Wychowanie to jedna z form działalności społecznej; na działalność wychowawczą składa się wiele zabiegów i procesów, mających na celu wpływanie na fizyczny, umysłowy i moralny rozwój młodych pokoleń, przekazywanie im doświadczeń społeczeństwa zarówno z zakresu wytwórczości jak i dorobku kulturowego, przygotowywanie do twórczego rozwoju tego dorobku, a tym samym zapewnienie ciągłości życia społecznego między pokoleniami.
Wychowanie - to całość zamierzonych oddziaływań środowiska społecznego, przyrodniczego na jednostkę, trwające całe życie. W zakres pojęcia wchodzi:
wychowanie naturalne pod wpływem środowiska w którym jednostka funkcjonuje – rodzina, kontakty społeczne, obyczaje, religia
wychowanie instytucjonalne – celowe, planowe oddziaływanie instytucji wychowujących takich jak: przedszkola, szkoły, internaty, domy dziecka
Oddziaływanie
to ma wpływ na stosunek jednostki do otaczającego świata,
kształtowanie się systemu wartości, norm,
celu życia.
W pedagogice
istnieją definicje, które kładą nacisk na celowe dokonywanie
zmian w osobowości
człowieka pod wpływem czynników zewnętrznych. Jednostka stanowi w
nich przedmiot oddziaływań.
Druga grupa definicji mówi o wychowaniu indywidualnym, czyli wspomaganiu rozwoju jednostki poprzez pobudzanie do działania, ale pośrednio, wpływając nie na wychowanka lecz na warunki w których działa.
W psychologii istnieje kilka modeli wspomagania jednostki w rozwoju[1]:
Model medyczny - zgodnie z nim wychowanek nie odpowiada ani za swoje trudności, ani za ich rozwiązywanie, jego głównym zadaniem jest stosowanie się do zaleceń i instrukcji dorosłego wychowawcy. Nie jest w stanie samodzielnie mierzyć się ze swoimi problemami. Model ten podkreśla, że dziecko jest niesamodzielne i nieodpowiedzialne, a natura człowieka słaba.
Model kompensacyjny - zgodnie z nim wychowanek nie odpowiada za doświadczane trudności, ale odpowiada za ich rozwiązywanie. Zadaniem wychowawcy jest stwarzać wychowankowi warunki do kompensacji jego własnych niedostatków i motywować go do tego. Pracuje na jego rzecz i jest w pewien sposób oceniany przez wychowanka.
Model oświatowy - zgodnie z nim wychowanek odpowiada za pojawiające się trudności, ale nie ponosi odpowiedzialności za ich rozwiązywanie. Jego zadaniem jest podporządkowanie się decyzjom i zaleceniom dorosłego, będącego jednocześnie autorytetem. Wychowanek winien jest mu bezwzględne posłuszeństwo.
Model moralny - zgodnie z nim wychowanek ponosi odpowiedzialność zarówno za doświadczane trudności, jak i ich rozwiązywanie. Zadaniem wychowawcy jest motywowanie wychowanka do wysiłku, gdyż jest on z natury leniwy. Niczego nie może za niego zrobić, ponieważ każdy odpowiada za siebie.
Model humanistyczny - zgodnie z nim wychowanek i wychowawca, pozostający w osobowej relacji, współpracują w celu osiągania celów wychowawczych. Wychowawca, przejawiający określone cechy osobowe i posiadający określone umiejętności, tworzy wychowankowi warunki sprzyjające jego rozwojowi. W warunkach tych wychowanek ma szansę realizować swoje zadania rozwojowe i osiągać dojrzałość w sferach: fizycznej, psychicznej, społecznej i duchowej.
Wychowanie
przekazuje jednostkom dziedzictwo
kulturowe,
wzory zachowań - utrzymuje ciągłość kulturową społeczeństw, a
jednocześnie przygotowuje do uczestnictwa i przekształcania
rzeczywistości społecznej.
Naczelnym celem wychowania jest ukształtowanie osobowości wolnej, która kierując się własną wolą, dokonywać będzie wyborów zgodnych z moralnymi zasadami oraz funkcjonować w środowisku, którego jest ogniwem.
Refleksja pedagogiczna zawsze towarzyszyła i towarzyszy procesom wychowania, ale droga od takiej refleksji do teoretycznej analizy problematyki wychowawczej jest bardzo długa. Teoretyczne rozważania nad wychowaniem spotyka się w kulturze europejskiej po raz pierwszy w starożytnej Grecji. Tam trzeba szukać początków pedagogiki cywilizacji zachodniej; tkwią one w systemach pedagogicznych, które rozwijali antyczni Grecy (→ Grecja starożytna - Wychowanie); systemy te opierały się zawsze na pewnych założeniach filozoficznych i politycznych i w ich świetle ujmowały problemy i zasady wychowania. Przez długie wieki pedagogika nie była samodzielną dyscypliną naukową, ale rozwijała się - jak wiele innych nauk — jako gałąź filozofii spekulatywnej i wynikała z założeń polityki swojego czasu i miejsca. Twierdzenia głoszone przez pedagogów przedstawiały trafne wnioski uogólniające doświadczenia praktyki wychowawczej, albo pewne normy pedagogiczne, podające uznane za słuszne wskazania edukacyjne. Brak było głębszego uzasadnienia naukowe tych twierdzeń. Uzasadnienie to pedagogika czerpała ze swoich — jednocześnie rozwijających się — nauk pomocniczych, przede wszystkim biomedycyny, psychologii i socjologii; dopiero rozwój tych dyscyplin, szczególnie intensywny na przeł. XIX i XX w., umożliwił ukształtowanie się pedagogiki jako samodzielnej nauki.
