TEMAT 17 – POLITYKA ZAGRANICZNA RZECZYPOSPOLITEJ W PIERWSZEJ POŁOWIE XVII W.

ZYGMUNT III WAZA A TRON SZWEDZKI

W 1587 r. na tron polski został wybrany Zygmunt Waza – szwedzki królewicz. Za swojego głównego sojusznika uznawał on katolickich Habsburgów. Polityka ta stała się później przyczyną konfliktu władcy z Janem Zamoyskim i zaważyła na wybuchu konfliktu Rzeczypospolitej ze Szwecją, agresji na Rosję oraz sprowokowała atak Turcji. Zygmunt III Waza po śmierci swojego ojca, króla Jana III, został w 1594 r. władcą Szwecji. Połączenie unią personalną Rzeczypospolitej z ty dobrze rozwijającym się państwem mogło przynieść duże korzyści. Jednak król, preferujący katolików, był niepopularny w luterańskiej Szwecji. Powstała tam silna opozycja, a następnie wybuchł bunt i Zygmunt został zdetronizowany. Władzę przejął jego stryj, Karol IX Sudermański. Wówczas w 1600 r. Zygmunt III ogłosił inkorporację szwedzkich północnych Inflant do Rzeczypospolitej. Liczył na to, że sprowokuje w ten sposób wybuch wojny. Szwecja korzystając z poparcia luterańskiej szlachty inflanckiej zajęła polskie inflanty, aż po rzekę Dźwinę. Tym samym spór przekształcił się w wojnę o DOMINUS MARIS BALTICI, czyli o panowanie nad Bałtykiem. W 1605 r. pod Kircholmem wojska polskie dowodzone przez Karola Chodkiewicza odniosły znakomite zwycięstwo. Ocalono Rygę, ale nie udało się odzyskać wszystkich straconych ziem. Szwedzi wykorzystując zaangażowanie Zygmunta III w wojnę z Turcją, zajęli w 1621 r. ważny port – Rygę. Walki ze Szwecją zostały chwilowo przerwane dzięki rozejmu w Mitawie w 1622 r. Zgodnie z jego postanowieniami Szwecja zatrzymała większość Inflant, a Rzeczypospolitej pozostała jedynie Kurlandia jako lenno. Wojska szwedzkie ponownie zaatakowały w 1626 r. Dowodził nimi król Gustaw Adolf. Zmusił Prusy Książęce do zachowania neutralności, a następnie zajął ujście Wisły blokując Gdańsk i w decydującej bitwie pod Gniewem w 1626 r. pokonał wraz ze swoją armią wojska polskie dowodzone przez Zygmunta III. Po przegranej bitwie siły Rzeczypospolitej musiały przejść do działań podjazdowych, z których zasłynął hetman wielki koronny Stanisław Koniecpolski. Nowo utworzona flota królewska Zygmunta III odniosła zwycięstwo w 1627 r. pod Oliwą pod dowództwem admirała Dickmanna. Następnie siły Rzeczypospolitej wsparte austriackimi posiłkami pokonały wojska szwedzkie pod Trzciną w 1629 r. Został zawarty rozejm w Starym Targu (Altmark). Na jego mocy Szwedzi zatrzymali większość Inflant oraz porty Prus Królewskich i Prus Książęcych z wyjątkiem Gdańska, Królewca i Pucka. Mogli jednak pobierać cła z handlu z gdańskiego, co znacznie powiększyło ich dochody i umożliwiło kontrolowanie polskiego handlu morskiego. W 1632 r. zmarł Zygmunt II. Wówczas Szwecja, Rosja i Turcja, spodziewając się dłuższego okresu bezkrólewia, planowały atak na Rzeczypospolitą. Jednak nowego króla wybrano szybko i właściwie jednogłośnie. Został nim syn Zygmunta III – Władysław IV. Nowy władca dążył do odzyskania swobodnego dostępu do Bałtyku, a także rościł pretensje do tronu Szwedzkiego. Szwedzi przerażenie wizją wojny przedłużyli rozejm o 26 lat. Porozumienie zawarto w Sztumskiej Wsi w 1635 r. Szwedzi wycofali się z miast pruskich i zrezygnowali z ceł nakładanych na Gdańsk. Utrzymali natomiast Rygę z większością Inflant.

EKSPANSJA NA WSCHODZIE

W Rosji zmarł car – Iwan IV Groźny, pozostawił pod sobie dwóch synów – Fiodora i Dymitra. Fiodor cierpiał na chorobę psychiczną, a Dymitr był jeszcze dzieckiem. Carem został Fiodor, ale władzę sprawował właściwie Borys Godunow. Wkrótce w tajemniczych okolicznościach Dymitr „zabił się” nożem, zaś Fiodor zmarł. Carem został Godunow. Po jakimś czasie w Rzeczypospolitej pojawił się młodzieniec podający się za cudownie ocalonego Dymitra, przez przeciwników nazywany Samozwańcem. Uzyskał poparcie kilku magnatów i jezuitów, ponieważ obiecał wprowadzić katolicyzm w Rosji. Dymitr utworzył mała prywatną armię i w 1605 r. po śmierci Godunowa przejął władzę w Moskwie. Szybko wybuchło powstanie i Dymitr został zamordowany. Za czasów Samozwańca rosło także niezadowolenia chłopów, które doprowadziło do wybuchu powstania pod dowództwem Iwana Bołotnikowa. W tym czasie pojawiali się nowi „Dymitrowie”. W tej sytuacji nowo wybrany car – Wasyl Szujski, zdecydował się zawrzeć sojusz ze Szwecją, wrogą Rzeczypospolitej. Układ ten dla Zygmunta III stał się pretekstem do rozpoczęcia wojny z Rosją. Do pierwszego starcia doszło pod Kłuszynem w 1610 r. gdzie wojska dowodzone przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego pokonały wojska szwedzko – rosyjskie. Dzięki temu zwycięstwu i wzięciu do niewoli Szujskiego armia polsko – litewska dotarła pod Moskwę. Tam Żółkiewski zawarł ugodę z rosyjska magnaterią, która tron carski obiecała synowi Zygmunta III, Władysławowi, ale pod warunkiem jego przejścia na prawosławie. Propozycję tę król odrzucił i zażądał tronu carskiego dla siebie. W Rosji okres 1605 do 1613 r. nazywany jest WIELKĄ SMUTĄ. W 1613 r. odbyła się koronacja na cara Michała Fiodorowicza Romanowa. Wojny polsko – rosyjskie zakończyły się zawarciem rozejmu w Dywilinie w 1618 r. Na jego mocy Rzeczpospolita odzyskała Smoleńszczyznę oraz ziemie czernihowską i siewierską.

WOJNY W TURCJĄ

Pierwsza odsiecz wiedeńska zmusiła Turcję do wypowiedzenia wojny Rzeczypospolitej. W 1620 r. pod Cecorą Stanisław Żółkiewski został osaczony i pobity przez wojska turecko – tatarskie. Podczas odwrotu siły Rzeczypospolitej zostały zniszczone, a sam hetman zginął. Wojska polsko – litewskie pod dowództwem Karola Chodkiewicza, stawiły opór siłom turecko – tatarskim w warownym obozie pod Chocimiem w 1621 r. Dużą rolę w jego obronie odegrały posiłki kozackiego hetmana Piotra Konaszewicza – Sahajdacznego. Najazd został powstrzymany i Rzeczypospolita z Turcją podpisały pokój w Chocimiu w 1621 r. Polska zobowiązała się powstrzymywać najazdy kozackie na ziemie tureckie. Natomiast Turcja miała powstrzymać łupieżcze najazdy Tatarów.