Marian Tarłowski – główny bohater, nieśmiały, wątły fizycznie młody mężczyzna, który psychicznie nie był stworzony do walki. Największą przeszkodą była dla niego świadomość, że w obronie ojczyzny zmuszony jest zabijać. Z jego fizyczną słabością kontrastowała siła charakteru – dzielność i odwaga na polu walki. Od dzieciństwa przejawiał zainteresowanie przyrodą. I choć miał predyspozycje do zrobienia kariery naukowej jako prepozytywista przybył na Polesie by uczyć w szkole i kształcić młodych Polaków. Przez cały okres walk w powstaniu towarzyszyło mu przeświadczenie, że jego właściwym miejscem jest pole nauki a nie walki. Stanął więc wobec konfliktu obowiązków, chociaż oba związane były z miłością do ojczyzny to jednak wybrał szeregi powstańcze. Właściwie nie był to wolny wybór, powstanie wybuchło, a to pociągała za sobą obowiązek brania w nim udziału.
Jagmin - dowódca jazdy. Mężczyzna u którego tężyzna fizyczna idealnie koresponduje z siłą charakteru. Jest on przedstawiony jako idealny żołnierz i towarzysz broni. Ponieważ z wykształcenia był wrażliwym humanistą przeżywał podobne rozterki jak jego przyjaciel Marian, nie mógł pogodzić się z koniecznością zabijania. W chwili rozstania z Anielą, nie był w stanie wyznać jej miłości, gdyż rozpacz pożegnania stałaby się nie możliwą do zniesienia.
Aniela - młodsza siostra Mariana, podobnie jak on wątła fizycznie, i podobnie odważna i kochająca ojczyznę. W chwili pożegnania najważniejszych w jej życiu mężczyzn nie popadła w rozpacz, wiedziała bowiem, że musi im dodać otuchy w tak dramatycznej chwili. W finalnej scenie widzimy Aniele pozbawioną nadziei, śmierć bliskich zabrała jej wszystko, co w życiu było ważne. Aniela symbolizuje kobietę odważną, cierpiącą i zdolną zarazem do poświęceń na rzecz ojczyzny.
Traugutt - Orzeszkowa kreuje na idealnego dowódcę – odważnego, świetnego taktyka, ale zarazem człowieka pełnego uczuć dla współtowarzyszy walki.
Geneza: Ostatnie dzieło Orzeszkowej to cykl opowiadań czy nowel (kwestia gatunku jest sporna) podejmujących temat powstania styczniowego. Nowelistka prawie pięćdziesiąt lat po powstańczych wydarzeniach chciała dać obraz wydarzeń i nastroju tamtych dni w formie, która pozwoli na zachowanie ich w ludzkiej pamięci. Dostrzegała bowiem, zwłaszcza wśród młodzieży, postępującą amnestię historyczną. Poddawani dobrowolnie lub przymusowo rusyfikacji zapominali o dokonaniach walczących o wyzwolenie narodu. Tymczasem dla pisarki, która sama aktywnie uczestniczyła w powstaniu, było to nie do przyjęcia. Inną okolicznością, która skłoniła pisarkę do stworzenia cyklu była rewolucja w roku 1905. Mimo że w Glorii victis nie ma w nim bezpośredniej wzmianki o analogii między obydwoma wydarzeniami, niewątpliwie przemiany wolnościowe, jakie mogły przynieść wydarzenia rosyjskiej rewolucji budziło skojarzenia z atmosferą, jaka kiedyś towarzyszyła polskim powstańcom. Również ostateczne stłumienie zrywu Orzeszkowa widziała podobnie, jak klęskę powstania, czyli w atmosferze załamania i ogólnego zniechęcenia. Rewolucja 1905 r. miała także „praktyczny” wpływ na powstanie cyklu, przyczyniła się bowiem do zelżenia nacisku cenzury, co pozwoliło podjąć i opisać wydarzenia powstańcze.
Mowa
ezopowa:
jest specjalnym typem przemilczenia postulującego tj. domagającego
się wypełnienia, apelującego do pamięci odbiorcy i jego zdolności
kojarzenia. Po powstaniu styczniowym miał miejsce zakaz mówienia i
pisania o określonych sprawach. Działająca cenzura posiadała
szczegółowy wykaz spraw, które nie mogły być poruszane w druku.
Zaistniała więc sytuacja wymuszonego milczenia. Pisarze polscy, aby
zmylić cenzorów posługiwali się tzw. „ językiem szyfrowanym”
mającym charakter swoistego mówienia wbrew zakazom. W ten sposób
powstały dzieła literackie o dwóch szeregach znaczeniowych. Jeden
przeznaczony dla cenzora a drugi skierowany do polskiego patrioty,
ten mógł być zrozumiały tylko wówczas, gdy odbiorca posiadał
świadomość historyczną epoki. Szereg ten opierał się na
wykorzystaniu bogactwa środków wyrazu artystycznego m.in.:
•
antonomazji (burza→ powstanie, matka→Polska)
• przemilczeń
(Nad Niemnem)
• nieokreśloności czasoprzestrzennej itd.