Socjalizacja (łac. socialis = społeczny) to proces (oraz rezultat tego procesu) nabywania przez jednostkę systemu wartości, norm oraz wzorów zachowań, obowiązujących w danej zbiorowości. Socjalizacja trwa przez całe życie człowieka, lecz w największym nasileniu występuje, gdy dziecko rozpoczyna życie w społeczeństwie. Największą rolę na tym etapie odgrywają jego rodzice, później także wychowawcy i rówieśnicy oraz instytucje (takie jak szkoła czy kościół).
Na drodze socjalizacji człowiek uczy się podstaw interakcji społecznych, poznaje społeczne normy postępowania, wartości, nabywa umiejętność posługiwania się przedmiotami i kształtuje swoją osobowość.
Występują różne mechanizmy socjalizacyjne wymienia takie jak: pełnione role społeczne, będące głównym atrybutem osobowości, następnie odruchy warunkowe i kanalizacja, motywy i aspiracje oraz identyfikacja i internalizacja.
Pełniona przez jednostkę rola społeczna wyznacza jej pozycję w strukturze grupy, określa jej uprawnienia nadane przez grupę i czynniki zabezpieczenia tych uprawnień oraz obowiązki, jakie musi ona wypełnić.
Odruch warunkowy powstaje na bazie popędu i skojarzonego z nim bodźca. Tworzy się mechanizm, który warunkuje popędowe formy zachowania przystosowując je do wymagań grupy społecznej.
Mechanizm kanalizacji polega na tym, że społeczeństwo determinuje sposoby zaspokajania potrzeb przez jednostkę. Stosuje ono jeden, albo zaledwie kilka sposobów, które przyswaja dana osoba i je realizuje w swoim życiu. Staje się w ten sposób zdolną do powielania tych metod i wynajdywania środków w otoczeniu do zaspokajania własnych potrzeb. Zresztą grupą nie pozostawienie zbytniego marginesu swobody w wyborze tych środków i stosowaniu określonych sposobów. Występuje silny nacisk na podporządkowanie się jednostki obowiązującym już wzorom społecznego zachowania się w określonych sytuacjach związanych z zaspokajaniem potrzeb. Kanalizacja zresztą determinuje upodobania członków grupy, ich gusty w zakresie wyboru określonych środków związanych bezpośrednio z funkcjonowaniem organizmu, albo zachowaniem swojego statusu społecznego.
Kolejnymi mechanizmami socjalizacyjnymi są motywy i aspiracje. Pojawiają się one nieco później w rozwoju ontogenetycznym niż te, dotąd omówione. Związane są bowiem z rozwojem zainteresowań jednostki m z jej pragnieniami i dążeniami, czyli kulturowo zdeterminowanymi siłami dynamizującymi jednostkę do określonego zachowania się. Motywem nazywa się czynnik popychający ludzi do działania. Przejawia się on w wybiórczej aktywności skierowanej na osiągnięcie jakiegoś celu. Człowiek ukierunkowuje swoje wysiłki właśnie na realizację powziętych zamierzeń, czasami tylko intuicyjnych, ledwie przeczuwanych. Charakterystycznym stanem motywu jest wyraźnie odczuwalne napięcie, niepokój spowodowany brakiem zaspokojenia potrzeby. Początkowo są to na ogół fizjologiczne, a z czasem również potrzeby mające charakter społeczny, związane na przykład z dążeniem do przywództwa w grupie, pozyskiwaniem zwolenników dla jakiejś idei.
Aspiracje społeczne nadbudowane są nad motywami. Aspiracje również angażują człowieka w realizacji określonych celów. Są one na ogół odległe, a droga do nich prowadząca może być najeżona różnymi trudnościami. Aspiracje określają też spodziewany wynik podjętego działania. Różnią się zatem od motywów pod względem siły, wyrażającej się w efektach wykonywania podejmowanych działań. Mówi się o aspiracjach wyrównanych kiedy jednostka podejmuje się działań na miarę własnych możliwości, natomiast gdy owe stawiane sobie zadania przewyższają jej możliwości mówi się o aspiracjach zawyżonych gdy im nie odpowiadają - o aspiracjach zaniżonych. Występują różne rodzaje aspiracji związane z usytuowaniem człowieka w strukturze społecznej, związane z jego działaniami czy też upodobaniami.
