiązującej, bo nie są od ludu

STANISŁAW ze Skarbimierza (1360 – 1431) str. 444

• Teoretyk prawa międzynarodowego

• Punktem wyjścia była dla niego wojna sprawiedliwa (wojna o charakterze obronnym i walka o zrabowane ziemie)

• Napadnięty ma prawo do korzystania ze wszelkich środków do obrony, usprawiedliwia nawet sojusze z niechrześcijanami

• Obrona obowiązkiem chrześcijanina, wojna oparta o prawo Boże i poczucie sprawiedliwości

• Prawo natury jednakowe dla wszystkich, więc pomoc pogan nie jest niczym złym, tym bardziej, że i tak prędzej czy później staną się oni członkami Kościoła Bożego, jeżeli będą się trzymać prawa natury

• Wojna niesprawiedliwa (napastnicza) to pogwałcenie prawa naturalnego i pozytywnego, napastnicza wojna jest niesprawiedliwa bo narusza stan naturalnego bytowania – życie w pokoju, najgorsza jest zwłaszcza wojna napastnicza grabieżcza

• W polityce wewnętrznej prawa pozytywne powinny być jasne i oparte na prawie bożym, co zapewni dobre rządzenie

• Państwo boże: siłą kierującą prawda, prawem miłość bliźniego, regułą sprawiedliwość i równość

• Istnieje powszechne dobro w imię którego trzeba rządzić

TOMASZ z AKWINU, św. (1225-1274) str. 461

• „Summa contra Gentiles”, „Summa Theologie”

• „Ochrzcił” Arystotelesa, człowiek nie był zepsuty, jak twierdzi św. Augustyn, ważny jest dualizm duszy i ciała, przy czym podkreślić trzeba sprawy cielesne, bo człowiek bierze udział nie tylko w porządku prowadzącym do Boga, lecz także w porządku naturalnym, który odzwierciedla społeczeństwo

• Państwo naturalną, doskonałą społecznością, biorącą się ze społecznej natury człowieka, ma zapewnić dobro powszechne i stwarzać zewnętrzne warunki do zbawienia

• W państwie musi panować pokój i ład (pax et ordo), pojęcie ordo i hierarchii uzasadnia ujmowanie społeczeństwa jako „organizmu”, członki organizmu odpowiadają funkcjom, jest jakaś ich hierarchia wartości, tak samo warstwy społeczne wpływają na wartości

• Trzy grupy społeczne: feudałów duchownych i świeckich, posiadaczy majątku pozwalającego żyć z cudzej pracy i nieposiadających żadnego majątku – grupy te w organiczną i harmonijną całość łączy sprawiedliwość (wymienna i rozdzielcza)

• Wszelka władza pochodzi od Boga, podział ustrojów jak u Arystotelesa (3 dobre, 3 złe), przy czym najbliższa była mu monarchia, przyznawał prawo oporu w stosunku do tyrana

• Prawo ułożone w hierarchii norm: prawo wieczne (lex aeterna - prawo najwyższe), prawo natury (lex naturalis - prawo wieczne w umyśle człowieka) i prawa ludzkie (leges humanae tworzone przez ustawodawców, których dał Bóg, rozum wskazuje co jest dobre, a co złe

WŁODKOWIC Paweł (1370 – 1435) str. 483

• Prawnik, na jego poglądy wpłynęli Ockham i Stanisław ze Skarbimierza

• Zwolennik koncyliaryzmu – władzy soborów w Kościele

• Był delegatem na soborze w Konstancji, gdzie wystąpił z traktem „o władzy cesarza i papieża wobec pogan”, w którym podważył pretensje Krzyżaków do ziem litewskich, potępił ich najazdy i odrzucił stawiany Polakom zarzut współpracy z poganami i zakwestionował sens istnienia tego zakonu

• Głosił ideę współistnienia chrześcijan, pogan i różnowierców, wywodząc ją z przykazania miłości bliźniego, potępiał wojny religijne

• Zainicjował koncepcję moralności międzynarodowej, był zwolennikiem powołania sądu międzynarodowego dla rozwiązywania sporów między państwami

• Stworzył podstawy teoretyczne dla polityki północnej Jagiellonów

BODIN Jean (1530-1596) str. 43

• Ideolog absolutyzmu oświeceniowego, autor „Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej”

• Dodał do prawoznawstwa i polityki metodę historyczną, postulował prowadzenie badań nad państwem i prawem na bazie faktów, wierzył też w astrologicznie uzasadniane feralne okresy ludzkości

• Zamiast hierarchii feudalnej hierarchia społeczna, która odzwierciedli strukturę centralistycznej monarchii (król, urzędnicy, poddani)

• Pojęcie państwa („rzeczpospolita” rozumiana jako monarchia absolutna nie republika) i jego suwerenności (trwała i absolutna władza niezależna od czynników wewnętrznych, zewnętrznych i decyzji poprzedników) elementem nadrzędnym doktryny – państwo jest prawym (sprawiedliwym) rządzeniem wieloma rodzinami (tworzącymi społeczeństwo) i podstawowymi komórkami wspólnymi (m.in. sądy, podatki) z władzą suwerenną na czele

• Przejaw suwerenności: tworzenie i znoszenie prawa – sprawiedliwy (zgodny z prawem boskim, naturalnym i prawami fundamentalnymi) rozkaz suwerena (ustawa lub edyktu upoważnionego przedstawiciela), prawem rządzenie przestrzeganiem wyższego porządku prawnego

• Jedyny możliwy sprzeciw to bierny opór, władca narażony tylko na karę boską

• Prekursor idei liberalnych w gospodarce: nietykalność własności prywatnej, jej rozwój

MACHIAVELLI Niccolo (1469-1527) str. 278

• Przedstawiciel doktryny politycznego realizmu, autor: „Książę”, „Historie florenckie”

• Teoria Fortuny, która rządzi światem (przesądza połowę spraw ludzkich, reszta to wolna wola ludzi)

• Najlepsze cechy natury ludzi (virtu): zdolność do działania, energia, inicjatywa (virtu wędruje w czasie pomiędzy różnymi narodami)

• Losy ludzkie są wypadkową virtu i Fortuny!

• „Książę” poradnikiem – „cel uświęca środki”, lis (podstęp) lub lew (siła) w zależności od sytuacji, istotna propaganda władzy (wizerunek i postrzeganie przez ludzi najważniejsze, nie to jaki jest władca w rzeczywistości), realizm przekładał się u niego na konieczność podejmowania decyzji w oparciu o rzeczywiste warunki i rzeczywiste możliwości ich wykonania, konieczna znajomość historii

• Celem państwa (powstałego wraz ze społeczeństwem) jest zapewnienie bezpieczeństwa i porządku

• Państwo (stato) – republika lub księstwo, republika to forma, gdzie podmiotem władzy jest większość, istota państwa to zwierzchnictwo, władza nad ludźmi, dobre formy to monarchia, arystokracja, demokracja, złe to tyrania, oligarchia, anarchia

MODRZEWSKI Frycz Andrzej (1503 – 1572) str. 302

• Humanista, myśl odrodzeniowa, autor: „O poprawie Rzeczypospolitej”

• Gruntowne reformy Rzeczypospolitej („zgromadzenie i pospólność ludzka, związana prawem, łącząca wielu sąsiadów, a ku życiu dobremu i szczęśliwemu ustanowiona”)

• Silna władza królewska (ale uzgodnienie decyzji z senatem), władza elekcyjna, ograniczenie roli sejmów (nie tworzą prawa bezpośrednio -> opiniują projekty ustaw stworzonych przez wykształconych prawników), krytyka nadmiernej roli szlachty, zwiększenie roli mieszczaństwa, opieka króla nad stanami, zwłaszcza chłopami

• Równość wobec prawa karnego, zniesienie sądownictwa patrymonialnego, prawo jednakowe dla wszystkich, chroni szczególnie najsłabszych

• Przeciwnik wojen, zwolennik trwałego pokoju, teoria wojny sprawiedliwej za Stanisławem ze Skarbimierza (służą naprawieniu krzywd, prowadzić mogą je tylko ludzie pojednani z Bogiem)

• Wojna sztuką, wymaga ćwiczeń i wiedzy, konieczne podatki na wojsko

• Demokratyzacja Kościoła – dostęp do dostojeństw dla nie-szlachty, wybory biskupów

MORE Tomasz (Morus) (1478-1535) str. 306

• Reprezentant utopii renesansowej, autor: „Suplikacja dusz”, „Utopia”

• Krytyk władzy królewskiej (rozrzutna, bezprawna w działaniach, psuje pieniądz, rozbudowuje fiskalizm, nie dba o bezpieczeństwo poddanych), zwłaszcza złych doradców, których należałoby zastąpić filozofami

• By poprawić sytuację nie wystarczą reformy, konieczna jest zmiana własności z prywatnej na wspólną

• Na wyspie Utopii jedyną własnością byłaby własność wspólna (produkcja składowana w magazynach i wydawane – pewność otrzymania dobra eliminuje zawiść), dzięki rozumnej organizacji państwa mieszkańcy będą przestrzegali zasad moralnych (kształtuje je dom rodzinny), każdy będzie zmuszony do prac na rzecz wspólnoty (inaczej ciężka praca fizyczna karą), społeczeństwo egalitarne (o niewielkich wymaganiach), brak różnic majątkowych i pieniądza

• Ustrój hierarchiczny i demokratyczny zarazem – co roku rodziny wybierają filarchę (urzędnik), a ci wybierają protofilarchów, najwyższą władzę ma dożywotni książę (może ją stracić przy ciągotach absolutnych), kieruje on pracami publicznymi i polityką zagraniczną

• Możliwa różnorodność religii, bo wspólne wartości mieszczą się w kanonach każdej wiary, stąd i wspólna świątynia (także względy ekonomiczne)

ORZECHOWSKI Stanisław (1513 – 1566) str. 335

• Przedstawiciel myśli renesansowej, ideolog „złotej wolności szlacheckiej”

• Dwie definicje Rzeczypospolitej: 1) zebranie obywateli, społeczność prawa i „towarzystwo pożytku”, 2) wspólnota całej szlachty

• Rzeczpospolita nie jest monarchią, demokracją, oligarchią, tylko policją, bo policja opisuje państwo, w której rządzi prawo

• Wyróżniał sześć stanów, 3 istotne (kapłani, rycerze, król) i 3 „przygodne części” (oracze, rzemieślnicy, kupcy) – najważniejsze rycerstwo (szlachta), bo jest ostoją wolności i godności, najbardziej wolny naród na ziemi, jej państwo ustrojem idealnym

• Król stróżem przywilejów szlachty, wykonawcą stanowionych przez nią ustaw

• Suwerenność wyraża się w wolnej niezależności od monarchy, suwerenem tylko szlachta

• Ustrój to 5-kątna figura: ołtarz, król, kapłan, kościół, wiara - państwo ma cele religijne, król stoi na straży czystości wiary, walczyć z różnowierstwem, a w sprawach wiary sprawuje nad królem władzę arcybiskup gnieźnieński i papież

• Polska krajem katolickim, przedmurze chrześcijaństwa wobec islamu, prawosławia, kacerstwa

SKARGA Piotr (1536 – 1612) str. 423

• Teolog, myśliciel renesansowy, przedstawiciel kontrreformacji, krytyk szlachty

• Krytykował sytuację wywołaną anarchicznymi stosunkami wśród szlachty (niezgoda, zanik miłości do ojczyzny, różnowierstwo, upadek moralności, łamanie prawa, brak patriotyzmu), które prowadzą do zaniku autorytetu państwa

• Postulował zatem silną władzę królewską, bo od zawsze w monarchii było stabilniej niż w republice, król miał dbać o sprawiedliwe, mądre prawa, wiarę chrześcijańską

• Krytyk wolności szlacheckiej, bo doprowadziła do osłabienia pozycji króla, nadmierne uprawnienia prowadzą do anarchii i rozpraszaniu królewskich dochodów

• Należy ograniczyć władzę sejmu, wzmocnić prerogatywy królewskiego senatu – recepta na kłótliwość i brak patriotyzmu

• Jednolite państwo stanowe – miejsce dla wszystkich (mieszczan, chłopów – krytyk sądownictwa patrymonialnego, przywiązania chłopa do ziemi, zwolennik wolności osobistej dla chłopów)

• Żarliwy katolik – chciał wzmocnienia pozycji Kościoła, wykluczenia różnowierców z życia społeczno-politycznego, rzecznik unii katolików z prawosławnymi, przeciwnik reformacji

CAMPANELLA Tommaso (1568 - 1639) str. 57

• Przedstawiciel myśli utopijnej, „Miasto słońca”

• Obiektywizm poznawczy i sensualizm, życie społeczne oparte na fundamencie nauki (kult wiedzy jako oręża panującego)

• Miasto słońca projektem idealnego społeczeństwa – wyspa na Oceanie Indyjskim, brak własności prywatnej (źródło zła, bogactwa i nędzy), powszechny obowiązek pracy (4h/dobę, dzięki wykorzystaniu zdobyczy nauki nie jest ciężarem, zapewnia obfitość dóbr), pieniądze tylko w obrocie zewnętrznym, wewnątrz zbywające towary wymieniane na brakujące

• Idea wspólnoty powszechna: mieszkania zajmowane wg planu, posiłki wspólne, brak tradycyjnej rodziny, dzieci wychowywane przez przygotowanych pedagogów – polityka prokreacyjno-populacyjna zapewnia społeczną harmonię

• Państwo ma środki społecznej kontroli: sankcjonowane korzystanie z donosów (donosicielstwo pracą), spowiedź powszechna, zakaz działań i proroctw krytykujących panującego i ustrój, surowe kary za przestępstwa przeciw państwu

