Temat nr 17
„ Postać literacka” Henryk Markiewicz „Wymiary dzieła literackiego”
Postać jest centralnym ośrodkiem refleksji nad literatura, tradycja antyczna wyznaczyła jej miejsce służebne względem fabuły, zaś nowożytny indywidualizm mówił, że zdarzenia (fabuła), są przypadkowe, osoby zaś są istotne i oryginalne! Charaktery powinny być jednolite i posiadać funkcje poznawczą i wychowawczą.
XIX wiek- postać literacka traktowana jest jako charakter, a więc zespół cech bogaty, zindywidualizowany i wykazujący pewna stałość w zmienności ( mocna manifestacja Hegla na ten temat w „Wykładach z estetyki”. W XIX wieku istniał także realizm powieściowy, wielu pisarzy tego okresu główna racje bytu literatury w jej sferze postaciowej: Hamlet, Makbet, Falstaff.
Powstało wiele ówczesnych krytyk i recenzji postaci literackich, chodziło o rekonstrukcje charakteru na podstawie poszczególnych jego przejawów.
Techniki kreowania postaci: wzór znajdziemy w Monografii Wilhelma Sibeliusa „Englische Romankunst” (1910)
II połowa XIX wieku rozpoczyna się powiązanie z eliminacją narratora wszechwiedzącego- chodzi o : redukcję, relatywizację, dezintegrację i degradacje postaci powieściowej celowo.
REDUKCJA: polegała na jednostronnym „uwewnętrznieniu” (koncentracji na procesach psychicznych) lub przeciwnie na zewnętrznym oglądzie tylko niektórych lub wszystkich postaci.
RELATYWIZACJA- niepełna wiarygodność wiedzy o postaci dostępnej narratorowi czy pośrednikowi narracyjnemu, oraz niezgodności informacji pochodzących od kilku narratorów kreowanych.
DEZINTEGRACJA- łączenie postaw i działań równocześnie czy następczo z sobą sprzecznych lub zaskakujących, niezrozumiałych i nie umotywowanych przez narratora.
Wszystko to rozmywało kontur postaci!
Degradacja POSTACI POWIEŚCIOWEJ połączona z jej redukcją polega na tym , że została ona podporządkowana innym celom artystycznym: stała się tylko substratratem dla ukazanie uniwersalnych procesów i mechanizmów psychiki.
Francuska nowa powieść -celowo utrudnia, a nawet uniemożliwia rozróżnienie i identyfikację postaci np. to samo nazwisko nadaje różnym postaciom, przypisuje jej sprzeczne atrybuty- w tym postępowaniu dochodzi eksperyment powieściowy do punktu granicznego: do eliminacji podmiotu jako choćby tylko rozróżnialnego podmiotu!
Postać literacka ujmowana jako osobowość zjawia się nawet tam, gdzie nie życzy sobie tego autor. A Współczesna nauka o literaturze degradując postać powieściową, umieściła ją na marginesie swych zainteresowań. Przykłady prac krytycznych o tej tematyce to:
-P. Swinden „Unofficial Selves” 1973
-D. S. Lichaczowa „ Człowiek w litieraturie drewniej Rusi” 1970
-A. Makowiecki „ Młodopolski portret artysty” 1971
Bardzo zaniedbana jest problematyka postaci literackiej w dziedzinie teoretycznej! M. Bachtin nie dokończył studium pt. „ Awtor i gieroj w estieticzeskoj diejatielnosti”.
H. Kindermann i jego program „antropologii literackiej” pozostali w odosobnieniu!
Inni o postaci literackiej wypowiadają się tylko wtedy, gdy zmusza ich do tego obowiązek podręcznikowej syntezy.
Rosyjska szkoła formalna podporządkowywała postać fabule i pojmowała ją instrumentalnie, także współczesna orientacja strukturalno-semiotyczna skupia się przede wszystkim na schematach fabularnych wyabstrahowanych z tkanki narracyjnej, postaciami literackimi zajmuje się tylko pośrednio, starając się ustalić repertuar funkcji, które pełnia w owych układach.