Procesy identyfikacji internalizacji należą do mechanizmów socjalizacyjnych opartych nie na bezpośrednim zaspokajaniu potrzeb, jak warunkowanie i kanalizacja, czy na zaspokajaniu własnych pragnień jak motywy i aspiracje, ale oparte są na bezpośredniej konfrontacji jednostki z grupą. Identyfikacja jest pewnym stosunkiem jednostki wobec grupy, zaś internalizację określić można jako jej reakcje na reprezentowane przez grupę wartości. Identyfikacja jest procesem prowadzącym do utożsamiania się własnych interesów człowieka z interesami i wartościami grupy i wskutek tego podporządkowanie się wymaganiom stawianym przez grupę. Taka osoba akceptuje wartości i normy grupowe, broni stanowiska wyrażanego przez członków grupy, podporządkowuje swoje działanie niejako interesowi zbiorowemu tej grupy społecznej. Występują różne stopnie identyfikacji jednostki z grupą. Bardzo silny związek emocjonalny powoduje to, iż grupę, z którą jednostka się identyfikuje, nazywa się jej grupą odniesienia.
W psychologii społecznej terminem internalizacji określa się drugą stronę procesu identyfikacji. Oznacza to że jednostka u uzewnętrznia wzory, normy i wartości grupowe w sposób świadomy, akceptuje je, stając się niejako dziedzińcem własnej klasy czy warstwy społecznej. Internalizacja obejmuje różne mechanizmy psychiczne prowadzące do identyfikacji z grupą odniesienia i przyjmowania obowiązujących w niej zasad współżycia między poszczególnymi członkami oraz akceptację reguł awansu społecznego. Internalizacja oznacza zatem skutki percepcji panujących w danej grupie wzorów, norm i wartości społecznych, skutki przemyśleń o tychże elementach życia społecznego jak również emocjonalne ustosunkowanie się do nich.
Procesy socjalizacji można podzielić na pierwotne i wtórne.
Enkulturacja to naturalny, bezbolesny proces ponadpokoleniowego, świadomego i nieświadomego nabywania kompetencji kulturowych, tworzących system wartości danej grupy społecznej, przez uczestnictwo w danej kulturze.
Pojęcie to jest bliskie pojęciu socjalizacji.
Enkulturacja to te aspekty doświadczenia, uczenia się, które wyodrębniają człowieka spośród innych stworzeń, a za pomocą których osiąga on zarówno w początkowym jak i późniejszym okresie życia kompetencje w swojej kulturze. 3 typy adaptacji. 1.adaptacja do środowiska naturalnego 2.adaptacja do grupy społecznej 3.adaptacja do wzorów kultury
Enkulturacja to także termin używany w antropologii kultury. Można go rozpatrywać na przestrzeni dziejów, biorąc pod uwagę różne typy społeczeństw, a mianowicie: pierwotne, religijne i nowoczesne. - w społeczeństwie pierwotnym środowiskiem enkulturacyjnym była rodzina rozszerzona (wielopokoleniowa), a także grupa sąsiedzka i rówieśnicza, dominowała wiedza konkretna (praktyczna i szczegółowa), a przekaz kultury i jej przyswojenie odbywały się poprzez uczenie się przez nawyk, uczestnictwo; - w społeczeństwie religijnym środowisko enkulturacyjne stanowiła przede wszystkim rodzina rozszerzeona, która uzyskała mino rodu, ważna była wspólnota lokalna, wiedza konkretna straciła na swej ważności na rzecz wiedzy abstrakcyjnej (teoretycznej, ogólnej), i oba typy były równoważne; enkulturacja odbywała sieę podobnie jak w społeczeństwie pierwotnym przez uczestnictwo, ale przemieszała się z nauką kultury przez refleksję; - w społeczeństwie nowoczesnym środowiskiem enkulturacyjnym jest rodzina nuklearna, ale nadrzędne nad nią są instytucje wychowawczei grupy rówieśnicze; dominuje przede wszystkim wiedza abstrakcyjna, czyli teoretyczna; przyswajanie kultury odbywa się na zasadzie uczenia się przez refleksję, czyli teorię, nie praktykę;
Źródło „http://pl.wikipedia.org/wiki/Enkulturacja”
„W
poprawnie zorganizowanym procesie wychowania doskonaleniu podlegają
zarówno wychowankowie, jak i wychowawcy czy nauczyciele. Kto nie
jest w stanie zrozumieć tej podstawowej prawdy, ten nie będzie mógł
zasłużyć sobie na miano mistrza w działalności wychowawczej”.
I Pojęcie
wychowania
Aby
zrozumieć problematykę wychowawczą, a zwłaszcza współczesne
zalecenia w zakresie oddziaływań pedagogicznych należy najpierw
wyjaśnić, czym jest wychowanie. W literaturze pedagogicznej i
psychologicznej istnieje wiele definicji tego pojęcia.Z niektórych
wynika, że rozwojem dorastającego człowieka trzeba nieustannie
kierować, że należy dokonywać zmian w osobowości jednostki, aby
przygotować ją do życia w społeczeństwie. Takie podejście rodzi
niebezpieczeństwo manipulowania wychowankami, wręcz ich
uprzedmiotowiania.
W nowszych definicjach wychowania akcentuje
się nie tyle wywieranie bezpośredniego wpływu na wychowanków, ile
wspomaganie ich w naturalnym i spontanicznym rozwoju. Zgodnie z tym
postulatem wychowywać znaczy wyzwalać, dodawać odwagi,
przygotowywać do przyszłego życia mobilizując do własnej
aktywności, pobudzać do zachowań zgodnych z oczekiwaniami
społecznymi, z zasadami moralności. Rozumiejąc w ten sposób
wychowanie podkreśla się wielkie znaczenie współdziałania i
współpracy między wychowawcą a wychowankiem, a przede wszystkim
rolę ich porozumiewania się w warunkach partnerstwa i
demokratyzmu.