Cykl Gloria victis pisany był w czasie rozluźnienia cenzury, dlatego też szyfrowanie informacji o powstaniu nie było już koniecznością. Technikę niedomówień kontynuuje ze względu na patos utworów tworzących cykl. Orzeszkowa często wyzyskuje środki mowy ezopowej przy innych zabiegach artystycznych, np. przy mitologizowaniu. Widać to wyraźnie, gdy opisując Jagmina używa słów „a za silnymi ramiony leciał poszum niewidzialnych skrzydeł... owych dawnych”
Jest to zaszyfrowane odniesienie do husarii, której elementem stroju były „skrzydła” z piór. W ten sposób wpisuje autorka postać Jagmina w zmitologizowany już krąg największych rycerzy Rzeczpospolitej.
Kompozycja noweli - Gloria victis jest zmodyfikowaną wersją klasycznej noweli. O jej specyfice decyduje właśni swoiście ukształtowana kompozycja. Pisarka posłużyła się konstrukcją „podwójnej treści”.
Pierwszy plan stanowi rozmowa lasu z wiatrem. Czytelnik podlega baśniowej sytuacji, bowiem elementy przyrody opowiadają o epizodzie powstańczym, którego były świadkami.
Drugi plan noweli stanowi opowieść lasu. Nie może być tu mowy o charakteryzującej nowelę ciągłości i przyczynowo-skutkowości fabuły.
Dzieje
się tak, ponieważ wydarzenia relacjonowane są dość swobodnie,
bez zachowania chronologii. Tym, co uporządkowuje narrację, jest
perspektywa sytuacji narracyjnej. Brak chronologii i typowego
schematu (zawiązanie akcji, rozwój, punkt kulminacyjny i
rozwiązanie akcji) zastępuje tu narastający niepokój. Od początku
wiemy, że walczący powstańcy zginą i spoczną w mogile u stóp
opowiadających ich historię drzew. Orzeszkowa jednak tak silnie
dramatyzuje wydarzenia, że przerywane co pewien czas opowieści
domagają się dopełnienia, które często pada w kolejnej
relacji.
Narracja
- Płaszczyzna narracji zyskuje wymiar baśni, gdyż Orzeszkowa
dokonała jej personifikacji i antropomorfizacji. Elementy leśnej
przyrody (kwiaty i drzewa) przestały być niemymi świadkami
tragedii. Opowiadają o tym, co widziały a nawet więcej – doznają
przy tym ludzkich uczuć. Różnią się, na wzór rozumnych istot,
charakterami, ponadto obdarzone są poczuciem prawości i stoją po
stronie powstańców. Ich losy wywołują rozpacz wiatru.
Streszczenie:
Utwór rozpoczyna się od nakreślenia baśniowej sytuacji opowiadania. Narratorem opowieści jest las na Polesiu litewskim, który opowiada przybyłemu wiatrowi o zdarzeniach, jakie się w nim rozgrywały. Dowiadujemy się, że wiatr lata po świecie, aby zbierać prawdę o historii świata i roznosić ją dalej. Dzięki punktom topograficznym, które mija wiatr (np. Kanał Królewski) możemy wstępnie umiejscowić akcję noweli. Po blisko stuletniej nieobecności w tych stronach wiatr pragnie się dowiedzieć, co słychać u starych przyjaciół. Drzewa chórem odpowiadają, że działy się tu rzeczy wielkie i niezwykłe. Ciągle dozowane jest napięcie i rozbudzana ciekawość. Wiatr oblatując wszystkie kąty, wyczuwa zapach krwi, słyszy jęki rannych i odgłosy bitwy. Namawia drzewa do opowiedzenia historii tych walk. Wtem dostrzega usypany pagórek z zatkniętym krzyżem – pyta, cóż to znaczy. Na pytanie wiatru chórem odpowiadają dąb, brzoza i świerk, tłumacząc, że jest to zbiorowa mogiła. Kolejno poznajemy więcej szczegółów: świerk mówi, że jest to mogiła bezimiennych bohaterów, dzwoneczki liliowe dodają, że polegli oni bardzo młodo, zaś róża dodaje, że ginęli oni w mękach. Następnie wszystkie rośliny utyskują na brak pamięci o owej mogile – tylko róża rzuca na ten grób kwiaty i tylko dzwoneczki leśne wydzwaniają pacierz żałobny nad grobem. Wstrząśnięty tymi wiadomościami wiatr w uroczystym zwrocie nawołuje, aby opowiedzieli mu oni dokładnie o życiu i śmierci spoczywających w mogile, aby mógł