Dopiero w ostatnich dziesięcioleciach zaczęły pojawiać się artykuły dowartościowujące postać literacką. Fernando Ferrara „ w mikrostrukturze dzieła fikcjonalnego dominującym składnikiem jest postać”.
Badacze kręgu strukturalno-semiotycznego: postać literacka to:
-nieuporządkowana kolekcja semów,
-wiązka cech dystynktywnych tj.. pozostających w stosunku opozycji do cech innych postaci.
Na gruncie polskim o postaci literackiej marginesowo wypowiadał się Janusz Sławiński „semantyka wypowiedzi narracyjnej”.
BOHATER, FIGURA, CHARAKTER, POSTAC LITERACKA- w tekście Markiewicza używany jest ostatni wariant, gdyż tylko on wolny jest od jakichkolwiek niedogodności semantycznych, sugeruje pewna uporządkowana całość oraz zdaje sprawę, że obiekt, o którym mowa jest nacechowany antropomimetyzmem.
Postać literacka w najostrożniejszym ujęciu to jednostkowy podmiot, któremu przyporządkowane SA właściwości , czynności i stany, zewnętrzne i wewnętrzne.
Układ cech postaci poznajemy bezpośrednio lub przez wskazanie pośrednie- implikowanych lub sugerowanych przez inne cechy, treści psychiczne itd., układ ten w miarę powstawania tekstu stopniowo się wytwarza i wzbogaca, czasem modyfikuje. Taka postać powstaje na podstawie tekstu i jest w nim zakorzeniona!, ale dana jest w nim co najwyżej częściowo, o tyle, o ile cechy te zostały wprost nazwane, co zresztą może być mylące, w pozostałej części układ ten kształtuje się dopiero w procesie odbiorczym selekcji, scalania i streszczania, poszczególnych rozproszonych zdań. Wszystko to wymaga znacznej aktywności odbiorcy.
Proporcja miedzy mocą sterowniczą a swoboda interpretacyjną odbiorcy jest różna w poszczególnych utworach, zależy też od dyspozycji indywidualnych odbiorcy, od kultury literackiej.
Dogodny wstęp do opisu postaci stanowi określenie motywacji i kompetencji narratora. Istnieją dwa tradycyjne sposoby budowania postaci literackich: metoda BEZPOŚREDNIA I POŚREDNIA (mogą współwystępować w utworze narracyjnym).
Postaciowanie bezpośrednie- to nazywane wprost właściwości postaci narracyjnej, może pochodzić od narratora autorytatywnego- wówczas jest niepodważalne, jeżeli pochodzi od innego to może okazać się fałszywe.
Postaciowanie pośrednie- to podawanie informacji, z których te właściwości można wnioskować. Składają się na nie dane personalne postaci, wygląd zewnętrzny i ocena cech osobowości, służy mu biografia retrospektywna.
W nowszej lit. Istnieje tendencja do eliminowania charakterystyki bezpośredniej , jako bardziej prymitywnej.
Główne odmiany literackiego przekazu treści psychicznych:
-narracja nazywająca lub relacjonująca,
-zmetaforyzowana narracja nazywająca lub relacjonująca,
-monolog wewnętrzny,
-logicznie uporządkowany,
-urywany, skojarzeniowy, niespójny,
-strumień świadomości ( termin ten rezerwowany dla takiej odmiany przekazu przeżyć wewnętrznych w którym obok monologu wew. urywanego, skojarzeniowego, lub niespójnego, wprowadzone są też nie zwerbalizowane przedstawienia spostrzeżeniowe i wyobrażeniowe.)
Zawartość i struktura postaci literackiej:
charakter bytowy postaci wyznaczony w utworze , rzeczywisty lub fikcjonalny, a w obrębie obu tych kategorii psychofizyczny i nadprzyrodzony.