Z wielu definicji wychowania najtrafniejszą,
według mnie, i najlepiej ilustrującą słowa zawarte w drugim
akapicie jest ta, która mówi, że wychowanie to „pomaganie
wychowankowi w rozwoju i ułatwianie mu realizowania swoich
możliwości” (H. Rylke, G. Klimowicz, 1982). Ponadto wyklucza ona
traktowanie wychowanka jako bezwolnego przedmiotu w ręku wychowawcy
i sugeruje, iż w wychowaniu istotną rolę spełnia aktywność
młodego człowieka.
II
Związek między wychowaniem a opieką
Wychowanie i opieka są pojęciami bliskoznacznymi. Ich
zakresy wzajemnie się uzupełniają, przenikają i wzbogacają.
Helena Radlińska twierdzi, że : „ [...] we wszystkich
czynnościach opiekuńczych odbywa się akt wychowawczy”, a
wychowanie wg niej polega na pielęgnowaniu rozwoju, nauczeniu sztuki
odszukiwania i wyboru wartości istniejących oraz czynienia z nich
narzędzi własnego trudu, na wzbogacaniu wiedzy oraz wyrabianiu
sprawności w kierowaniu sobą i wykonywaniu pracy. Scharakteryzowane
przez p. Radlińską wychowanie jest zgodne z opisanym w pierwszym
rozdziale jego rozumieniem – jako procesu wspomagania dzieci i
młodzieży w ich rozwoju.
Opieka natomiast – według H.
Radlińskiej – jest szczególnie przydatna tam, gdzie przejawiają
się takie niekorzystne dla rozwoju człowieka zjawiska, jak :
choroby, zaburzeni psychofizyczne, złe przyzwyczajenia, braki w
sprawności i wykształceniu, samotność. „Opieka spożytkowuje
metody wychowania w usuwaniu moralnych przyczyn ludzkiego
nieszczęścia i szkodliwej bierności” (H. Radlińska, 1961).
Oznacza to, iż wychowaniu trudno byłoby obyć się bez
opieki. Dzięki niej zapewnia się niezbędne warunki dla
prawidłowego przebiegu procesu wychowawczego.
Natomiast opieka
bez wychowania mogłaby przerodzić się w „dawanie” ponad miarę,
a tym samym sprzyjać postawom biernego wyczekiwania oraz
sankcjonować brak aktywności i samodzielność wychowanków.
Podobne stanowisko w sprawie związku między wychowaniem a
opieką prezentuje J. Pieter (1960), M. Żelazkiewicz (1974) i A.
Kelm (1981). Współwystępowanie wychowania z opieką uważają oni
za fakt bezsporny. „Bardzo trudno byłoby – pisze A. Kelm –
oddzielić wychowanie od opieki, zawsze bowiem pozostaje choćby
troska o bezpieczeństwo osobiste dziecka, którym się w toku
wychowania zajmujemy”.
Tak więc opiekę towarzyszącą
wychowaniu traktuje jako niezbędną część każdego pedagogicznego
kontaktu i integralny składnik pedagogicznego działania.
Bliski
związki wychowania i opieki podkreśla też J. Maciaszkowa (1991).
Jej zdaniem opieka i wychowanie idą w parze, szczególnie w zakresie
rozwoju społeczno – moralnego i kulturalnego wychowanków oraz
podczas pełnienia przez wychowawcę funkcji profilaktycznej,
kompensacyjnej, resocjalizacyjnej i rehabilitacyjnej.
W pełni
więc można zgodzić się, iż wychowanie i opieka przeplatają się
wzajemnie w takim stopniu, że można mówić jedynie o procesie
opiekuńczo – wychowawczym bez wyodrębniania stron tego procesu i
dzielenia go na opiekę i wychowanie.
Nie wszyscy pedagodzy
podzielają jednak ten pogląd. Niektórzy z nich, jak Z. Dąbrowski
(1980), uważają, że wychowanie i opieka stanowią odrębne
dziedziny ludzkiej działalności. Chociaż pogląd ten doczekał się
uzasadnienia teoretycznego, nie wydaje się słuszny, bo nie
uwzględnia złożoności procesu wychowania i nie liczy się
dostatecznie z rzeczywistym dobrem dzieci i młodzieży. Nie
pozostaje też w zgodzie z najnowszymi tendencjami w naukach
pedagogicznych, aby nadać wszelkim ludzkim działaniom wymiar
moralny i traktować te działania raczej całościowo niż
cząstkowo.
Tak więc nie sposób zgodzić się z tezą, że
wychowanie i opieka to dwie całkowicie różne dziedziny. Zresztą
zachodzące między nimi związki oddają terminy: „ praca
opiekuńczo – wychowawcza” albo „ działalność opiekuńczo –
wychowawcza”.
Wychowanie bez opieki byłoby działaniem
zubożonym i raczej mało skutecznym.