• Ustrój republiki kapłańskiej: na czele wielki Metafizyk (Słońce) z 24 wybitnych duchownych, wraz z nim współrządcy: Moc, Mądrość, Miłość, zgromadzenie ludowe, w którym uczestniczy każdy po 20 roku życia daje możliwość wypowiadania się w ważnych sprawach i wybór kandydatów na urzędników, węższe zgromadzenie (głównie funkcjonariusze państwa) wybierają urzędników

• Prawa nieliczne, łamane rzadko, przy najcięższych zbrodniach kara śmierci przy przyznaniu się do winy i prośbie o nią

• Ludność religijna, wiara w jednego Boga, uosabianego przez słońce, wiele świątyń, ogromną rolę ma nauka, osiągnięcia jej są dla poprawy życia, prawo do nauki u podstaw wychowania, wykształcenie drogą do stanowisk państwowych

GROCJUSZ (1583-1645) str. 169

• Twórca nowożytnej szkoły prawa natury, autor: „Wolność mórz”, „O prawie wojny i pokoju”

• Niezmiennymi cechami natury ludzkiej rozumność i popęd społeczny (skłonność do życia z innymi w sposób pokojowy i zorganizowany) z czym wiąże się pojęcie prawa natury (nakaz prawego rozumu, wskazujący w każdej czynności jej zgodność lub niezgodność z rozumną naturą i tkwiącą w niej moralną ohydę lub moralną konieczność, a w konsekwencji Bóg – twórca natury – jej zabrania, bądź nakazuje)

• Prawa natury: czyny są dobre lub złe ze swej istoty, pierwotne do ludzkiej aktywności, ich reguł statyczne i uniwersalne, w pełni poznawalne zarówno rozumowo, jak i wtórnie przez obserwację znanych zasad lub poglądów wybitnych jednostek

• Katalog praw natury (metoda rozumowa): obowiązki 1)nienaruszania cudzej własności 2)wynagradzania szkód wyrządzonych z własnej winy 3)dotrzymywania umów 4)ponoszenia kary za popełnione przestępstwa

• Równe prawo państw do morza, sprawiedliwa wojna broniąca praw naturalnych (konieczna jej humanizacja), niewolnictwo i nierówne traktowanie państw w stosunkach międzynarodowych

• Charakter subiektywny praw podmiotowych: dające władzę w stosunku do siebie (wolności), w stosunku do innych i panowanie nad rzeczami

• Brak ustrojów idealnych, decyduje lud o ustroju, ale nie jest to tożsame z trwałą suwerennością, bo możliwy jest obrót prawami zwierzchnimi (opór wobec władzy tylko przy łamaniu kontraktu, możliwy podbój władzy, władza pełnym prawem własności, konsekwencją np. jej dziedziczenie)

HARRINNGTON James (1611 - 1677) str. 176

• Twórca koncepcji równowagi własności i władzy, „Oceana”

• Świat na podobieństwo mechanizmu (Kartezjusz), człowiek elementem rzeczywistości przyrodniczej, różni się od innych świadomością własnej egzystencji, racjonalną refleksją nad bytem, jest istotą z natury społeczną, społeczeństwo czyni z jednostki człowieka, bo w bytowaniu wspólnym możliwe jest zabezpieczenie duchowych i materialnych potrzeb

• Społeczeństwo postało w wyniku nie umowy społecznej, lecz jako realizacja i spełnienie reguł pierwotnych wobec woli człowieka, rozum odkrywając prawa przyrody docierał do podstawowej prawdy: człowiek poza wspólnotą nie istnieje, partykularny interes trzeba podporządkować dobru wspólnemu, koniecznymi elementami społeczeństwa prawo i władza

• Władza ma źródło w naturze, dzieli się na władzę de iure (zgodną z zasadami natury) i de facto (przemoc i siła), ma dwie formy sprawowania: autorytet na bogactwie duchowym i imperium z bogactwa materialnego (konieczna ich korelacja)

• Trwałość i sprawność rządu pochodną stosunków własnościowych (prawo balance of property) – zależność między rozkładem własności w społeczeństwie a władzą, władza musi mieć ¾ własności (jednostka lub grupa rządząca), bo inaczej upadnie jako sprzeczna z naturą, związane to jest również z typologią ustrojów

• Pomysł na racjonalny porządek: w republice rządy sprawuje lud (prawa dla osób z dochodem powyżej 20 funtów), szczególną rolę gentry (rola duszy w państwie jako organizm), władza najwyższa parlament (zgromadzenie głosujące nad aktami prawnymi i Akademia Prowostów – forum dyskusyjne), filarem spójności armia

LOCKE John (1632-1704) str. 274

• Twórca liberalizmu politycznego, autor: „Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego”, „List o tolerancji”, „Dwa traktaty o rządzie”

• Wpływ Bacona, Hobbesa, Kartezjusza, polemizował z Filmerem

• Prawa podmiotowe jednostki prawami przyrodzonymi (prawo własności obejmuję „triadę” prawa do życia, wolności osobistej i mienia)

• Stan natury okresem powszechnej pomyślności i szczęścia, ale niepewnym, bo jednostki same mogły dochodzić sprawiedliwości (sędziowanie we własnej sprawie powoduje narastanie przemocy)

• Jednostki (zostają suwerenem) powołują w drodze umowy społeczeństwo (pierwszy etap umowy) i państwo (społeczeństwo zawiera umowę o powołanie rządu) – społeczeństwo jest pierwotne wobec państwa, a jednostka wobec społeczeństwa, więc państwo tylko wzmacnia prawa naturalne jednostki

• Państwo ma od jednostki prawo dochodzenia sprawiedliwości (ściga i karze przestępców), stąd jego uprawnienia ustawodawcze i egzekwowania prawa pozytywnego (musi być w zgodzie z naturalnym) – nadużycia eliminowane przez podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą (rządzenie i sądownictwo) oraz federacyjną (polityka zagraniczna), zbieżny z funkcjami (prawodawczą, wykonywania ustaw, ochrony państwa)

• Parlament z wyborów z cenzusem majątkowym (nie przeczy równości, bo tyczy się ona prawa naturalnego), możliwe wystąpienie przeciw władzy łamiącej prawa natury

• Tolerancja religijna (bez katolików - mają papieża, i ateistów, bo w nic nie wierzą)

PUFENDORF Samuel (1632–1694) str. 378

• Przedstawiciel prawa natury, zwolennik władzy absolutnej, autor: „Dwie księgi elementów uniwersalnej jurysprudencji”

• Odróżnił prawo natury od prawa pozytywnego

• Zasady prawa natury w drodze rozumowania (racjonalistyczna koncepcja prawa natury)

• Zjawiska społeczne z woli Boga, ludzie motywowani egoizmem łączą się w społeczności (mają instynkt samozachowawczy i instynkt życia społecznego)

• Stan przedpaństwowy tylko hipotezą badawczą, nie była to ciągła wojna jak chciał Hobbes, lecz uważał, że prawo natury nakazuje jednostce chronić życie i mienie, działać na rzecz pokojowego współżycia, stan natury ludzie to stan, gdy ludzie byli równi i wolni, jednostka nie ma zobowiązań i niepodległa żadnej władzy, dopóki nie wyrazi na to zgody (konsensualizm)

• Państwo to gwarant bezpieczeństwa i spokoju, stąd skupienie władzy w rękach jednostki

• Trzy etapy umowy: jednostki tworzą społeczeństwo, społeczeństwo otrzymuje ustrój konstytucyjny, poddaje się uprzednio ustanowionej władzy suwerena, co uzasadnia istnienie władzy absolutnej (władca zobowiązuje się do zapewnienia spokoju, a poddani rezygnują z prawa nieposłuszeństwa wobec niego)

KANT Immanuel (1724-1804) str. 229

• Przedstawiciel szkoły niemieckiego idealizmu filozoficznego, autor: „Uzasadnienie metafizyki moralności”, „Krytyka czystego rozumu”, „Krytyka praktycznego rozumu”,

• Filozofia wynikająca z teorii poznania – poznanie możliwe dlatego, że w umyśle istnieją aprioryczne kategorie (czas, przestrzeń, istnienie, przyczyny, itd.) narzucane „rzeczom samym w sobie”

• Źródłem prawa naturalnego abstrakcyjne idee racjonalne, prawo powszechne i obiektywne, musi być tworem rozumu, wolnym od doświadczenia

• Człowiek obdarzony m.in. rozumem praktycznym (kieruje on wolą, podpowiada jak postępować moralnie i w sposób prawy – wola kieruje się moralnością odrzuca dążenie do szczęścia indywidualnego, egoistycznych pragnień)

• Na jednostkę działają dwa nakazy rozumu – imperatyw hipotetyczny (wpływ na wolę ze względu na potrzeby praktyczne – postępowanie legalne, choć niemoralne) i kategoryczny (charakter bezwzględny, wola spełnienia obowiązku ze względu na sam przepis)

• W prawie obojętne są motywy, ważne postępowanie zgodnie z przepisami – postępując w ten sposób jesteśmy moralni, uczciwi, imperatyw kategoryczny wskazuje zasady zachowania, które powinny być powszechnym prawem

• Prawo reguluje zewnętrzne stosunki między ludźmi (w przeciwieństwie do moralności), prawo to ograniczenie samowoli jednego przez samowolę drugiego na podstawie praw wolności, obrona wolności implikuje stosowanie przymusu państwowego

MONTESQIUE Charles Louis de (1689-1755) str. 304

• Reprezentant liberalizmu arystokratycznego, autor: „O duchu praw”, „Listy perskie”

• Pochwała wolności, krytyka absolutyzmu, wywodzące się z historyzmu i racjonalizmu

• Różnorodność uwarunkowań prawa i instytucji politycznych np. czynniki geograficzne

• Prawa powinny być wynikiem racjonalnej oceny warunków życia społeczeństwa, a nie odzwierciedleniem praw natury, ustawodawca powinien się kierować względami społecznymi

• Prawo powinno być jasne, konieczny katalog przestępstw (ich systematyka: czyny naruszające prawa religii, dobre obyczaje, spokój publiczny i bezpieczeństwo jednostki), sędzia „ustami ustawy”, umiarkowanie w stosowaniu prawa, tam gdzie jest zwyczaj trzeba stosować tylko ogólne regulacje

• System prawa harmonijny z naturą rządu (istota państwa) + jego zasadami (działanie państwa): republika (suwerenność ludu lub jego części + cnota oraz umiarkowanie), monarchia (honor, czyli świadomość roli w społeczeństwie + rządy jednostki podporządkowane prawu), despocja (rząd jednostki bez prawa + strach)

• Proponował podział władzy (ustawodawcza dwuizbowa, wykonawcza król i sądowa) – władze wzajemnie się równoważą i honorują, ustawodawczą wykonuje lud, ale przy możliwości przedstawicielstwa, izba wyższa i niższa (arystokracja, bogata burżuazja, bo oni gwarantują wolność i stanowią zaporę przeciw absolutyzmowi ze względu na swój honor – liberalizm arystokratyczny)

NAPOLEON I Bonaparte (1769 - 1821) str. 321

• Doktryna bonapartyzmu (plebiscytarnej dyktatury „szefa narodu”)

• Szef narodu powołany nie na skutek zwycięstwa swej ideologii, lecz z powodu swoich kwalifikacji osobistych, kieruje opinią publiczną, nie uczestniczy w jej debatach, jest pośrednikiem w walce interesów ponad partiami

• Jednostka powołana przez lud uosabia wolę ludu i kieruje wolą ludu, stoi ponad prawem, a w imię celów politycznych wolno jej naruszać prawo

• Sposobem wyrażania woli ludu jest plebiscyt, a nie decyzja parlamentu

• Na piedestał wynosi hasła rewolucji francuskiej (suwerenność ludu, wolność, równość, niechęć do ancien regime), łączy je z jednowładztwem, zespala absolutyzm z koncepcją suwerenności narodu – cesarstwo nie monarchią, lecz udoskonaloną republiką (zwornik w osobie wyłonionego przez lud zapewnia ład)

• Cesarz z woli ludu, a nie bożej łaski, uzasadnia wolą narodu ewentualne zmiany zakresu swojej władzy, niechętny arystokracji rzecznik interesów bogatych chłopów

QUESNAY Francois (1694 – 1774) str. 380

• Twórca fizjokratyzmu

• Ustrój społeczny powinien odzwierciedlać porządek naturalny stworzony przez Boga dla szczęścia wszystkich, istotą tego porządku jest wolność osobista, własność prywatna i wolność gospodarcza

• Drugi porządek to porządek pozytywny, odzwierciedlony w prawie, stworzony przez państwo, które stoi na jego straży

• Leseferyzm („pozwólcie działać”) – sprawy gospodarcze i społeczne należy pozostawić własnemu biegowi, a nieograniczona aktywność gospodarcza jednostek da dobrobyt

• Koncepcja porządku naturalnego punktem wyjścia dla idei obiegu dóbr – istnieją trzy klasy (właścicieli ziemskich, rolników i nieprodukcyjna), największe znaczenie ma rolnictwo, ziemia jedynym źródłem bogactwa, z rolnictwa „czysty dochód”

• Czysty dochód krąży w społeczeństwie od klasy do klasy (jak krew w organizmie), ma początek w pracy na ziemi i przenosząc dobra zapewnia pozostałym klasom środki utrzymania – nie należy więc wywoływać rewolucji, pozbawiać praw arystokracji, bo zostanie zagrożona egzystencja pozostałych klas

• Cechowała go troska o dochody najbiedniejszych, wspieranie konkurencji, poparcie dla wolności handlu, swobody cen na rynku, stabilizacji społecznej i ekonomicznej

ROBESPIERRE Maximilien Francois Marie de (1758-1794) str. 388

• Deputowany do Stanów Generalnych, występował w obronie rewolucji francuskiej, przestrzegał przed grożącymi jej niebezpieczeństwami, w tym uciskaniem ludu

• Wyznawca poglądów Rousseau – potrzeba reprezentacji narodu na bazie powszechnego prawa wyborczego z krótką kadencją, monarcha nie jest reprezentantem narodu, nie należy mu się więc władza ustawodawcza, trzeba mu ograniczyć prawa