Dobór, zawartość i proporcja aspektów, w których postać się przejawia (np. wygląd)
Dobór, zawartość i hierarchizacja cech fizycznych
Dobór, zawartość, hierarchizacja poszczególnych kategorii cech osobowościowych
Wybór dominanty osobowościowej.
Relacje miedzy cechami fizycznymi a osobowościowymi
Stopień aktualizacji, wyrazistość i częstotliwość przejawów poszczególnych cech osobowościowych
Synchroniczna jednolitość lub występowanie sprzeczności i konfliktów w obrębie poszczególnych kategorii cech osobowościowych.
Diachroniczna statyka lub zmienność w obrębie poszczególnych kategorii cech osobowościowych.
W wypadku zmienność- jej względna ciągłość lub skokowość, a w związku z tym stopień przewidywalności postępowania postaci
Miara zrozumiałości postępowania postaci w świetle motywacji znajdujących się w samym utworze.
Aksjologiczna zgodność lub niezgodność cech postaci w obrębie jednej lub różnych kategorii cech osobowościowych
Zgodność lub niezgodność danych postacionowania bezpośredniego i pośredniego
Sfera niedookreślenia postaci.
Wybór języka dla personologicznego opisu postaci:
1) wykorzystanie określenie stosowanych przez autorytatywnego autora w postaciowaniu bezpośrednim.
2) użycie określeń należących do wiedzy potocznej lub naukowej współczesnej utworowi
3) użycie określeń należących do dzisiejszej wiedzy potocznej lub naukowej
Pozycja bądź funkcja postaci literackiej może być:
wobec innych składników czy aspektów dzieła literackiego
wobec postaci z innych utworów
wobec rzeczywistości pozaliterackiej.
Pozycja kwalitatywna postaci wyznaczają jej stosunki podobieństwa i kontrasty wobec innych postaci, rozpatrywane na różnych płaszczyznach porównawczych.
Pozycja relacyjna to zasadnicza funkcja jaką spełnia postać wobec innych postaci w przebiegu fabularnym.
J. Łotman : KOMPOZYCJA SŁOWNEGO DZIEŁA SZTUKI: POJĘCIE POSTACI< POSTAĆ I CHARAKTER.
POJĘCIE POSTACI:
Istnieją dwa typy funkcji postaci:
-klasyfikująca (bierna, najczęściej w tekście fabularnym),
- postaci działającej (aktywna).
Teksty nie fabularne to:
-kalendarz,
-rozkład jazdy,
-mapa geograficzna (by stała się tekstem fabularnym wystarczy tylko poprowadzić strzałkę oznaczająca np. trasę statku=> będzie to działanie przezwyciężające strukturę, zostaną też wprowadzone nowe współrzędne oceny, powstaje wówczas pytanie o czas ruchu statku względem obserwatora- czy się dokonał, dokonuje czy dopiero dokona).
- W. Propp - postać jest przecięciem funkcji strukturalnych.
- Konieczne elementy każdej fabuły:
1) pewne pole semantyczne podzielone na dwie wzajemnie dopełniające się podzbiory.
2) granica miedzy tymi podzbiorami, która w zwykłych warunkach jest nieprzekraczalna, jednakże w danym przypadku okazuje się przekraczalna dla działającego bohatera.
3) działający bohater.
-każdy zbiór ma pewne cechy, które ujawniają się w miarę wchodzenia w relacje fabularne z innymi elementami .
-jeśli bohater różni się co do swej istoty od otoczenia, albo nie ma możliwości oddzielenia się od niego to ROZWINIECIE FABUŁY JEST NIEMOZLIWE!
-postać działająca może nie dokonać czynu np. zabójca może nie zabić kolejny raz.
-w stosunku do granicy pola fabularnego postać działająca występuje jako przezwyciężająca ją, a granica w stosunku do niej jako przeszkoda. Wszystkie postaci przeszkód (tak postaci przeszkód) zazwyczaj będą w tekście skoncentrowane na granicy i strukturalnie będą zawsze jej częścią.