III
Cele i zadania wychowania
Konsekwencją założenia, że wychowanie jest procesem z
góry przewidzianym i zaplanowanym jest uświadomienie sobie jego
celów i zadań, czyli tzw. standardów wychowawczych wskazujących
na pożądane cechy osobowości i zachowania. Cele wychowania
określają pewne ogólne zmiany czy przeobrażenia w tym zakresie.
Zadaniami wychowawczymi zaś zwykło się nazywać cele wychowania
bardziej uszczegółowione.
Dla teorii i praktyki pedagogicznej
najbardziej przydatne są koncepcje celów wychowania dotyczące
różnych cech osobowości. Wystarczy wymienić takie cechy, jak:
uczciwość, sumienność, pracowitość, odpowiedzialność,
życzliwość, poczucie sprawiedliwości, umiejętność współżycia
i współdziałania, radzenie sobie z własnymi problemami, aby
przekonać się, że wychowanie uwzględniające je w swym
repertuarze celów ma głębszy sens i odpowiada potrzebom jednostki,
jak i szeroko pojętego życia społecznego.
Niezależnie od
ostatecznego celu wychowania, jakim powinien być przede wszystkim
człowiek jako istota ludzka, a także oprócz celów naczelnych
(jednym z nich jest altruizm), istnieje wiele zadań będących
konkretyzacją wspomnianych celów.
Zadania te są przełożeniem
celu, nazwanego ideałem wychowawczym, i celów naczelnych na język
praktyki wychowawczej, czyli konkretnych działań.
W. Brezinka
(1965) wyróżnia następujące:
a) wychowanie w aspekcie
rozwojowym (biologicznym), czyli wspomaganie dzieci i młodzieży w
ich rozwoju fizycznym i psychicznym;
b) wychowanie w
aspekcie społecznym, które ma być czymś więcej niż tylko próbą
przystosowania wychowanka do warunków i sytuacji, w jakich wypadnie
mu żyć. Oczekuje się, iż będzie on naśladować konstruktywne
wzory postępowania i przyswajać sobie system wartości i norm
wysoko cenionych w społeczeństwie;
c) wychowanie w
aspekcie kulturowym: w wychowaniu tym - oprócz bezpośredniego
przekazywania dorobku kulturowego pokoleń - dużą wagę przywiązuje
się do wyzwalania u wychowanków ciekawości i zainteresowania nim,
a tym samym do samodzielnego jego poznawania;
d)
wychowanie w aspekcie religijnym, które zakłada, że człowiek
wymaga wsparcia także ze strony religii. Umożliwia ona odpowiedź
na pytania natury egzystencjalnej, pomaga w chwilach rozczarowań,
porażek, samotności.
Opisane cele i zadania nie
wyczerpują tematu. Zresztą nie ma konieczności stworzenia pełnej
listy celów i zadań wychowania. Jest ważne, aby w realizacji celów
i zadań wychowawczych nie zgubić celu ostatecznego, czyli człowieka
w całej jego złożoności, aby go akceptować i cieszyć się z
jego zbliżania się ku wartościom uniwersalnym i
ponadczasowym.
Jedną z takich wartości jest wspomniany wyżej
altruizm, czyli bezinteresowna troska o dobro innych ludzi. Pozostaje
on bardzo blisko z takimi cechami człowieka, jak: uczciwość,
sprawiedliwość, obowiązkowość, odpowiedzialność,
prawdomówność, wrażliwość, poszanowanie dla życia ludzkiego.
Altruista zabiega przede wszystkim o to, aby „być”, i to być
również z drugimi i dla drugich, dzięki czemu realizuje najwyższe
powołanie swego życia, tj. własne człowieczeństwo.
Celem
wychowania jest również pomaganie wychowankom w odnalezieniu sensu
ludzkiej egzystencji, i to nie tylko w warunkach korzystnych dla
człowieka, lecz również w sytuacji osamotnienia, zagrożenia,
cierpienia.
W procesie wychowania obowiązuje też daleko idąca
wyrozumiałość i tolerancja dla cudzych poglądów. Postuluje się
pluralistyczne podejście w znajdowaniu i uzasadnianiu sensu życia
oraz głosi tzw. neutralność światopoglądową. (Mimo że powstają
do rozstrzygnięcia pewne dylematy, np.: jak dalece i w jakich
okolicznościach wychowanek może podzielać inny od naszego pogląd
w kwestii fundamentalnej dla życia ludzkiego). Ale to temat
osobny.
IV Rola
wychowawcy, rola wychowanka
Istnieje
kilka uwarunkowań uznanych za podstawowe czynniki osiągania
pozytywnych efektów wychowawczych. Należą do nich m.in.:
humanistyczne podejście do wychowanków, eksponowanie metod
pośredniego oddziaływania wychowawczego, umiejętność
porozumiewania się z wychowankami, poznawanie ich w sposób możliwie
zobiektywizowany.
Poznanie tych uwarunkowań pozwoli lepiej
zrozumieć złożoność procesu wychowania, uświadomi rolę
wychowawcy i wychowanka w tym procesie.
1.