• Ton nadają drobni producenci, kupcy i rzemieślnicy, łączył umiejętnie hasła demokracji społecznej i politycznej – likwidacja biedy, eliminacja interesów bogaczy (strażnik republikańskich cnót, rewolucyjnej niezłomności i patriotyzmu)

• Zainaugurował radykalne reformy społeczne np. konstytucja jakobińska czy maksymalne ceny i minimalne płace, zniesienie ciężarów feudalnych na wsi

• Przekształcił jakobinizm w ideologię „ojczyzny w niebezpieczeństwie” – uzasadnienie dla scentralizowanego rządu stanu wyjątkowego, rewolucyjne komitety i terror („despotyzm wolności przeciwko tyranii”)

• Terror wyrazem nieufności wobec ludowej mądrości, odgrywał ważną rolę, stosowanie ograniczone do przezwyciężenia kryzysu moralnego i ekonomicznego

• Nie pochwalał ateistycznej propagandy, powszechne i równe nauczanie najlepiej kształtuje sumienia, wiara w Najwyższą Istotę dla ludu, materializm encyklopedystów dla arystokracji

• Przeciwnik bogactwa nielicznych i rządów arystokracji pieniądza, równość w prawach i szczęściu, a nie zniesienie własności prywatnej

• Prawo własności ograniczone przez ustawy, które określą zakres własności, jaką dysponować będą obywatele

ROUSSEAU Jean Jacques (1712-1778) str. 400

• Twórca mieszczańskiego radykalizmu

• „O umowie społecznej”, „Emil czyli o wychowaniu”, „Uwagi nad rządem Polski”

• Z natury człowieka niezepsutego przez cywilizację doszedł do wniosku, że ludzie byli szczęśliwi tylko w stanie przedspołecznym i przedpaństwowym, bo potem pojawiła się własność prywatna i podział na biednych i bogatych (słabych i silnych – pakt zrzeszenia i pakt poddania)

• Dopiero umowa społeczna daje przesłanki do pokoju i bezpieczeństwa, znosi negatywne skutki podziałów – naturalna wolność zostaje zastąpiona wolnością prawnie chroniona (sytuacja każdego jest wtedy równa)

• Zasada suwerenności ludu – niepodzielność, niezbywalność i nieograniczoność przejawiające się w funkcji prawodawczej ludu (wola powszechna to kompromis między interesem indywidualnym a powszechnym)

• Lud może się mylić

• Suwerenność ludu to także kontrola rządu, który może funkcjonować w różnych formach ustrojowych – tylko w demokracji bezpośredniej suweren sam może wykonywać zasadę zwierzchnictwa ludu

• Nie egalitaryzm majątkowy, lecz drobna własność prywatna

• Społeczeństwo obywatelskie w patriotyzmie, niepodlegające wpływom religii

SMITH Adam (1723-1790) str. 425

• „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”, „Teoria uczuć moralnych”

• Problem teorii kwestia osiągania harmonii w życiu społecznym i gospodarczym

• Społeczeństwo to suma jednostek, zachowania jego można wyjaśnić analizując zachowania jednostek, stosunki gospodarcze, społeczne i polityczne następstwem naturalnego porządku, kształtowanego przez rzeczywiste zachowania jednostek

• W sferze aktywności gospodarczej jednostka kieruje się motywem osiągnięcia dochodu, dąży do pomnożenia bogactwa, pragnie wygód, spokoju i bezpieczeństwa (homo oeconomicus)

• W społeczeństwie można osiągnąć harmonię, gdy ludzie w swym zachowaniu będą w pełni wolni, podstawą wolność konkurencji

• Koncepcja „niewidzialnej ręki rynku” – mechanizm osiągania równowagi i alokacji zasobów w gospodarce, zgodna z prawami natury, umożliwia pełne wykorzystanie kapitału i pracy, działa w interesie publicznym, zaspokaja potrzeby społeczne, nie ma marnotrawstwa, kieruje działami jednostki, ale ich działanie mimowolnie prowadzi do korzyści ogółu

• Państwo musi mało ingerować (obrona kraju, wymierza sprawiedliwość, czuwa nad przestrzeganiem reguł konkurencji, zajmuje się dziedzinami nierentownymi, choć społecznie użytecznymi), a ludzie motywowani dochodem – osiągnięcie zysku będzie zależeć od towarów zaoferowanych przez producentów a poszukiwanych przez konsumentów

• Konkurencja może zostać zakłócona przez monopole lub ingerencję państwa (powinno być niczym stróż nocny)

WOLFF Christian (1679 - 1754) str. 484

• Przedstawiciel szkoły prawa natury

• Prawo w oparciu o racjonalną metafizykę Kartezjusza, Spinozy i Leibniza, myśl teoretyczna może pomieścić w spektrum zainteresowań Boga, człowieka i kosmos przez rozumowanie a priori i wykorzystanie metody demonstratywnej

• Dzięki niej koncepcja prawa naturalnego, jej fundament to wiedza o istocie człowieka, prowadząc człowieka do doskonałości, prawo naturalne wymaga postępowania zgodnie z zasadą sprawiedliwości i naturalnymi zdolnościami – doskonałość człowieka warunkowana jest doskonałością innych ludzi, więc jest zobowiązanie do zachowywania doskonałości wobec innych, na tyle na ile inni jej potrzebują i tak by nie ucierpiała doskonałość własna

• Analiza uprawnień wrodzonych (analogia do Locke’a), niezbywalne są te, których nie można odebrać, np. zgodność działania z godnością, wolność, bezpieczeństwo, równość, prawo do samoobrony, obowiązkowe karanie naruszających prawo (doskonałe, bo zachowują moc nawet przy próbie eliminacji za pomocą siły)

• Analiza uprawnień nabytych, we właściwy sposób nie mogą być naruszane (zwłaszcza na drodze umów), uprawnienia są korelatem ludzkich obowiązków wobec Boga, siebie samego i innych ludzi

• Władza z pierwotnej umowy wspiera się na społeczeństwie, powinna służyć dobru powszechnemu, nie wolno naruszać wolności jednostki (tylko w sytuacji zagrożenia interesu powszechnego), pozostaje suwerenna, bo nikt nie może jej obalić w sposób naturalny, mogą ją sprawować obywatele (demokracja) lub ją delegować (np. król)

BURKE Edmund (1729-1797) str. 52

• Twórca angielskiego konserwatyzmu, autor „Uwagi na temat rewolucji francuskiej”

• Krytykował rewolucję francuską, na bazie koncepcji narodu i tradycji narodowej

• Naród to organiczna wspólnota generacji przeszłych, teraźniejszych i przyszłych

• Umowa społeczna nie jest źródłem władzy, bo naród zawsze był związany z państwem, które powstało na drodze ewolucji, długi rozwój – panuje historyczny ład, rządzący się prawami naturalnymi od Boga (religia ma znaczenie w państwie)

• Celem państwa zapewnie harmonii przez powstrzymywanie niepohamowanych działań jednostki (miejsce w społeczności od urodzenia, członek zbiorowości), przeciwny egalitaryzmowi, rządzący posługują się mądrością i prawością postępowania

• Rewolucja jest zła, bo zrywa ciągłość procesu historycznego

• Prawo kształtuje się w drodze procesu dziejowego, władza tylko je ujawnia, obowiązuje na równi rządzących i rządzonych

GIERKE Otto von (1841 – 1921) str. 155

• Twórca teorii organicznej państwa i prawa, umiarkowany nacjonalista

• Wpływ zainteresowania politycznoprawną komparatystyką na poglądy (Teofrast), zaprezentował dzięki tej metodzie prawo krajów niemieckich w ujęciu historycznym

• „Prawa historii” wynikają z boskiej jedności wszechświata, są konstytutywną cechą państwa i prawa traktowanych jako organizm podobny do ludzkiego (podobieństwo do m.in. Jana z Salisbury)

• Poglądy na państwo i prawo oparł na pojęciach osoby, zbiorowości i wspólnoty, których związki postrzegał w kategoriach etycznych

• Procesy historyczne wpłynęły na przekształcenie się luźnych zbiorowości w rozmaite wspólnoty jako „duchowo-obyczajne jedności życia” – wspólnotą taką jest państwo, które różni się od innych związków międzyludzkich (rodziny, narodu) cechą osobowości prawnej połączonej z suwerennością

• Wzorem państwa ustrój średniowiecznego państwa niemieckiego

• Absolutyzm spowodował rozpad więzi między państwem a społeczeństwem, na przestrzeni dziejów toczy się walka między osobami prawnymi tworzącymi autentyczną wspólnotę a osobami prawnymi opartymi na dominacji

• „Reprezentatywne państwo konstytucyjne” nie powinno być tylko formą panowania, lecz wyrazem „organicznej jedności życia zbiorowego”

• Państwo i inne wspólnoty jako osoby zbiorowe stanowią byt realny i idealny, absolutyzował państwo jako zwierzchność (zbliżenie do pozytywizmu prawniczej – koncepcja jedności prawa prywatnego i publicznego)

HEGEL Georg Wilhelm Friedrich (1770-1831) str. 184

• Przedstawiciel idealizmu obiektywnego

• „Fenomenologia ducha”, „Nauka logiki”

• System filozoficzny obejmuje 3 części: logika (nauka o formach rozwoju myśli), filozofia przyrody (przyroda wtórna wobec idei), filozofia ducha (teoria życia społecznego)

• Jego idealizm (racjonalistyczny – świat powstał dzięki rozumowi i prawa jego rozwoju są logiczne, natura rzeczywistości nie może być wewnętrznie sprzeczna; dialektyczny – kategorie myśli-bytu rozwijają się dzięki postępującej wolności, teza ściera się z antytezą, pojawia się synteza, a ta przekształca się w nową tezę) wychodził z założenia, że świat materialny wyłonił się z idei

• Idea dąży do samowiedzy

• Najważniejszą instytucją świata, który tworzy historię, jest państwo (obiektywizacja wolności) – rozwój państwa to rozwój wolności, która obejmuje coraz szersze kręgi

• Człowiek nie może żyć poza państwem, musi się z nim integrować rozumnie i celowo, a jego wolność musi być wolność zgodną z zasadami postępowania innych jednostek – państwo jest ponad społeczeństwem, musi zapewnić ład społeczny

• Prawo apoteozą własności prywatnej (wola człowieka wobec rzeczy) – własność różnicuje ludzi, ale powinni oni być równi wobec prawa

• Rozwój prawa wymaga świadomości nie żywiołowości – prawo racjonalne (spisane) i przypadkowe (zwyczajowe)

MAISTRE Joseph Marie de (1753 - 1821) str. 282

• Teoretyk kontrrewolucji, teokracji, ultramontanizmu, „O papieżu”

• Wpływ koncepcji chrześcijańskich (Augustyn), starożytnych (Platon), mistycznych i ezoterycznych i prawnonaturalistycznych (Hobbes)

• Historiozofia oparta na założeniu, że celem dziejów jest dopełnianie polegające na powrocie wszystkich bytów do prajedności (zjednoczenia w Bogu – najwyższy byt, czyli pradusza, z której wyłoniła się hierarchia pozostałych bytów)

• Najniższym bytem skażona grzechem dusza ludzka, którą do jedności z Bogiem doprowadzić może tylko budowanie wspólnoty politycznej, narodowej, religijnej

• Punkty zwrotne w historii świata (formuła koła): powstanie świata z woli Boga, pojawienie się grzechu, potop, przyjście na świat Chrystusa, Średniowiecze, Reformacja, Oświecenie, Rewolucja, drugi Mesjasz, apokatastaza – utracenie w toku dziejów jedności duchowej doprowadziło do rewolucji, którą poprzedziło krytykowane Oświecenie i Odrodzenie, ostatni pozytywny etap to Średniowiecze, gdzie symbolem był autorytet papieża oparty na idei pax i ordo

• Niezbędna apokatastaza, bo nagromadziło się za dużo grzechu i trzeba wyeliminować tę „schizmę bytu”(rewolucję, przeczącą prawdziwemu porządkowi, nierzeczywistość)

• Rewolucja boską karą za zbrodnie i szaleństwa od Reformacji (ateizm, racjonalizm, empiryzm) i kara Francji za sprzeniewierzenie się misji obrony katolicyzmu

• Odrzucał mieszczańską koncepcję stanu natury, umowy społecznej, teorię podziału władzy, skażony grzechem człowiek elementem odwiecznego społeczeństwa, a jego miejsce jest zawsze w określonej grupie, nie ma ludzi jako takich (są np. Francuzi)

• Przezwyciężenie rewolucji przez powrót do stanowego społeczeństwa Średniowiecza, na czele władca absolutny (pozytywny kat i inkwizytor), to najlepszy ustrój, gdy papiestwo stoi dodatkowo na straży tradycji i ładu moralnego

SCHMITT Carl (1888-1985) str. 413

• Liberalne demokracje były dobre kiedyś, a przy totalnej organizacji społeczeństw tracą rację bytu, podobnie jak zasada równowagi podziału władzy, ciągle aktualna jest jednak sama demokracja (nie równość i wolność, lecz identyczność podmiotu i przedmiotu autorytetu władzy)

• Cechą demokracji akceptacja jednorodności i negacja różnorodności, której uniknąć pozwala dyktatura (jeżeli nie jest tyranią)

• Dyktatura może być suwerenna lub komisaryczna

• Definicja suwerenności (utożsamiająca ją z dyktaturą) – suwerenem ten, kto rozstrzyga o stanie wyjątkowym, który odznacza się porządkiem konkretnym (przeciwieństwo porządku prawnego w stanie normalnym)

• Teoria decyzjonizmu – zastąpienie pozytywistycznej koncepcji prawnego związania państwa teleologiczną motywacją działań władzy zależną od konkretnej sytuacji, suweren wydaje decyzje stojące ponad obowiązującym prawem (prezydent, potem fuhrer)