-pomocnicy postaci działającej SA rezultatem rozwarstwienia w niektórych tekstach jednolitej funkcji przezwyciężenia granicy.
-aby ruch został zatrzymany postać działająca musi zlać się z antypolem semantycznym, przekształcić się z postaci ruchomej w nieruchomą. Jeśli się nie da to fabuła jest nie zakończona i ruch dalej trwa.
-Każda fabuła jest rozwinięciem relacji między ludźmi na mocy faktu, że teksty są stworzone przez ludzi i dla ludzi.
-antropomorfizacja postaci nie oznacza utożsamienia z naszym osobistym, potocznym pojęciem człowieka.
-postacie działające to np. Bóg i Szatan, a człowiek to narzędzie warunkujące działanie, narzędzie do zrealizowania natchnionego działania.
-typ obrazu świata, typ fabuły i typ postaci warunkują się wzajemnie.
-postaci- bohaterowie wyposażeni są w ludzkie imiona i wygląd, dzielą się na dwie grupy:
-postaci działające
-warunki i okoliczności działania ( by się uczłowieczyły potrzeba człowieka, który ma siłę działającą).
-postać ruchoma ma przyzwolenia na rzeczy, na które postać nieruchoma nie ma.
-gdy dwa elementy tekstu na zmianę pełnia różne funkcje fabularne to sprzyja to ich personifikacji- utożsamieniu funkcji i postaci.
POSTAC I CHARAKTER:
-G. Gukowski- badacz, który poświecił wiele opracowywaniu zagadnienia typologii charakterów w systemie klasycyzmu, romantyzmu i realizmu.
-charakter typizacji realistycznej wiązał się miedzy innymi z ideą zależności człowieka od środowiska społecznego.
-XVIII wiek- idea zależności człowieka od środowiska społecznego.
-przeciwstawienia w tekście - wówczas dochodzi do rozwarstwienia na kilka synchronicznych przekrojów.
-aby charaktery mogły być przeciwstawne musza być porównywalne.
-bohaterowie mogą przejawiać swa przeciwstawność przez to, że w różny sposób mówią o tym samym.
-bohater może być dany w opisie innej postaci „ jej oczyma„ tzn. w jej języku.
-charakter postaci może być zbudowany na zasadzie połączenia podobnych charakterystyk w jedna wiązkę.
-nieoczekiwane zachowanie bohatera osiągane jest przez to, że charakter zbudowany jest nie jako jedna znana wcześniej możliwość działania, lecz jako zbiór możliwości. Jest też związane z tym, że tekst rozwija się na osi syntagmatycznej.
-Don Juan- postać, która jawi się różnie w odniesieniu do samego siebie i innych różnych postaci. Bohaterowie typy Don Juana podporządkowani są zmienności strukturalnej.
Typy postaci:
- ruchome i nieruchome
-zmienne i niezmienne
-w przypadku różnicy między kodem kulturowym autora i audytorium granice postaci mogą ulec przesunięciu.
SŁOWNIK TERIMÓW LITERACKICH MICHAŁA GŁOWIŃSKIEGO I JANUSZA SPŁAWIŃSKIEGO.
POSTAĆ LITERACKA- fikcyjna osoba występująca w świecie przedstawionym dzieła. W utworach epickich i dramatycznych odrębna od podmiotu literackiego, natomiast w lirycznych często z nim identyczna. Jest określonym układem motywów, cech wyglądu i charakteru, działań, przeżyć wewnętrznych, wypowiedzi- podporządkowanych jakiejś zasadzie scalającej np. stereotypowi, ideałowi wychowawczemu.
CHARAKTER- (gr. charakter = cecha znamienna, znak), postać literacka wyraziście zindywidualizowana, wyposażona w jej tylko właściwe rysy osobowościowe, skłonności i zapatrywania.
-charakter statyczny- nie zmienia się w biegu fabuły,
-charakter dynamiczny- podlega ewolucji wraz z narastaniem fabuły.