Humanistyczne podejście do wychowanków
Jest
ono równoznaczne z uznaniem każdego z nich za jednostkę
autonomiczną, której przysługuje prawo do własnej podmiotowości
(wewnętrznej niezależności i odpowiedzialności za swe
postępowanie) oraz prawo do w miarę samodzielnego kształtowania
swego losu. Tego rodzaju podejście oznacza liczenie się z poczuciem
godności i wartości osobistej wychowanków, a nade wszystko z ich
potrzebami psychicznymi, w tym zwłaszcza potrzebami bezpieczeństwa,
uznania, szacunku oraz samorealizacji.
Wychowawcy o takim
podejściu unikają wymuszania posłuchu, stronią od narzucania
czegokolwiek, starają się przekonać podopiecznych o tym, że są
oni w stanie sami wiele zdziałać bez wydatnej pomocy dorosłych.
Stają się dla swych wychowanków raczej doradcami lub animatorami
niż zwierzchnikami. Przede wszystkim zaś unikają instrumentalnego
ich traktowania.
Istotnym przejawem humanistycznego podejścia
wychowawców do dzieci i młodzieży jest demokratyczny styl
kierowania wychowawczego. Polega on na okazywaniu wychowankom
życzliwości i zrozumienia, pozyskiwaniu ich zaufania i przyjaźni,
umożliwianiu wysuwania własnych pomysłów i wspólnego
podejmowania decyzji, a także przejawiania aktywności i
samodzielności w wykonywaniu różnego rodzaju działań.
Ważnymi
przejawami humanistycznego podejścia wychowawców do wychowanków są
także takie umiejętności, jak: okazywanie swej akceptacji, dbałość
o autentyczność własnych zachowań i tzw. rozumienie
empatyczne.
Akceptacja okazywana dzieciom i młodzież polega na
uznawaniu ich takimi, jakimi są naprawdę, a więc bez jakichkolwiek
uprzedzeń. Każdego z wychowanków uważa się za niepowtarzalną w
swoim rodzaju istotę ludzką stanowiącą swoisty świat przeżyć,
myśli i uczuć. Tak rozumiana akceptacja idzie w parze z okazywaniem
wychowankom zaufania, szacunku i serdeczności.
Autentyczność
stanowi nade wszystko zgodność z samym sobą. Przejawia się w
szczerym i spontanicznym postępowaniu. Dzięki byciu sobą,
przejawianiu otwartości i spontaniczności, podopieczni odczuwają
obecność wychowawców jako ludzi godnych zaufania, na których
można polegać.
Rozumienie empatyczne jest równoznaczne z
wczuwaniem się przez dorosłych w wewnętrzny świat doznań i
przeżyć dzieci i młodzieży, tak jakby był on ich własnym
światem. Dzięki temu wychowawcy są w stanie lepiej poznać i
zrozumieć swych podopiecznych.
2.
Eksponowanie metod działań pośrednich
Na
ogół lepsze rezultaty wychowawcze uzyskuje się stosując metody
oddziaływań pośrednich niż oddziaływań bezpośrednich.
Przykładami metod oddziaływań bezpośrednich są: karanie,
nagradzanie, perswazja.
Istota zaś metod oddziaływań
pośrednich polega na czynnym uczestnictwie wychowanków w procesie
wychowania. Godne polecenia metody pośredniego oddziaływania
wychowawczego to przede wszystkim powierzenie przez wychowawców
konkretnych zadań podopiecznym (metoda zadaniowa) oraz dawanie im
dobrego przykładu (metoda modelowania).
Metoda zadaniowa jest
równoznaczna z celowym stwarzaniem sytuacji, które wywołują
konieczność wykonywania konkretnych zadań. Mogą one dotyczyć
przygotowywania różnych imprez, spotkań z ciekawymi ludźmi,
wycieczek, dyskotek itp.
W każdym razie metoda ta wymaga od
wychowanków aktywnego i samodzielnego zaangażowania w wykonanie
różnych zadań. Metoda ta w szczególny sposób przyczynia się do
rozwijania i pogłębiania umiejętności współżycia i
współdziałania.
Metoda modelowania polega na przejmowaniu
przez wychowanków zachowań i postaw swych wychowawców, którzy są
dla nich wzorem godnym naśladowania.
Stawia ona wysokie
wymagania dorosłym pełniącym funkcję wychowawców.
Eksponowanie
metod pośredniego działania wychowawczego zapewnia wychowankom dużo
większy margines niezależności i samodzielności niż wówczas,
gdy wychowawca odwołuje się do metod oddziaływań
bezpośrednich.
3.
Umiejętność porozumiewania się z wychowankami
Skuteczność
wpływów wywieranych przez wychowawców na wychowanków w dużym
stopniu zależy od porozumiewania się między nimi w formie rozmów
i dyskusji, a więc wzajemnej wymiany myśli i uczuć.
Na ogół
przeprowadzane przez wychowawców rozmowy i dyskusje z dziećmi i
młodzieżą przynoszą korzyści zarówno jednym, jak i drugim.
Wychowawcom pomagają w nawiązaniu bliższych kontaktów
interpersonalnych ze swoimi podopiecznymi, w lepszym ich poznaniu i
rozumieniu. Wychowankowie zaś dzięki rozmowom i dyskusjom z
wychowawcami zdobywają wiedzę, konfrontują własne zdanie ze
stanowiskiem dorosłych, łatwiej i skuteczniej przezwyciężają
osobiste kłopoty, mogą liczyć na docenienie swych zainteresowań i
potrzeb.