• Pojęcie polityczności – cecha zorganizowanych zbiorowości ludzkich oparta na przeciwieństwie między przyjacielem i wrogiem, w zależności od sytuacji przyjaźń może przerodzić się we wrogość i odwrotnie

BENTHAM Jeremy (1748-1832) str. 31

• Twórca utylitaryzmu, czerpał z indywidualizmu, racjonalizmu i epikureizmu

• Pierwszeństwo jednostki nad społeczeństwem (koncepcja atomistyczna), jednostka zabiegając o własne cele działa z pożytkiem dla ogółu

• Motyw działania jednostki to dążenie do osiągnięcia przyjemności i uniknięcia przykrości – „maksimum szczęścia największej liczbie osób”

• Działania jednostek, społeczeństwa, władzy są dobre, bo zwiększają sumę przyjemności (dopuszczalny jest pomiar przy wykorzystaniu pieniądza)

• Wola suwerena źródłem prawa – granicą nawyk posłuszeństwa przy zasadzie utylitaryzmu (porównanie korzyści/niekorzyści z podporządkowania się władzy)

• Zasady współżycia ludzi powinny być ujęte w ramy stałego i znanego prawa, przy karaniu społeczeństwo zyskuje bezpieczeństwo życia i mienia, co jest największą wartością (rola państwa i prawa, oprócz tego jest nią stwarzanie warunków dla jednostki w duchu utylitaryzmu – dobry rząd daje dużo swobody, zwolennik leseferyzmu)

• Autor terminu „kodyfikacja” – świadoma działalność, której celem jest kompleksowe uregulowanie określonego zespołu zagadnień

CONSTANT Benjamin (1767-1830) str. 75

• Liberał, zwolennik monarchii konstytucyjnej

• „O monarchii konstytucyjnej i rękojmiach publicznych”, „Wolność starożytnych z wolnością nowoczesną porównana”

• Problematyka wolności i ustroju politycznego (to gwarant wolności)

• Wolność jako prawo jednostki do sfery prywatności wolnej od ingerencji państwa bądź społeczeństwa (1), prawo do posiadania własności (2), prawo człowieka do nieskrępowanej samorealizacji (3)

• Sfera prywatna wyraźnie oddzielona od sfery publicznej, z czego wynika podział wolności na wolność prywatną i wolność publiczną

• Z wolności prywatnej bierze się wolność publiczna (od jednostek!); zasada suwerenności ludu dla ochrony praw obywateli jest bezwartościowa

• Żadna jednostka (grupa jednostek) nie może sobie podporządkować ogółu, a władza jest wyłaniana przez ogół

• Wolność to prawa osobiste, a ich gwarancją są prawa polityczne (wynika to z analizy wolności starożytnych z wolnością współczesnych)

• Ograniczenie kompetencji władz, ich podział i wzajemne hamowanie są niezbędne

• Sześć władz w państwie (zmodyfikowany Monteskiusz): Władza reprezentacyjna trwała, władza reprezentacyjna opinii, władza królewska, władza egzekutywy (rząd), władza sądownicza, władza municypalna

• Król ma rolę arbitra, panuje nie rządzi, a władza municypalna cieszy się sporą swobodą (w państwie jest tym, czym jednostka wobec ogółu

FRIEDMAN Milton (1912 - 2006) str. 136

• Ekonomista, neoliberał, twórca monetaryzmu, autor: „Kapitalizm i wolność”, „Intrygujący pieniądz”, „Polityka i tyrania”, „Wolny wybór”

• Krytyka koncepcji państwa opiekuńczego – państwo powinno określać zasady prawne, zapewniać bezpieczeństwo jednostkom i przyjąć odpowiedzialność za pieniądz, przeciwnik interwencjonizmu (brak zdolności do racjonalnego wykorzystania zasobów, obniżenie poziomu oszczędności, motywacji do pracy, wprowadzania innowacji, hamowanie wzrostu gospodarczego, do którego konieczna jest wolność ekonomiczna)

• Podstawową wartością wolność jednostki (brak przymusu), m.in. wolność ekonomiczna (swoboda użytkowania własnych zasobów do osiągania wyznaczonych celów) np. wolność pracy, produkcji, handlu

• Wolność ekonomiczna warunkuje wolność polityczną – umożliwia współpracę jednostek bez przymusu i centralnego planowania (zmniejsza sferę działania państwa), konkurencja rynkowa koordynuje działania ludzi (nie tylko w gospodarce, spontanicznie wykształca się też obyczaj, kultura, język), wolny rynek oferuje dobra pożądane, a nie uznane za takie przez innych

• Twórca pojęcia „naturalna stopa bezrobocia”, autor ilościowej teorii inflacji

HAYEK Friedrich August von (1899-1992) str. 181

• Czołowy przedstawiciel neoliberalizmu

• „Droga do zniewolenia”, „Konstytucja wolności”

• Dwa rodzaje porządku społecznego: taxis (ład z celem, realizowany w sposób przemyślany przez jakiś podmiot/-y, np. umowa społeczna) i kosmos (ład bez celu i kształtującego go podmiotu, np. język, common law, wolny rynek)

• Instytucje społeczne i ekonomiczne kształtują się spontanicznie, podlegają ewolucji

• Kierujemy się zasadami sprawiedliwości, życia społecznego i poszanowania własności

• Narzucanie przez państwo gotowych rozwiązań to tracenie kreatywności jednostek

• Spontaniczny porządek rynku – podmioty wpływają na ceny

• Przeciwnik ograniczania jednostki (także przez państwo dobrobytu i idei sprawiedliwości – podstawowa wartość to wolność, konkretnie „wolność od”)

• Własność prywatna, rządy prawa prawdziwego (równe, abstrakcyjne, znane i pewne – nie dla celów jednostki, lecz do realizacji dążeń)

• Model władzy ochroną wolności – zgromadzenie prawodawcze i zarządzające, sąd (naturalna elita starców jest lepsza od masy)

• Przeciwnik planowania w gospodarce – lepszy jest rynek (choć możliwy jest interwencjonizm dla ustalenia minimum socjalnego)

MILL John Stuart (1806-1873) str. 299

• Przedstawiciel liberalizmu sceptycznego, obrońca klasy robotniczej i kobiet

• „O wolności”, „O rządzie reprezentacyjnym”, „Utylitaryzm”

• Dostrzegał brak harmonii między interesem jednostki a ogółu

• Jednostka i jej dobro to najważniejsza wartość (prawo jednostki do szczęścia – w sensie intelektualnym), choć jednostka musi działać na rzecz ogółu

• Szczęściem zdobywanie wiedzy, obcowanie z nauką i kulturą, a osiągnąć je można tylko w społeczeństwie, ponosząc wysiłki na rzecz szczęścia ogólnego

• Ludzie nie byli dobrzy ani mądrzy, stąd jednostki wybitne powinny kierować ogółem – ponadklasowe rządy elit intelektualnych (przy systemie reprezentacji z kompetencjami opiniodawczymi)

• Dla rozwoju konieczne jest zapewnienie wolności negatywnej (wolność od) oraz pozytywnej (wolność do), tj. dążenie do rozwoju jednostki – wolność może być zagrożona

• Wolność bierze się z wewnętrznych przeżyć: wolność sumienia, wyznania, głoszonych poglądów i swoboda wyboru zajęcia; państwo ignoruje, gdy naruszane są wolności jednostki (jednostka może powoływać organizacje, ale nie zagrażać wolności innych)

• Państwo liberalne ostoją porządku i postępu zgodnie z zasadą utylitaryzmu

• Państwo wspiera najuboższych w zakresie uprawnień organizatorskich do redystrybucji dochodów

• Reforma własności w duchu utylitaryzmu, jej upowszechnienie, korekta w ówczesnym funkcjonowaniu, tylko wyjątkowo państwo może wywłaszczyć

MISES Ludwig von (1881-1973) str. 301

• Ekonomista, neoliberał, „Mentalność antykapitalistyczna”

• Zajmował się przeróżnymi zagadnieniami z zakresu ekonomii, np. zagadnienia pieniądza i kredytu, cykliczność rozwoju gospodarki, a także funkcjonowanie gospodarki socjalistycznej

• Krytyk marksizmu – społeczeństwa sprawiedliwości i równości ze społeczną własnością i planowaniem gospodarczym

• Nie ma rachunku ekonomicznego bez systemu cen rynkowych – gospodarka planowa pozbawiona jest mechanizmu rynkowego, więc skazana jest na marnotrawstwo i tym samym nierównowagę

• Dyrektor socjalistyczny nie jest przedsiębiorcą kapitalistycznym – tam co najwyżej moralna odpowiedzialność (bo liczy się wspólne dobro), a tu zysk – zbieżność działania to pozory

• Socjalizm niepraktyczny i nietrwały

• Krytyk wszelkiej aktywności państwa – mechanizmów interwencji państwowej i państwa dobrobytu

NOZICK Robert (1938 – 2002) str. 326

• Zwolennik umiarkowanego libertarianizmu, „Anarchia, państwo, utopia”, krytyk Rawlsa, nawiązywał w wielu miejscach do Locke’a

• Wykorzystał idee stanu natury i prawa naturalnego, by uzasadnić teorię sprawiedliwości libertariańskiej, krytycznej wobec Rawlsa

• Zwolennik czystej teorii praw własności (przeciwnie do Locke’a) – negował socjalizm, państwo opiekuńcze, bo są pogwałceniem szczególnych, indywidualnych praw nabytych przez jednostki w procesie dziejowym – koncepcja historycznych uprawnień, czyli prawo do posiadania rzeczy ustanowione w wyniku działań jednostki w czasie procesu dziejowego (nawiązanie do Locke’a)

• Geneza własności jest ważna, bo warunkuje prawo do jej posiadania – państwo nie może rozstrzygać arbitralnie o sposobie użycia własności (wyrównuje krzywdy i ochrania słusznie nabytą własność w imię sprawiedliwości)

• Idea samowłasności (Locke) została zamieniona w koncepcję samoposiadania (dotyczy grupy praw przysługujących jednostce wobec państwa, które można wskazać a priori)

• Teoria sprawiedliwego posiadania i zasady: 1)zasada sprawiedliwego nabycia własności 2)zasada sprawiedliwego (dobrowolnego) przekazania 3)zasada rekompensaty (naprawienie szkody za niesprawiedliwość - własność moralnie usprawiedliwiona, gdy nabyta bez niczyjej szkody, potem sprawiedliwe przekazywana

• Ustrój oparty na własności prywatnej lepszy niż przy kolektywnej, bo daje więcej dóbr, kapitalizm zabrał trochę wspólnej własności, ale dał wzrost poziomu życia

• Zwolennik libertarianizmu w wersji państwa minimum – państwo złem koniecznym, ale w ograniczonym zakresie (zabiega przemocy, oszustom, kradzieży, pilnuje umów, czuwa nad uregulowanie odszkodowań za niesprawiedliwości: zachowuje podstawowe prawa z zasady samoposiadania) – inne zadania nieuprawnione, niemoralne, jedyne uprawomocnione

• Państwo dobrowolnym stowarzyszeniem ochronnym jednostek (agencja ochrony z monopolem na przemoc) na danym terytorium, wykształcone w rezultacie wolnorynkowej konkurencji agencji ochrony

• Nie wolno stosować przymusu by zaprzęgnąć jednych do działań dla dobra innych (krytyka teorii sprawiedliwości Rawlsa)

• Państwo uzasadnione, gdy stoi na straży uprawnień jednostki, wizja państwa minimalnego to metautopia, bo pozwala na życie zgodnie z przekonaniami czy własną aksjologią

RAWLS JOHN (1921-2002) str. 383

• Filozof moralności, teoretyk sprawiedliwości społecznej, autor: „Teoria sprawiedliwości”, „Liberalizm polityczny”, „Prawo ludów”

• Materialna koncepcja sprawiedliwości (przeciwwaga dla tradycji utylitarystycznej i intuicjonistycznej) i jej znaczenie w zorganizowanym społeczeństwie

• Współpraca wymaga zasady sprawiedliwości by godzić chęć wolności i równości

• Tezą wyjściową wolność i równość uczestników procedury ustalania, instytucje wybrane przez racjonalnie postępujących ludzi przy warunkach bezstronności (sytuacja zasłony niewiedzy, czyli braku świadomości stron co do ich przyszłej sytuacji osobistej i materialnej)

• Przystępujący do kontraktu stosują zasadę maksyminu lub dyferencji (najwłaściwszy rozdział dóbr to maksymalizowanie statusu najmniej uprzywilejowanych)

• Pierwsza zasada sprawiedliwości społecznej: zasada równej maksymalnej wolności w podobnym stopniu dla wszystkich, sprawiedliwość jako wzajemna uczciwość

• Druga zasada sprawiedliwości: nierówności ustanowione tak, by przynosić optymalną korzyść dla najmniej uprzywilejowanych przy zachowaniu reguły sprawiedliwych oszczędności dla przyszłych pokoleń, równość szans

• Podstawowe wolności i troska o najbiedniejszych charakteryzuje każde racjonalne społeczeństwo

ROTHBARD Murray Newton (1926-1995) str. 398

• Współtwórca doktryny libertariańskiej

• „Man, Economy and State”

• Anarchokapitalista, przeciwnik etatyzmu i interwencjonizmu państwowego

• Zwolennik systemu „wolnego społeczeństwa” w oparciu o prawo własności prywatnej (podstawą etyka J. Locke’a – uniwersalna teoria, która definiuje prawowite tytuły własności)

• Najważniejszy jest dla niego ogólny kodeks moralny o nienaruszalności własności

• System prawny winien się skupiać na prawie karnym nie cywilnym – umowa ma sens tylko przy przeniesieniu własności, z innych można się wycofać (umowa to zwykła obietnica, wypowiadana bez skutków, jeżeli nie nastąpił transfer własności), z tego wynika, że umowa o niewolnictwo to nonsens