Tematem podejmowanych rozmów i dyskusji może być
wszystko, czym żyją i interesują się chłopcy i dziewczęta, a
także wychowawcy.
Zaleca się, aby wychowawcy stwarzali
atmosferę sprzyjającą szczerym i swobodnym wypowiedziom
wychowanków (unikali zadawania niepotrzebnych pytań, udzielania w
nadmiarze rad i wskazówek, traktowania niektórych tematów jako
tabu i nie lekceważyli swoich rozmówców). Nie powinno się też
zapominać o umożliwieniu wychowankom zwierzania się ze swych spraw
osobistych, co ma niewątpliwie znaczenie wychowawcze i
terapeutyczne.
4.
Poznawanie dzieci i młodzieży
Poznawanie
dzieci i młodzieży przez wychowawców służy wspomaganiu w rozwoju
psychicznym i społecznym. Istnieją sposoby, jakimi mogą posłużyć
się wychowawcy w poznawaniu wychowanków. Jednym z nich jest
obserwacja.
Najczęściej dla celów praktycznych stosuje się
obserwację dorywczą. Polega ona na doraźnym obserwowaniu
podopiecznych pod względem określonych zachowań lub cech
psychicznych. W związku z tym zaleca się utrwalanie swoich
spostrzeżeń na luźnych kartkach składanych do specjalnej teczki.
Wiele informacji o wychowankach dostarczają wypracowania i
ankiety. Umożliwiają one przede wszystkim sondaż opinii ogółu
wychowanków o interesujących wychowawcę sprawach ważnych z
pedagogicznego punktu widzenia.
Wyjątkowo przydatne w pracy
pedagogicznej są techniki socjometryczne, które polegają na
podawaniu przez dzieci i młodzież nazwisk swoich kolegów i
koleżanek z klasy zgodnie z określonymi kryteriami wyboru. Kryteria
te, najczęściej w postaci pytań, dotyczą zwłaszcza żywionych
przez wychowanków uczuć sympatii, uznania, przyjaźni lub
antypatii, dezaprobaty, wrogości.
Warunkiem należytego
wykorzystania ww. technik w procesie wychowywania jest staranne
przygotowanie wychowawców do poznania swych wychowanków.
V
Wychowanie – dlaczego tak ważne? Analiza aktualnego stanu
Współczesny człowiek potrzebuje drugiego człowieka bardziej niż
kiedykolwiek przedtem. Jest to spowodowane w niemałym stopniu
znacznym postępem naukowo – technicznym, którego skutkiem jest z
jednej strony odczuwane w cywilizowanych społeczeństwach
zobojętnienie na los i potrzeby innych ludzi, a z drugiej –
chroniczny brak czasu dla ich. Ponadto w społeczeństwie coraz
bardziej z atomizowanym i anonimowym jednostka bywa pozbawiona
głębszych więzi emocjonalnych z otoczeniem; żyje nie tyle
wspólnie z innymi, ile obok nich.
Dlatego tak ważne jest dziś
wychowanie młodego człowieka w duchu humanizmu, ukazywanie mu
prawdziwych wartości, dawanie dobrego przykładu, wskazywanie
właściwych autorytetów.
Osobowość –
wewnętrzny system regulacji pozwalający na adaptację
i wewnętrzną integrację myśli,
uczuć
i zachowania
w określonym środowisku
w wymiarze czasowym (poczucie stabilności). Jest to zespół
względnie trwałych cech lub dyspozycji psychicznych jednostki,
różniących ją od innych jednostek.
Osobowość jest także definiowana jako charakterystyczny, względnie stały sposób reagowania jednostki na środowisko społeczno-przyrodnicze, a także sposób wchodzenia z nim w interakcje.
Środowisko – ogół elementów nieożywionych i ożywionych, zarówno naturalnych, jak i powstałych w wyniku działalności człowieka, występujących na określonym obszarze oraz ich wzajemne powiązania, oddziaływania i zależności. Jest to pojęcie podrzędne w stosunku do przyrody, obejmującej również elementy ożywione.
Z uwagi na stopień przekształcenia środowisko dzielimy na:
W Polsce za korzystanie ze środowiska (np.wody) i wprowadzanie w nim zmian (np. wprowadzanie zanieczyszczeń) pobierane są opłaty na rzecz Funduszu Ochrony Środowiska
Rodzina – w socjologii rozumiana jako grupa społeczna lub instytucja społeczna.
|
Spis treści [ukryj] |
Rodzina jako grupa społeczna [edytuj]
Związek intymnego, wzajemnego uczucia, współdziałania i wzajemnej odpowiedzialności, w którym akcent pada na wzmacnianie wewnętrznych relacji i interakcji.