• Reprezentant szkoły austriackiej Misesa

• Rozwijał indywidualistyczną teorię ludzkiego działania

• Teoria subiektywizmu – założeniem że poprawne wartościowanie dóbr i usług odbywa się w procesie rynkowym na skutek czysto subiektywnych mechanizmów, a nie poprzez odnoszenie ich wartości do jakiegoś rzekomo tylko obiektywnego wzorca

TOCQUEVILLE Alexis de (1805-1859) str. 459

• Przedstawiciel liberalizmu krytycznego

• „O demokracji w Ameryce”, „Dawny ustrój i rewolucja”

• Analizował amerykańską demokrację – dostrzegał wady i zalety

• Problem relacji wolności i równości (wolność w demokracji ustępuje przed równością)

• Równość jest drogą do wzrostu jednostki w jej samorealizacji

• Centralizacja władzy, spowodowana faktem, że ważniejsze są interesy własne niż publiczne

• Pospolitość, pochlebstwo i brak indywidualności to cechy demokracji

• Wyzwalanie oddolnych inicjatyw społecznych, premiowanie własności prywatnej i wzmaganie industrializacji to niewątpliwe zalety demokracji

• Rewolucja jest zjawiskiem obiektywnym – nie obala ona wszystkich elementów poprzedniego ustroju, bierze się ze słabości władzy, która boi się rewolucji i ugina się, dążąc do realizacji reform

GENTILE Giovanni (1875–1944) str. 152

• Ojciec faszyzmu, inspirowana przez heglizm doktryna aktualizmu

• Nawiązywał do metafizyki Hegla, idea treścią aktu świadomościowego (forma aktualizacji procesu duchowego, wartość dynamiczna i historyczna) i podmiotem woli

• Państwo wartością etyczną stanowiącą „jedną, konkretną wolę, świadomą swej autonomii i aktywności, działającą moralnie substancję etyczną, mającą wartość moralnie absolutną (forma rzeczywistej osoby, antyteza koncepcji socjalistycznych i liberalnych, idea pozytywna przez uznanie za osobowość autonomiczną, która ma swoją wartość i cele, podporządkowującą interesy indywidualne zbiorowym, poza nim nie istnieją żadne wyższe wartości)

• Państwo „etyczne” opiera się na systemie syndykalno-korporacyjnym – jednostki powinny jednoczyć się na podstawie ekonomicznej, tworząc syndykat, dzięki świadomości i prawu dokonuje się „waloryzacja” jednostki

• Faszyzm zaprzeczeniem rozumowania abstrakcyjnego i intelektualnego, nie filozofia, lecz „idea życia”, kryterium prawdy tej idei związane z osobą wodza, którego decyzje były „sformułowane i wykonane”

• Faszyzm wyraża się zawsze w czynie

GOBINEAU Joseph Arthur de (1816–1882) str. 157

• Twórca teorii rasizmu, autor rasistowskiej teorii dziejów

• Rasy występujące wśród ludzi z natury nie są równe, przeprowadził więc klasyfikację według koloru skóry

• Rasa biała (aryjska): wysocy blondyni o niebieskich oczach, cechy to zmysłowość, inteligencja, energia, talent organizowania świata, poczucie honoru, bezinteresowność, odwaga, wojowniczość, zmysł ładu i harmonii (panowie i władcy) – kiedyś kultura hinduska, potem Grecy, Rzymianie, ludy teutońskie i wreszcie Francuzi (ariogermańska arystokracja francuska), najgorsi wśród białych to Słowianie i Niemcy

• Rasa żółta (męska): średni wzrost, ciemne włosy, cechy to wytrwałość, praktyczność, utylitarystyczne nastawienie, brak idealizmu i fantazji, przeciętna inteligencja (urodzeni kupcy)

• Rasa czarna (kobieca): uczuciowa, pobudliwa, zmysłowa, niezdolna do organizowania własnego życia i świata zewnętrznego, o słabej woli, z dużą fantazją i wybitnymi uzdolnieniami artystycznymi

• Ludzkość od wieków przeżywa mieszanie się ras, co prowadzi do społecznego chaosu, załamania barier klasowych, a w rezultacie szerzenia idei demokratycznych, które degenerują kulturę europejską

• Wartość społeczeństwa zależy od czystości rasowej członków, przewagi czynników wartościowych nad mniej wartościowymi

GUMPLOWICZ Ludwik (1838–1909) str. 171

• Teoretyk rasizmu kulturowego, autor: „Prawodawstwo polskie względem Żydów”, „Walka ras”, „Historia teorii państwowych”

• Stanowisko monizmu materialistycznego i pozytywizmu, system socjologii kształtowany przez konkretne prawa społecznego rozwoju, pojmowane wedle darwinowskiej walki gatunków

• Walka o byt między rasami (historyczne zbiorowości etniczne), najpierw przedpaństwowych hord, potem państw i grup społecznych wewnątrz państw – to podstawowa relacja społeczna

• Geneza państwa z teorii podboju – rozwinięte ludu podbiły słabsze i narzuciły władzę

• Trzy etapy rozwoju państwa: pierwotny, feudalny, nowoczesny („państwo kultury” o postawie amalgamacyjnej zmierza do pogłębiania wiedzy, opieki zdrowotnej, zamożności, niezależności człowieka)

• Prawo na drodze ewolucji jako konieczny rezultat powstania państwa, brutalny przymus musiał zostać zastąpiony stosowaniem norm prawnych, sankcjonujących fakt panowania danej grupy społecznej

• Prawo instytucjonalnym rezultatem walki grup, sankcjonowało przewagę, więc miało zapewnić pokój i bezpieczeństwo na warunkach korzystnych dla rządzących z gwarancją minimum prawa dla każdej jednostki

CHAMBERLAIN Houston Stewart (1855-1927) str. 62

• Teoretyk rasizmu, „prorok” hitlerowskiej Rzeczy, choć głosił częściowo pozytywne opinie o Żydach

• Akcentował znaczenie czynnika psychicznego w rozwoju rasy (w mniejszym stopniu antropologicznego), która jest „upostaciowieniem człowieczeństwa” wyróżniającym się określonymi predyspozycjami osobowościowymi

• Najlepszą rasa teutońska (mieszanina ras północnoeuropejskich), „dusza” kultury europejskiej, głównie Germanowie, którzy mają największe osiągnięcia dziejowe

• Sukcesy narodu zależą od proporcji krwi teutońskiej w populacji

• Między rasami (zwłaszcza teutońską i żydowską, która jest wysoce uzdolniona, wpływowe i działa destrukcyjnie) toczy się walka o przywództwo – zakładał zwycięstwo Germanów nad Żydami

• Krytycznie odnosił się do uniwersalistycznej idei postępu, który prowadzi do chaosu i zagubienia się człowieka i opacznego pojmowania przezeń wolności (przyczyną jest liberalizm i demokracja)

MUSSOLINI Benito (1883-1945) str. 317

• Twórca i wódz włoskiego faszyzmu, autor: „Doktryna faszyzmu”

• Faszyzm wziął się z kryzysu społeczno-ekonomicznego po I WŚ, czerpał inspirację z absolutyzowania państwa (Hegel), rewolucyjnego syndykalizmu (Sorel), elitaryzmu (Pareto), historiografii imperialistycznej, nacjonalizmu (Corradini), idei wodzostwa charyzmatycznego (Nietzsche)

• Odrzucał indywidualizm liberalny, klasowy kolektywizm, sprzeciw wobec demokracji opartej na suwerenności narodu (założenie parlamentaryzmu i obywatelskich wolności), radykalny antykomunista

• Kult państwa (totalnego) – absolut i byt doskonały, istniejący sam w sobie, przez siebie, prymat w odniesieniu do jednostek, grup społecznych (wobec państwa są relatywne), powinno ogarniać i podporządkować sobie całe społeczeństwo

• Legitymacja władzy państwowej do ingerowania w każdy przejaw życia społecznego – indywidualnego i społecznego, charakter skrajnie antyindywidualistyczny władzy

• W gospodarce korporacjonizm (solidarna współpraca pracowników i pracodawców tej samej branży

HITLER Adolf (1889-1945) str. 193

• Ideolog narodowego socjalizmu, autor: „Mein Kampf”

• Nie stworzył własnej doktryny, łączył elementy volkizmu, socjaldarwinizmu, geopolityki, nihilizmu, immoralizmu, antyliberalizmu, antydemokratyzmu

• Główny element koncepcji to rasistowska i solidarystyczna, przepojona wolą walki idea niemieckiej wspólnoty narodowej, której potrzeby i interesy wyznaczają zadania autorytarnego i totalitarnego państwa będącego środkiem do celu (zapewnienie rozwoju narodowi)

• Naród, Rzesza Niemiecka i jej przywódca stanowią całość, opartą na zasadzie wodzostwa, wykluczającej wszelkiej formy parlamentaryzmu, demokratyzmu i federalizmu (rozbudowany aparat partyjno-państwowy)

• Stosunki społeczne i polityczno-ekonomiczne ułożone na zasadach socjalizmu o cechach narodowych – współpraca i współodpowiedzialność obywateli za losy narodu (w miejsce kapitalistycznej rywalizacji)

• Przeciwieństwem i zagrożeniem dla niemieckiej wspólnoty byli Żydzi, których należało wręcz eksterminować

ROCCO Alfredo (1875-1935) str. 389

• Ideolog włoskiego faszyzmu, dla którego był on antytezą atomizmu liberalno-demokratyczno-socjalistycznego

• Ludzkość pojęciem biologicznym, społeczeństwo nie zwykłą sumą jednostek, lecz „sukcesją” całych generacji

• Organicyzm antyindywidualistyczny (jednostka dla społeczeństwa – państwo faszystowskie nie niszczy jednostek, lecz je podporządkowuje) – prawa indywidualne to tylko przyzwolenie państwa, zły jest nadmierny i niezorganizowany rozwój jednostek i grup społecznych

• W państwie dominuje obowiązek – państwo ludowe jest zorganizowane (przeciwieństwo demoliberalnego)

• Faszystowska elita oświeca naród

• Własność prywatna to instytucja narodowa podporządkowana interesom politycznym całego społeczeństwa

ROSENBERG Alfred (1893 - 1946) str. 394

• Jeden z głównych ideologów nazistowskich

• Krytyk Żydów na podstawie Protokołów Mędrców Syjonu (dokumenty I Kongresu Syjonistycznego zawierające podobno wskazówki na temat zapanowania Żydów nad światem), wnioski zawierające przestrogi przed „żydowskim niebezpieczeństwem”, którego przejawem są: bolszewizm, masoneria, liberalizm, kapitalizm, katolicyzm

• W wierze żydowskiej brak typowej dla chrześcijaństwa „metafizycznej tendencji” i przywiązanie do „ducha technicznego” –życie wyznawców to respektowanie „suchych paragrafów prawnych”, Żyd przebiegły, chciwy, bezwzględny i leniwy

• Najlepsza rasa nordycka (germańska), jej przymioty to niemal absolut (duchowość, mistycyzm, poczucie piękna, szlachetność, honor, odwaga, ofiarność, siła)

• Do „niemieckiej wspólnoty narodowej” należy przyszłość świata, bo w germańskich wartościach ujawnia się istota osoby ludzkiej („jedność ciała i duszy, natury i wolności”), tylko członkowie tej rasy mogli posiąść umiejętność „twórczego kształtowania” rzeczywistości, nadając pożądane formy polityce, gospodarce, sztuce

• Rasa nordycka główną siłą sprawczą procesu dziejowego, wszelkie osiągnięcia to jej zasługa („Aryjczycy” z Indii, Persji, Grecji, Rzymu po nowożytne ludy germańskie)

LEON XIII (1810-1903) str. 264

• Papież, autor: „Rerum novarum”, „Diuturnum illud”

• Za Akwinatą pogląd o społecznej naturze człowieka

• Każda władza i ustrój możliwe do zaakceptowania, sprawujący władzę desygnowani odpowiednio do warunków historycznych, wybór musi być zgodny z prawem i zwyczajami kraju – określenie kto ma władzę w państwie, ale władzę zwierzchnią i tak ma Bóg (władza władcy nie jest nadana przez lud, ani z „prawa Bożego”)

• Liczne zadania dla państwa (m.in. bonum commune Akwinaty), dzięki 2 zasadom: subsydiarności (obywatel nie może żądać nadmiernej opieki, państwo wkracza, gdy jednostka sama nie będzie się w stanie o siebie zatroszczyć) i solidaryzmu społecznego (opozycja to marksistowskiej walki klas – w organizmie współdziałają wszystkie części, a w społeczeństwie bogaci i biedni muszą współpracować)

• Państwo powinno ingerować w stosunki pracodawca-pracownik (warunki i czas pracy, godziwa zapłata), nakładać także umiarkowane podatki na obywateli

• Dla poprawy życia robotników uwłaszczyć masy pracujące poprzez godziwe wynagrodzenie (zaspokojenie potrzeb własnych i bliskich, gromadzenie oszczędności dla zdobycia majątku), oprócz tego związki zawodowe (niezależne od państwa, wspierające robotników)

• Prawo posiadania własności prywatnej – wynika z natury, prawo naturalne i społeczne zarazem, czym innym sprawiedliwe posiadanie majątku od sprawiedliwego jego używania

• Model chrześcijańskiej demokracji – dobroczynna akcja dla ludu (brak treści politycznej, fundamentem religia katolicka), zapoczątkował papieską naukę społeczną

PIUS XI (1857-1939) str. 358

• Papież, autor: „Quadragesimo Anno”

• Odnowienie ustroju dzięki właściwemu rozumieniu prawa własności – trzeba dostrzegać jego indywidualny i społeczny charakter (naturalne prawo, nakładające jednak także obowiązki)

• Przyczyną niesprawiedliwości społecznej niewłaściwy rozdział dochodu społecznego, istotą proletaryzmu nie tylko bieda, lecz także niepewność warunków życia

• Likwidacja proletaryzmu po uwłaszczeniu warstw pracujących przez przyznanie robotnikom słusznej (sprawiedliwej, rodzinnej) płacy (utrzymanie siebie, rodziny i oszczędności)

• Dopuszczenie pracowników do udziału we własności, zyskach lub zarządzaniu

• Ustrój oparty na zasadzie solidaryzmu społecznego (by przezwyciężyć walkę klas i ugruntować zgodne współdziałanie) i zasada subsydiarności (szanująca autonomię osoby ludzkiej i mniejszości – społeczność wyższego rzędu powinna pomagać organizmom niższego rzędu, gdy same sobie nie radzą, ale nie może ich niszczyć czy wchłaniać)

• Ustrój korporacjonizmu chrześcijańskiego – korporacje oddolne, nie będące organami administracji państwowej, nie służące celom politycznym, sprzyjałyby inicjatywom prywatnym, chronił interesy członków, służyły dobru społecznemu i celom gospodarczym, system przeniknięty treściami społeczno-moralnymi (sprawiedliwość społeczna i miłość)

• Krytyka nazizmu (brak miłości bliźniego, przecenianie czynników rasowych), komunizmu (bezbożność i barbarzyństwo), faszyzmu (bałwochwalcze uwielbienie państwa)

ARENDT Hannah (1906-1975) str. 9

• Krytyk totalitaryzmu, autorka: „Korzenie totalitaryzmu”, „Rzecz o banalności zła”, „O rewolucji”

• Od Rzymu republikańskiego postępuje rozdział sfery prywatnej (przemoc i hierarchizacja) od sfery publicznej (równe traktowanie podmiotów), równowagę utrzymuje rzymska triada (religia, autorytet i tradycja)

• System ten naruszyło chrześcijaństwo, które pozbawiło władzę publiczną sankcji religijnych, by z czasem zupełnie zatrzeć różnice między sferą publiczną a prywatną, co skutkuje alienacją człowieka w społeczeństwie

• Alienacja i atomizacja powodują wykształcenie homogenicznego społeczeństwa masowego, podatnego na demagogie i ideologie postulujące zniszczenie tradycyjnych struktur – stąd nasilenie ruchów rewolucyjnych i narodziny ustrojów totalitarnych

• Inne źródło totalitaryzmu to państwa narodowe (ich pan-ruchy, antysemityzm, podział według kryteriów przynależności plemiennej prowadzi do negacji uprawnień człowieka i obywatela)

• Totalitaryzm: banalizacja zła, irracjonalny terror (cel sam w sobie, bez związku z ideologią, odczłowieczenie ofiar, które tracą całkiem status prawny)

• Rewolucja dąży zawsze do rozszerzenia wolności publicznej, gdy oprócz haseł wolności człowieka podnosi ona hasła wyzwolenia społecznego metodami politycznymi (jak francuska i bolszewicka), traci zasadę równości i stosuje terror, jeżeli tego nie robi (rewolucja amerykańska), to może się odrodzić tradycja republikańska

BURNHAM James (1905 – 1987) str. 53

• Twórca koncepcji rewolucji menedżerów (jedna z teorii konwergencji)

• Założenie: rozwój społeczeństw prowadzi do likwidacji różnic ideologiczno-ustrojowych, powstaje ujednolicony system społeczno-ekonomiczny (cecha teorii konwergencji)

• Podstawowym mechanizmem upodobnienia: nowa klasa społeczna menedżerów (1) osoby zajmujące się zarządzeniem produkcją i 2) ludzie tworzący ekspercko-techniczną biurokrację na skraju polityki i gospodarki), którą cechuje ujednolicający się światopogląd na poziomie werbalnym (aideologiczność, odrzucenie zysku na rzecz sukcesu zawodowego i społecznego prestiżu, praca na rzec zbiorowości, negacja indywidualności, prywatnej inicjatywy, wolności gospodarczej, własności prywatnej, apoteozujący planowość, zespołowość, uspołecznienie środków produkcji, centralne zarządzanie)

• Rewolucja menedżerów nieunikniona (stopień różny, ZSRR, USA, hitlerowskie Niemcy, upaństwowienie środków produkcji) – proces przejmowania kontroli nad środkami produkcji nie własność, ale podejmowanie decyzji co do dysponowania środkami produkcji przy wykorzystania instrumentów publiczno-prawnych (brak różnic między dominium i imperium)

• Instrumentalne traktowanie innych klas: nieświadomie robotnicy, młodzież, ideologicznie i również nieświadomie filozofowie, pisarze, intelektualiści

HABERMAS Jurgen (ur. 1929) str. 173

• „Teoria i praktyka”, „Teoria działania komunikacyjnego”, „Przyszłość natury ludzkiej”

• Próba odpowiedzi na pytanie o naturę oraz rolę komunikacji i samoświadomości jako napędu społecznego działania, wpływ marksistowskiego humanizmu (Horkheimer) i Adorno, nawiązanie do „dialektyki Oświecenia” (Rozum dąży do wyzwolenia od zabobonów, mocą własnej logiki, zwraca się przeciw sobie i utrwala je i władzę)

• Świat burżuazyjny: wszystko jest środkiem produkcji, a ta jest środkiem konsumpcji, więc świat jest zinstrumentalizowany, a rozumowanie jest środkiem do celu – nawet człowiek nie jest celem samym w sobie, myślenie przybiera formę ideologii i doprowadza jednostkę do alienacji, podstawowe pytanie: kwestia legitymacji burżuazyjnego porządku (brak uprawomocnienia główną cechą współczesnej polityki)

• Koncepcja życia społecznego dla przezwyciężenie instrumentalizacji i alienacji – teoria działań komunikacyjnych: mowa (rozmowa) to wzór oddziaływania podejmowanego z powodu jej samej i posiadający samodzielne znacznie dla jej uczestników

• Polityka tworzy warunki (każda osoba ma równy dostęp do środków komunikacji, co jest głównym zadaniem polityki) dla dialogu, w którym nikt nie będzie dominować (dominacja to przeciwieństwo idealnej komunikacji)

• Demokracja to polityczny dialog, można wyznaczyć jego zasady akceptowane przez wszystkich uczestników – system, w którym każde zdanie jest tak samo ważne i nie istnieje zdanie bez wpływu na decyzje podejmowane w jego imieniu

• Idealny ład komunikacyjny to też wolność komunikowania się i wyborów

KEYNES John Maynard (1883-1946) str. 237

• Ekonomista, teoretyk interwencjonizmu państwowego, twórca podstaw państwa dobrobytu

• „Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza”, „Koniec leseferyzmu”

• Założenie stałości płac i cen – na system składają się zmienne niezależne, tj. stałe w krótkim czasie (np. psychologiczna skłonność do konsumpcji czy oszczędności) i zmienne zależne (dochód narodowy, zatrudnienie)

• Gospodarka może osiągnąć równowagę mimo bezrobocia

• Wielkość popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego wyznacza poziom dochodu narodowego, niskie wydatki prowadzą do nadprodukcji, do likwidacji której jest potrzebna interwencja państwa (forma wydatków inwestycyjnych, które dadzą prace i w konsekwencji tego pieniądze bezrobotnym)

• Wydatki inwestycyjne są ważne dla poziomu dochodu narodowego, wpływają na krańcową skłonność do konsumpcji (negował sens oszczędzania)

• Państwo ma pełnić funkcję stabilizatora gospodarki, prowadząc odpowiednią politykę fiskalną i rezygnując w depresji z budżetowej równowagi na rzecz deficytu

• Inwestycje prywatne wymagają odpowiedniej polityki monetarnej (niskie stopy procentowe kredytów)

PARETO Vilfredo (1848–1923) str. 341

• Twórca socjologicznej teorii krążenia elit, autor: „Uczucia i działania, fragmenty socjologiczne”

• Przeciwstawienie nauki i życia oraz myślenia logiczno-eksperymentalnego i potocznego, dominacja pozaracjonalnych i podświadomych czynników postępowania

• Istnieje relacja między celem i środkami urzeczywistnienia (w pozalogicznych działaniach jej nie ma, źródłem postępowania stan psychiczny) – człowiek postępuje jak postępuje, gdyż żywi przekonanie (wyraz uczuć będących wyrazem popędu, który skłania do danego zachowania)

• Derywacje to irracjonalne i zmienne przekonania, 4 rodzaje w zależności od tego, do czego się odnoszą (twierdzeń, autorytetów, uczuć, zasad)

• Popędy determinujące postępowanie określił mianem rezyduów (kombinacji, utrwalania grupy, wewnętrznych uczuć, towarzyskości, indywidualizmu, seksu) – wzajemnie oddziałują z derywacjami, czego przejawem jest zależność ideologicznej „nadbudowy” od psychologicznej „bazy”

• Teoria systemu socjologicznego (cechuje go równowaga, falowy charakter i homogeniczność) i z jego analizy koncepcja elitaryzmu (uzasadniana ciągłą walką o byt, która determinuje rozwój)

• Społeczeństwo dzieli się na elitę i masy, jednostki wybitne w obu, gdy te z klas niższych są dopuszczane do klasy wyższej, dopóty elita jest przy władzy, inaczej poprzez odwołanie do rezyduów masa stworzy nowe derywacje i przejmie władzę

• Historia jest ciągłą zmianą elit rządzących znajdujących się w ciągłym ruchu, stąd wykluczone są idee postępu, parlamentaryzmu i egalitaryzmu

WEBER Max (1864-1920) str. 475

• Twórca socjologii polityki i prekursor socjologii religii, autor: „Etyka protestancka i duch kapitalizmu”, „Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej”

• Ściśle odróżniał panowanie (rzeczywiste podporządkowanie się określonych podmiotów instytucjom władczym) od władzy (potencjalna możliwość przysługująca jednostce lub wielu jednostkom panowania, postępowania według własnej woli, nawet przy sprzeciwie lub oporze innych)

• Cechy władzy: 1)stosunek wolicjonalny (możliwość rozkazywania jednostronnego i wymuszania posłuszeństwa) 2)swoista monopolistyczna funkcja przymusu 3)nosiciel władzy (związek polityczny np. państwo) 4)indywidualizm cech przywódczych organizacji politycznej

• Rodzaje panowania: 1)tradycyjne (tradycja historyczna rodów lub grup) 2)charyzmatyczne (święte i magiczne umiejętności władcy) 3)legalne (racjonalne lub biurokratyczne) – prawne drogi sankcjonujące przez dany podmiot władzy gwarantują podporządkowanie jego woli na zasadzie podporządkowania się wymogom prawa (w demokracji)

• Najefektywniejsza biurokracja: organizacyjny i techniczny perfekcjonizm urzędników, dzięki któremu panowanie takie uzyskuje status samodzielności i neutralności wobec klasy dominującej w społeczeństwie

• Model gospodarczy Zachodu (kapitalizm) jest najbardziej dojrzały, ciągle udoskonalany przez poprawianie organizacji przedsiębiorstw przy gwarancji zasady wolności pracy, specyficzny „duch kapitalizmu” (gospodarczy etos, oparty na etyce purytańskiej), do jego wykształcenia przyczyniła się też religia protestancka

LEMKIN Rafał (1901 - 1959) str. 261

• Twórca pojęcia ludobójstwo – niszczenie całych narodów i grup etnicznych

• Neologizm genocide – genos (gr. szczep), cide (łac. zabijanie)

• Niekoniecznie natychmiastowe zniszczenie jakiegoś narodu, raczej zamierzone dla oznaczenia skoordynowanego planu różnorodnych akcji skierowywanych na zniszczenie istotnych fundamentów życia grup narodowych w celu unicestwienia ich

• Cel ludobójstwa: rozkład instytucji politycznych, społecznych, kultury, języka, religii, uczuć narodowych, egzystencji gospodarczej, zniszczenie bezpieczeństwa osobistego, wolności, zdrowia, godności, życia jednostek z grupy (celem cała grupa, jednostki prześladowane nie przez swoje czyny, lecz z powodu przynależności do grupy)

PETRAŻYCKI Leon (1867–1931) str. 350

• Twórca psychologicznej teorii prawa, autor: „O ideale społecznym i odrodzeniu prawa naturalnego”, „Psychologia emocjonalna”

• Określił prawo, państwo i procesy społeczne jako subiektywne zjawiska psychiczne, wywodzące się z przejawów intelektualno-emocjonalnych

• Społeczeństwo duchowym obcowaniem, wzajemnym zarażaniem członków grupy wyobrażeniami i emocjami

• W psychice (istotne są wyobrażenia jednostki na dany temat) przeciwko temu co przynosi szkodę rozwijają się emocje repulsywne (antypatie), a dla działających na korzyść emocje atrakcyjne (sympatie)

• Szczególnym rodzajem emocji emocje etyczne – narzucająca się konieczność danego działania bądź zaniechania, mogą być moralne lub prawne (projekcją jej przeżycia jest norma prawna, z ich przeżywaniem wiąże się też tendencja represyjna, która wpływa na społeczną skuteczność norm)

• Prawo jako rodzaj etycznego przeżycia podzielił na: prawo pozytywne (zewnętrzne, dla wszystkich jednolite), prawo intuicyjne (tożsame ze sprawiedliwością, zmienne, subiektywne), prawo służby społecznej (prawo centralizacji, publiczne, działające na rzecz grupy), prawo wolne od służby społecznej (prawo decentralizacji, prywatne, działające na rzecz jednostki)

• Państwo wytworem psychiki prawnej, władza specjalnym prawem przyznanym pewnym osobom, wyłącznie emocjonalna projekcja, przyznanie pewnym osobom władzy stanowiły podstawę wszelkiej organizacji społecznej