W tym ujęciu rodzina pełni funkcje osobowe:
małżeńską lub partnerską - bycie żoną lub mężem, partnerem lub partnerką
Rodzina jako instytucja społeczna [edytuj]
Grupa określona przez stosunki seksualne, odpowiednio unormowane i trwałe, tak by mogła zapewnić odnawianie się sfery reprodukcji. Funkcje instytucjonalne rodziny:
materialno-ekonomiczna (polega na zaspokajaniu przez rodzinę materialnych potrzeb jej członków)
opiekuńczo-zabezpieczająca (stanowi materialne i fizyczne zabezpieczenie członków rodziny, którzy w pewnych okresach życia mają ograniczone możliwości samorealizacji, pozbawieni są środków do życia lub wymagają pomocy)
prokreacyjna (polega na zaspokajaniu rodzicielskich potrzeb emocjonalnych - ojcostwa i macierzyństwa, pozwala na utrzymywanie biologicznej ciągłości rodziny i społeczeństwa)
seksualna (zaspokajanie popędu seksualnego)
legalizacyjno-kontrolna (sankcjonowanie postępowania członka rodziny przez rodzinę, nadzorowanie jego postępowania)
socjalizacyjno-wychowawcza (wprowadzanie dziecka w świat kultury danego społeczeństwa)
klasowa (określenie pozycji członków rodziny w strukturze społeczeństwa)
kulturalna (zapoznawanie młodego pokolenia z dziejami kultury i jej trwałymi pomnikami, zachęcanie do aktywnego korzystania z wartości kulturalnych)
rekreacyjno-towarzyska (umożliwia odzyskanie w domu rodzinnym wewnętrznej równowagi emocjonalnej)
emocjonalno-ekspresyjna (zaspokaja emocjonalne potrzeby członków rodziny, sprzyja wyrażaniu osobowości, daje możliwość uzyskania kontaktu psychicznego)
Kryterium klasyfikacji [edytuj]
Rodzinę gdzie dwójka partnerów wychowuje potomstwo określa się jako nuklearną (w genealogii to rodzina mała), gdy jedno z partnerów zamieszkuje także z rodzicami, to jest to rodzina wielopokoleniowa. Jednak tak naprawdę granic rodziny nie da się jednoznacznie określić, choć da się stopniować pokrewieństwo lub powinowactwo. Ogół osób, o których wiadomo, że są spokrewnione lub spowinowacone chociażby w linii bocznej, w genealogii również nazywa się rodziną (dla odróżnienia od rodziny małej nazywa ją się rodziną wielką). Rodzinę również stanowi samotny rodzic z wychowywanym własnym lub adoptowanym potomstwem stanowiący rodzinę niepełną jak i dwie osoby tworzące związek małżeński lub inny w tym także nieformalny konkubinat. Sam fakt zamieszkania razem może klasyfikować pewną grupę ludzi jako rodzinę.
Rodzaje [edytuj]
Istnieją różne formy rodziny, rozróżniane według odmiennych kryteriów:
formalnego lub nieformalnego związku cywilnego stanowiącego trzon rodziny:
najczęściej małżeństwa mogącego mieć charakter monogamii lub poligamii,
dziedziczenie w rodzinie może być patrylinearne, matrylinearne lub bilateralne;
rozkład władzy w rodzinie może mieć charakter matriarchalny, patriarchalny lub partnerski;
ze względu na reguły zamieszkania możemy mówić o rodzinie matrylokalnej, patrylokalnej lub neolokalnej.
Współczesne społeczeństwa wykształciły tzw. alternatywne formy rodziny takie jak:
Dobór partnerów rodziny opartej o małżeństwo [edytuj]
Zazwyczaj trzon rodziny stanowi małżeństwo. Dobór partnerów w małżeństwie może być określany przez instytucje prawne lub obyczajowość. I tak, zazwyczaj w ramach rodziny, tj. pomiędzy jej członkami, nie można zawierać związków małżeńskich, a prawo określa stopnie pokrewieństwa, w ramach których można zawrzeć małżeństwo.
Podobnie sytuacja ma się w przypadku płci partnerów. W większości krajów małżeństwo jest ograniczone do związku kobiety i mężczyzny, natomiast prawodawstwo niektórych krajów dopuszcza możliwość zawierania małżeństw bądź podobnych związków przez partnerów tej samej płci.
W niektórych społecznościach możliwie jest zawieranie małżeństw jedynie z przedstawicielami własnej zbiorowości etnicznej (tzw. endogamia, jej przeciwieństwem jest egzogamia).
Ewolucja [edytuj]
Lewis Morgan proponuje ewolucyjny schemat powstawania rodziny:
Teoria ta spotkała się z poważną krytyka np. przez Bronisława Malinowskiego i współcześnie ma znaczenie historyczne.
Jako ostatnie ogniwo ewolucji Alvin Toffler wprowadza termin kultura singli.
Rodzina w Polsce [edytuj]
W Polsce istnieje 6,1 mln rodzin, w których wychowuje się 10,8 mln dzieci do lat 24. Co trzecie polskie dziecko wychowuje się w rodzinie wielodzietnej. 17% rodzin to rodziny wielodzietne, wychowujące troje i więcej dzieci.
83% dzieci w Polsce wychowuje się w rodzinach pełnych. 92% rodzin wielodzietnych to rodziny pełne.
Średni miesięczny dochód na osobę w rodzinie z jednym dzieckiem wynosił w 2004 r. 847,79 zł; z trojgiem dzieci: 455,61 zł, z czworgiem i więcej: 325,24 zł[1].