• Celem państwa wspieranie realizacji prawa, także przy stosowaniu przymusu (wymiar sprawiedliwości, ustawodawstwo, egzekutywa, edukacja), nie powinno ingerować w sprawy osobiste obywateli i zapewnić wolną grę sił ekonomicznych

PIŁSUDSKI Józef Klemens (1867-1935) str. 354

• „Jak stałem się socjalistą”, „Bibuła”, „Polityka walki czynnej”

• Podstawowym zagadnieniem niepodległość Polski – prowadzi do niej zryw powstańczy oparty na robotnikach, który wprowadzi republikę demokratyczną, a w drodze późniejszych reform parlamentarnych zaprowadzony zostanie socjalizm

• Niepodległa Polska nawiązuje granicami do Polski Jagiellonów, koncepcja federacyjna chroni od Rosji, jest czynnikiem stabilizacyjnym w Europie Środkowowschodniej

• Państwo szanuje mniejszości narodowe i religijne, wielonarodowe

• Państwo nadrzędne nad formami organizacji społeczeństwa (stąd m.in. krytyka nacjonalizmu)

• Przeciwnik partii politycznych (uzurpują sobie prawo do rządzenia), rzecznik silnej władzy wykonawczej prezydenta, który sprawuje władzę dla dobra powszechnego

BERNSTEIN Eduard (1870-1932) str. 36

• Przedstawiciel rewizjonizmu, ideolog socjaldemokracji, krytyk części doktryny Marksa

• Rewizja marksistowskiej teorii kapitalizmu i rewolucji

• Materializm historyczny błędny, bo rozwój przebiega ewolucyjnie, a zasadniczą w tym rolę odgrywają instytucje polityczne i społeczne – empiryczna obserwacja poprawy życia robotników to dowód na możliwość poprawy sytuacji robotników w kapitalizmie

• Postęp techniczny wpływa na wzrost ogólnego dobrobytu

• Nie mają sensu idee rewolucyjnego przejęcia władzy, lepsze są metody demokratyczne i ekonomiczne – wzrost poziomu życia niweluje szanse na rewolucję proletariacką

• Zmniejszają się wpływy burżuazji, poszerza zakres demokracji, co powinno doprowadzić do likwidacji wyzysku klasowego

• Przeciwnik zniesienia własności kapitalistycznej jednorazowym aktem rewolucji – ograniczanie własnością spółdzielczą i samorządową, legislacją antymonopolową, ustanawianiem przepisów socjalnych

• „Ruch jest wszystkim” – system socjalistyczny może wrastać w kapitalizm przy wykorzystaniu parlamentu i organizacji zawodowych, przynajmniej cząstkowe reformy, a nie rewolucja

• Demokracji politycznej przyznawał wartość autonomiczną, a nie traktował jej wyłącznie jako środka realizacji socjalistycznego porządku

LASSALLE Ferdinand (1825-1864) str. 259

• Założyciel pierwszej partii robotniczej w Niemczech, twórca socjaldemokracji

• „O istocie konstytucji”, „Kapitał i praca”

• Filozofia idealistyczna Hegla i Fichtego podstawą dla przebudowy społeczeństwa kapitalistycznego w socjalistyczne

• Dzieje społeczne jako dzieje ducha narodu dążącego do wolności, treść tego ducha interpretują wybitne jednostki

• Konieczność odgórnego zjednoczenia państwa niemieckiego pod egidą Prus, wprowadzenia nowej konstytucji i powszechnego prawa wyborczego, wywłaszczenia prywatnych właścicieli, przekształcenia społeczeństwa kapitalistycznego w socjalistyczne (pomoc stowarzyszeń produkcyjnych robotników, które byłyby zakładane przez państwo), wynagrodzenie przynajmniej na poziomie minimum egzystencji, likwidacja kapitalistycznego zysku i podatków pośrednich

• Autor terminu „państwo – stróż nocny” dla określenia państwa liberalnego

• Połączył niemiecki idealizm z prądami socjalistycznymi, moralną ideę państwa łączył z poprawą standardu materialnego robotników

MARKS Karol Henryk (1818-1883) str. 293

• Twórca socjalizmu naukowego, przedstawiciel materializmu dialektycznego i historycznego

• „Kapitał”, „Nędza filozofii”, „Walki klasowe”, „Rewolucja i kontrrewolucja”

• Zjawiska w przyrodzie są powiązane i całością pozostającą w ruchu, zmiany ilościowe przechodzą w jakościowe, rozwój społeczny wyznaczają zmiany jakościowe i doskonalą one państwo i społeczeństwo

• Zjawiska przyrodnicze i społeczne mają cechy sprzeczne, które powodują ich walkę i rozwój

• Formy polityczne kształtują się w zależności od stosunków produkcyjnych, których zmiana prowadzi do zmiany sił wytwórczych

• Wyróżnił bazę, nadbudowę i formę świadomości społecznej – podstawą jest posiadanie i organizowanie środków produkcji, które wpływają na instytucje prawne (to już nadbudowa), a uwieńczeniem jest świadomość prawna, moralna, artystyczna, która oddziałuje na bazę za pomocą sprzężenia zwrotnego

• Teoria walki klas – społeczeństwo klasowe powstało w wyniku rozkładu wspólnoty pierwotnej i teraz trwa antagonizm ze względu na stosunek do środków produkcji

• Antagonizm między klasami prowadzi do walki klas – siła napędowa rozwoju społeczeństwa

• Proletariat musi doprowadzić do rewolucji, a ta do społeczeństwa bezklasowego – świadomość klasowa odgrywa bardzo istotną rolę

KAUTSKY Karl (1854-1938) str. 231

• Socjalista, ortodoks marksistowski, socjaldarwinista

• Światem rządzą powszechne i nieodmienne prawa („przyrodnicza konieczność”), które determinują rozwój ludzkości – ścisły determinizm i historia ludzka to dalszy ciąg historii naturalnej, stąd po kapitalizmie musi nastąpić socjalizm, bo ten pierwszy nie radzi sobie z wytworzonymi przez siebie warunkami technologicznymi

• Socjalizm to wolna i świadoma aktywność klasy robotniczej, rewolucja musi być przeprowadzona z „dojrzałością ekonomiczną”

• Krytyk Lenina („nowa klasa wyzyskiwaczy”) – mylnie powoływał się on na Marksa, usprawiedliwiając dyktaturę proletariatu jako przeciwstawność demokracji, grzechem bolszewizmu zgniecenie form demokratycznych i wprowadzenie rządów despotycznej mniejszości

AUSTIN John (1790-1859) str. 19

• Twórca jurysprudencji, odmiany pozytywizmu prawniczego

• Zaczął od ustalenia znaczenia i zakresu terminu „prawo”

• Prawo w kontekście niewłaściwego tego słowa sensie: 1) pewne konieczności występujące w świecie przyrodniczym lub społecznym niezależnie od ludzkiej woli lub świadomości 2) prawa bez sankcji państwowej, które akceptowane są w społeczeństwie w sposób dorozumiany na zasadzie dobrowolnej akceptacji (np. prawa mody, kodeksy honorowe) – „pozytywna moralność”

• Prawo we właściwym znaczeniu to reguły myślącej istoty dla innej myślącej istoty, nad którą ma władzę: 1) prawo boskie, prawo natury 2) prawa ludzkie a) od osób działających we własnym imieniu (adresaci zwyczajowo posłuszni) i b) od osób działających z czyjegoś upoważnienia

• Prawo w najściślejszym znaczeniu to prawo pozytywne: system wzajemnie uwarunkowanych reguł, będących zbiorem popartych sankcją rozkazów (w aktach prawnych lub dorozumiany, o charakterze generalnym lub abstrakcyjnym) z woli suwerena (woluntarystyczna teoria prawa jako rozkazu suwerena – podmiot władzy zwierzchniej, któremu zwykł się podporządkowywać ogół, suweren de iure lub de facto, który jest ważniejszy, bo pierwotny wobec porządku prawnego)

• Nawet suweren, który jest pierwotny, tworzy prawo nie w sposób dowolny, bo musi uwzględnić racjonalną kalkulację i opinię publiczną

• Prawem ze względu na tożsamość i rozkaz suwerena nie jest prawo międzynarodowe, prawa podmiotowe i normy konstytucyjne (są normami moralnymi)

DWORKIN Ronald (ur. 1931) str. 103

• „Biorąc prawa poważnie”, polemizował z realizmem i pozytywizmem prawniczym

• Kwestionował fundamentalne tezy pozytywizmu Harta, prawo to nie tylko „reguły prawne” Harta, lecz także zasady moralne (nie wszystkie są zasadami prawnymi)

• Czynniki etyczne i pragmatyczne mają rolę w podejmowaniu decyzji prawnych – gdy sędzia ma trudną sprawę, dla której nie ma reguł systemu prawnego (hard case) to stosuje inne standardy nie będące regułami

• Standardy: zasady (principles) – przestrzegany przez sprawiedliwość, uczciwość lub inne reguły etyczne; policies – cele dla poprawy ekonomicznej, politycznej

• Zwolennik liberalnej demokracji – uprawnienia z konstytucji dają prawo do równego szacunku i takiej samej troski

FULLER Lon Luvois (1903-1978) str. 141

• Twórca formalnego prawa natury

• Prawo jest związane w sposób konieczny z moralnością

• Dystynkcja bytu i powinności nie może być przyjęta na gruncie prawa

• Pozytywizm prawniczy jest zły, bo chce zrobić z prawa byt autonomiczny, a prawo to podporządkowanie ludzkich zachowań pewnym zasadom

• Konieczność uzgodnienia moralności aspiracji (cele osobiste) z moralnością obowiązku (zasady społeczne)

• Zasady eunomii (dobrego porządku): uniwersalność i ogólność unormowań, jawność unormowań, lex retro non agit, jasność i zrozumiałość unormowań, zasady możliwe do spełnienia, stabilność unormowań, praworządność (organów państwa)

• Celem prawa ochrona życia ludzkiego (biologiczna egzystencja i aspiracje moralne jednostki)

• Treść prawa natury – materialne prawo natury lub zewnętrzna moralność prawa

• Konieczne utrzymywanie drożności kanałów komunikacyjnych na wszelkich poziomach daje ład

• Szczególną wartość wolność negatywna i pozytywna

• Dystansował się od religijnych wersji prawa natury

HART Herbert Lionel Adolphus (1907-1992) str. 179

• Pozytywista prawniczy, pogląd „miękkiego pozytywizmu”, autor: „Pojęcie prawa”

• Konstruował na bazie filozofii lingwistycznej (języka potocznego) – dążąc do istoty „prawa” badać funkcjonowanie tego pojęcia w różnych aspektach kulturowych

• Kwestionował tezę Austina o prawie jako zbiorze nakazów i zakazów suwerena, bo nie dostrzegł on dwojakiego aspektu norm: eksternalnego (obserwator niezwiązany regułami) i internalnego (członek społeczności akceptującego normy)

• Prawo to system z dwóch współzależnych, choć odmiennych, zbiorów reguł: pierwotnych (wyznaczające członkom społeczności powinność – możliwe tylko w społeczeństwie pierwotnym, bo są nieskuteczne przez brak procedur o naruszeniu reguł i niepewne przez brak oceny o przynależności danej normy do systemu) i wtórnych (pasożytujące na pierwotnych)

• Normy wtórne mają 3 grupy: 1) reguły uznania (pozwalają rozpoznać normy należę do danego systemu), 2) reguły zmiany (uchylenie danej reguły, zmianę lub ustanowienie, 3) reguły rozstrzygania (kto i jak stwierdza treść reguły i jej naruszenie)

• Prawo i moralność to odmienne obszary ludzkiej aktywności, więc nie należy ich mieszać, choć prawo dla efektywności i użyteczności musi zawierać reguły zgodne z zasadami etycznymi (sfera wspólna prawa i moralności to „minimum treści prawa natury” np. rudymentarne reguły chroniące życie i własność)

• „Istnieje element bezsprzecznej prawy w doktrynie prawa natury”, ale prawem jest tylko norma ustanowiona w odpowiedniej procedurze przez uprawniony podmiot

HOLMES Oliver Wendell (1841-1935) str. 202

• Prekursor amerykańskiego realizmu prawnego, poglądy typowo amerykańskie – pragmatyczno-socjologiczne i realistyczno-empiryczne pojmowanie prawa (funkcjonalizm)

• Prawo jest niczym innym, jak tylko przewidywaniem co do tego, „kiedy siła publiczna zostanie użyta poprzez instrument jakim są sądy”

• Sprzeciwiał się pozytywistycznej doktrynie prawa jako po prostu formie nakazu suwerena

• Przedmiotem badań naukowych powinno być prawo w akcji, a nie w książkach – cel doktryny to prognozowanie przyszłych decyzji sądowych przy założeniu, że ustawa to tylko punkt wyjścia dla postępowania organów sprawiedliwości

• U źródeł powstania prawa nie logika formalna, lecz praktyczne doświadczenie, zwłaszcza sędziów (nie wykluczał przy tym przesądów) – prawo przewidywaniem tego, co zamierza uczynić sąd

• Opowiadał się za oddzieleniem prawa od moralności, choć nie przeczył, że może ona wpływać na tworzenie i stosowanie prawa

HUBER Eugen (1849 - 1923) str. 205

• Szwajcarski cywilista, twórca ZGB (jasny, elegancki język, harmonia tradycji romanistycznej z prawem rodzinnym)

• Tradycja pandektystyczna, wpływ neohistoryzmu Gierkego i szkoła wolnego prawa z przełomu XIX i XX w. (Ehrlich, Kantorowicz, Geny)

• Odszedł od czystego pozytywizmu ujmowania tematu, zbliżając się do koncepcji uznającej prawo za strukturę dynamiczną, którą kształtują nie tylko ustawy, lecz też zwyczaje i orzecznictwo sądów

• Opowiadał się za uwzględnieniem w ustawodawstwie narodowych tradycji prawnych

• Opracował koncepcję „realności prawa” – przepisy kreowane przez władzę nigdy nie będą w stanie odzwierciedlać rzeczywistego porządku prawnego (ze względu na jego złożoność i dynamizm stosunków społecznych) przy pomocy statycznych norm, stąd luki prawne nie wynikają z opieszałości czy błędów, lecz są stanem naturalnym (trzeba więc upoważnić sędziego do jawnego tworzenia norm prawnych koniecznych do rozstrzygnięcia w danej sprawie – postulat zrealizowany w ZGB, a nawiązujący też do koncepcji wolnego prawa, powodował wykształcanie się prawa sędziowskiego)

• Sprzeciwiał się stechnicyzowanemu językowi prawnemu stosowanemu w legislacji, a niezrozumiałego dla przeciętnego obywatela

IHERING Rudolf von (1818-1892) str. 210

• Przedstawiciel pozytywizmu prawniczego, twórca jurysprudencji socjologicznej

• Przechodził ewolucję poglądów – początkowo prawno-pojęciowa szkoła historyczna, potem „ogólna nauka natury” (dostrzegał wewnętrzną rozumność prawa), wreszcie „prawnoteoretyczne nawrócenie”

• Stworzył metodę formalno-dogmatyczną – dogmatyka prawa rozwija „organizm” prawa i poprzez wyższą jurysprudencję „konstrukcję” (niższe szczeble poznania to analiza i koncentracja) odkrywać pojęcia prawne i zasady prawne, prawo powstaje samowolnie, w sposób despotyczny

• Potem akcent położony na „moment celu” – nawiązanie do Comta, Austina i Benthama – prawo produktem zmieniających się celów, który wybija się w walce (nie przez logikę), człowiek nie ma wrodzonych poczucia prawa i moralności, a jedynie odbicie chwilowej rzeczywistości

• Prawo oprócz systemu celów zawiera też system ich urzeczywistniania – przymus (pierwotny czynnik powstania prawa), definicja formalna prawa: „wzór obowiązujących w państwie norm przymusu” (materialna: „suma gwarantowanych przez państwo warunków życia społeczeństwa”)

• Uważał, że każde prawo jest prawem wywalczonym – „walka o prawo”

• Położył podwaliny pod socjologię prawa – społeczeństwo i państwo urzeczywistnia cele na gruncie koincydencji egoistycznych i indywidualnych interesów (pewne zaprzeczenie autonomii prawa, ograniczone widzeniem w historii „objawienia Boga”)

JELLINEK Georg (1851-1911) str. 223

• Pozytywista prawniczy, twórca teorii prawa jako „etycznego minimum”

• Postawił tezę o pochodzeniu praw podstawowych z walki o wolność religijną i wolność sumienia

• Psychologiczna definicja społeczeństwa: „ogół ujawniających się w świecie zewnętrznym psychologicznych związków między ludźmi”

• Obowiązywanie norm powinno być aprobowane przez rządzących i rządzonych, stąd teoria o normatywnej sile faktu (normatywne działanie rzeczywistości) – fakty społeczne tworzą prawo poprzez częstotliwość swojego występowania

• „Prawo to regulujący zewnętrzne zachowanie się ludzi względem siebie zespół norm, ustanowionych przez uznany autorytet zewnętrzny, których przestrzeganie zapewnione jest przez zewnętrzną siłę” – musi istnieć świadomość obowiązywania prawa, przymus państwowy wzmacnia gwarancje pozapaństwowe

• Teoria suwerenności: suwerenność ma charakter formalny, suwerenna jest władza, która nie zna wyższej od siebie

• Połączenie powyższych pozwoliło mu wyprowadzić definicję państwa (3 elementy): „państwo to wyposażona we władzę suwerenną jedność związkowa osiadłych ludzi”

• Teoria subiektywnych praw publicznych jako podstawa myśli prawnopaństwowej, rozróżnienie publicznych stosunków w ramach pojęcia status (pasywny, negatywny, pozytywny i aktywny) jako baza obywatelskich obowiązków i indywidualnych praw wolnościowych i politycznych praw współdziałania

KELSEN Hans (1881–1973) str. 232

• Twórca normatywizmu prawniczego, autor: „Podstawowe zagadnienia nauki prawa państwowego”, „Czysta teoria prawa”

• Wpływ filozofii Kanta, na której oparł swoją „czystą naukę prawa”, która wynikała z dwóch dyrektyw metodologicznych: formalizmu i dualizmu poznawczego (inaczej badać sferę rzeczywistości – nauki eksplikatywne, inaczej powinności – nauki prawa)

• Norma prawna ma moc wiążącą niezależnie od skuteczności, pozbawił pozytywizm prawniczy metafizyki, norma prawna to wypowiedź hipotetyczna określająca sposób zachowania się jej adresata oraz sankcję w razie naruszenia, cechą abstrakcyjność i generalność (zastosowanie do norm prawa pozytywnego, niepodlegających wartościowaniu)

• Norma zawsze należy do systemu prawnego, ten jest dynamiczny, uzasadniony w normach kompetencyjnych z konstytucji, powstałej dzięki normie podstawowej (odpowiednik prawa natury) – koncepcja hierarchii norm przy proceduralnej ich zależności

• Państwo osobą prawną stworzoną przez system prawny, hipoteza zdecentralizowanego systemu prawnego lub „idealny punkt”, któremu przypisujemy wszelkie działania ujmowane jako aktywność państwa

• Od rodzaju aktywności zależy forma ustroju państwa (najlepszy liberalny), odrzucał koncepcję suwerenności, bo wyznawał prymat prawa międzynarodowego

LLEWELLYN Karl Nickerson (1893-1962) str. 273

• Prawnik-funkcjonalista, kierunek realizmu prawniczego

• Prawem „samym w sobie” to co robią urzędnicy, sędziowie lub adwokaci dla rozstrzygania sporów - fakty podejmowane przez przedstawicieli władzy państwowej

• Zadaniem prawnika: badanie czynników warunkujących podejmowane przez sądy orzeczenia

• Prawo pewną instytucją społeczną, co pozwala na jego opis nie w nomenklaturze jurysprudencji, lecz terminologii nauk humanistycznych

• Potem stanowisko badania czynników gwarantujących obliczalność zachowań osób stosujących prawo (wpływ realistów)

• Koncepcje law-jobs – zespół warunków, które tworzą i utrzymują grupę jako pewną całość, jednocześnie będąc jednymi z czynników umożliwiających odróżnienie prawa od innych instytucji społecznych

RADBRUCH Gustav (1878-1949) str. 381

• Teoretyk relatywizmu filozoficznoprawnego

• W czasie życia zmieniał poglądy sprzeciwiając się nazizmowi

• Bliski pozytywizmowi prawniczemu – teoria relatywizmu oparta o metodologię Kanta

• Idea prawa zawierająca 3 elementy: sprawiedliwość, pewność i dobro powszechne (zderzają się ze sobą, wiążą, nieraz nawet wykluczają) – sędzia powinien się kierować pewnością

• Zwolennik demokracji parlamentarnej

• Później zmiana stanowiska – najważniejsza jest sprawiedliwość, która odróżnia prawo od pozytywistycznego „ustawowego bezprawia”

• Prawem jest tylko prawo zgodnie ze sprawiedliwością

• Prawo natury rozumiane jako prawo ponadustawowe ze świadomości społecznej i politycznej ludzi określonej epoki historycznej

VERDROSS-DROSSBERG Alfred (1890-1980) str. 472

• Przedstawiciel szkoły wiedeńskiej (normatywistycznej), związek z Kelsenem

• „Norma podstawowa” obiektywnie istnieje (inaczej niż Kelsen)

• Fundamenty każdego porządku prawnego są w naturze człowieka – z niej pochodzą reguły życia społecznego np. obowiązek wzajemnego poszanowania człowieczeństwa, nakaz posłuchu wobec prawnych rozkazów organów władzy, nakaz realizacji i ochrony dobra powszechnego

• Dwie grupy prawa natury: pierwotne (niezmienne) i pochodne (zmienne), tworzące „dynamiczne prawo natury”

• Jedność obrazu prawnego świata jako akceptacja teorii monistycznej w relacji prawa wewnętrznego do międzynarodowego

• Wyższość prawa międzynarodowego nad prawem wewnętrznym – w opozycji do szkoły bońskiej

SPENCER Herbert (1820 – 1903) str. 435

• Twórca darwinizmu społecznego, zwolennik liberalizmu, autor: „Statyka społeczna”, „Teoria populacji”, „Zasady psychologii”, „Zasady socjologii”

• Społeczeństwo ludzkie to część przyrody, rządzi się prawami natury – podlega ewolucji, przechodzi od form prymitywnych do społeczeństwa przemysłowego z prawem równej wolności (każda jednostka ma pełną swobodę, jeżeli nie naruszy takiego samego prawa innej jednostki)

• Naturalistyczny charakter ludzkiej etyki – wyznając zasady hedonizmu, jednostka dąży do szczęścia i przyjemności, którymi nie powinna się z nikim dzielić, maksimum dóbr i przyjemności da jej życie pełne i bogate

• Pochwalał jednostki silne, potępiał słabe – jeżeli słabemu nie uda się osiągnąć dobrobytu trafia na margines i jest eliminowana (uznał teorię rozwoju gatunków Darwina, opowiadał się za naturalną selekcją dokonującą się wśród ludzi)

• Proces naturalnej selekcji nie powinien być zakłócany przez świadome ludzkie działanie, bo jest warunkiem postępu społecznego (pomoc państwa hamuje rozwój i pozostaje w sprzeczności z interesem ogółu)

• Państwo nie powinno ingerować w gospodarkę, pieniądz, oświatę, kościół państwowy, bo narusza w ten sposób prawo jednostek do wolnego wyboru

SAINT-SIMON Claude Henri de (1760-1825) str. 405

• Teoretyk socjalizmu utopijnego

• Deterministyczna teoria prawidłowości rozwoju społecznego i z niej koncepcja rozwoju wiedzy, oparta na prawie trzech stadiów kształtowania umysłu: teologicznym, metafizycznym i pozytywnym

• Organiczna struktura i funkcjonowanie społeczeństwa – społeczeństwo industrialne (zaprzeczenie złego kapitalizmu)

• Przeciwny likwidacji własności prywatnej (ta podporządkowana dobru ogólnemu), chciał demokratyzacji dziedziczenia

• Obowiązek pracy, każdy według zdolności, ludzie są pożyteczni (przemysłowcy, gdyż ci są przedstawicielami poglądów większości) lub nieużyteczni, czyli kompetentni lub nie w ramach nowego społeczeństwa

• Rząd gospodarczy (świecki) przedsiębiorców, kierujący się zasadą prymatu ekonomii nad polityką

• Władza duchowna (przyrodnicy, fizycy, filologowie, artyści)

• Inne organy władzy mogą istnieć, ale bez inicjatywy ustawodawczej, kontroli nad budżetem

• Potępiał wojny i rewolucje, do nowego społeczeństwa miało się przyczynić „nowe chrześcijaństwo” (bratnia pomoc i moralne wsparcie dla najbiedniejszych)

• Prekursor idei wspólnoty europejskiej – chciał Parlamentu Europejskiego

FOURIER Charles (1772-1837) str. 127

• Ideolog socjalizmu utopijnego

• Przeświadczony o boskiej konstrukcji wszechświata i wzbogacony myśleniem oświecenia

• „Prawo przyciągania namiętności” (wynika z natury i stanowi fundament kodeksu społecznego) – rozwój przejściem od chaosu do harmonii (okres pierwotny, dzikości, patriarchatu, barbarzyństwa, cywilizacji, gwarantyzmu, socjentyzmu, harmonii), szczęściem jest zapewnienie 12 namiętności z 3 grup (materialne, sympatyczne i rozdzielcze), które tworzą charakter

• Krytyka kapitalizmu – anarchia produkcji, postawy pasożytnicze, są spowodowane rozdrobnieniem własności prywatnej, więc trzeba uspołecznić środki produkcji

• Idealny ustrój w oparciu o zasadę asocjacji – zrzeszenia wytwórcze i konsumenckie (autarkiczna falanga – 1600 osób w falansterze) – połączą się w hierarchię „omniarchii”

• Wszyscy zobowiązani do świadczenia pracy odpowiadającej ich charakterowi, przy braku przymusu, ale z władzą (uarchowie i Areopag) i przy pełnej swobodzie seksualnej

• Podział produktu pracy zgodnie z wkładem pracy, talentem i kapitałem

• Zwolennik dezurbanizacji, rolnictwa, wróg technicyzacji, centralizacji zarządzania gospodarką

OWEN Robert (1771-1858) str. 338

• Teoretyk socjalizmu utopijnego

• Poglądy z oświeceniowych założeń racjonalistycznych, materialistycznych i utylitarnych

• Człowiek wytworem środowiska, a jego osobowość zależy od wychowania, wykształcenia, zasad wytwórczych i podziału dóbr oraz sposobów rządzenia – jeżeli ktoś jest zły, to winien jest temu ustrój

• Kapitalizm rozbudza społeczne antagonizmy przez wyzysk, wyniszczającą konkurencję i pauperyzację mas – likwidacja tych elementów (kolejny etap rozwoju ludzkości) doprowadzi do naprawy ludzkiej natury

• Przyjął koncepcję szczęścia pojedynczego człowieka na zasadzie utylitaryzmu (różnica: szczęście jest możliwe, gdy również inni ludzie staną się szczęśliwi)

• Ustrój socjalistyczny oparty na społecznym władaniu środkami produkcji da sprawiedliwość i wolność

• Produkcja przemysłowa powinna harmonijnie współdziałać z produkcją rolną

• Centralne zarządzanie przyszłą organizacją społeczeństwa, które składać będzie się z lokalnych zrzeszeń spółdzielczych (baza sprawiedliwej wymiany)

• Drogą do przemiany są reformy przeprowadzane przez ludzi oświeconych metodami perswazji wobec kapitalistów