wieść tę zanieść na cały świat. Pierwszy opowieść rozpoczyna stary dąb. Wspomina pojawienie się w lesie kilkuset młodych ludzi. Wskazuje na specyficzny element stroju – ciemnogranatową czapkę. Informacja ta pozwala zrozumieć, że mowa o powstańcach styczniowych, gdyż to oni nosili takie nakrycie głowy. Dąb wspomina podniecenie i nadzieję, jakie malowały się na twarzach młodzieńców. W miejscu, w którym stoi opowiadające drzewo powstańcy rozłożyli obóz. Wodzem ich był Romuald Traugutt. Narrator daje w tym momencie dość dokładny opis jego wyglądu i cech charakteru. W opisie tym dąży się do ukazania jego niezwykłej siły moralnej i mądrości, a także odwagi. Zdecydował się w końcu powieść garstkę powstańców w nieznane – nie wiedząc nawet, czy ich ofiara przyczyni się do odzyskania niepodległości. Heroizm tej postaci uwydatniany jest poprzez porównanie jej do Leonidasa, króla spartańskiego, który wraz z 300 żołnierzami dzielnie bronił ojczyzny przed agresja perską. Na tym kończy dąb opowieść o Traugutcie, wskazując, że będzie ona obszernie dopełniona w dalszych partiach utworu. Teraz z kolei opowiada o losach najmłodszego z powstańców. Dąb znów powraca wspomnieniami do dnia przybycia walczących do lasu. Działo się to w maju. Z ramienia wodza na czele jechał Jagmin – „młody Herkules z kształtów, Scypio rzymski z rysów” Nie o nim jednak pragnie opowiadać dąb. Jego „ulubieńcem” stał się bardzo młodziutki Maryś Tarłowski. Wyglądem w ogóle nie pasował do sytuacji – był to bowiem wątły, drobny, niebieskooki chłopczyna, o niemal dziewczęcych rysach. Okazuje się, że dąb „znał” Marysia już wcześniej z opowieści traw. Pochodził on z daleka, a w te strony przybył, aby uczyć „maluczkich”. Wraz z nim przybyła jego młodsza siostra – Anielka, z którą był bardzo związany. Prawdopodobnie nie mieli oni nikogo na świecie poza sobą, dlatego też kochali się bardzo i byli niemal nierozłączni, dbając o siebie nawzajem. Wkrótce do tej dwójki dołączył nowy przyjaciel obojga – Jagmin. To właśnie on zajmował się rozpowszechnianiem wiadomości o wybuchu walk. Dąb przytacza scenę, w której informuje on Marysia, że termin wymarszu do lasów horeckich wyznaczono na za dziesięć dni. Obydwaj młodzieńczy potwierdzają wzajemną gotowość walki ręka w rękę. Wiadomość ta powoduje wybuch płaczu u Anieli. Szybko jednak opanowuje ona chwilową słabość, rozumiejąc, że tak uczynić trzeba. Gdy zostaje sama z Jagminem prosi o opiekę nad bratem. Okazuje się także, że pomiędzy tym dwojgiem rodzi się uczucie, czego wyrazem jest czuły pożegnalny pocałunek złożony na ręku dziewczyny. Na tym dąb kończy opowieść, prosząc o chwilę odpoczynku. Teraz przemawia świerk. Jako najwyższe z drzew widział on najdalej. Dlatego też mówi o walkach, jakie toczyli powstańcy. Wskazuje, że były to krwawe starcia, ale nie jest on stworzony, by je opisywać. Woli wspominać, z jaką radością witał walczących, gdy powracali zwycięscy. Wspomina, jak umęczeni i ranni zawsze pozostawali karnie posłuszni wodzowi, odpoczywając dopiero podczas wieczornego posiłku. Świerk przypomina jeden z takich zwycięskich powrotów, kiedy to Traugutt wywołał na środek Marysia Tarłowskiego i przy wszystkich podziękował mu za uratowanie życia. W stronę młodzieńca posypały się gratulacje i powinszowania. Zapanowała ogólna wesołość, której nie podzielał jedynie sam bohater dnia. Jak tłumaczy to świerk, jeszcze długo w nocy siedział samotnie zadumany, gdyż nie do walki był on stworzony. Komentarz ten ma pogłębić heroizm decyzji o przyłączeniu się do powstania. Temat ten kontynuuje brzoza, mówiąc, że wielokrotnie była świadkiem zwierzeń młodzieńca, jakie czynił on w samotności, odosobnieniu przed naturą. Umiłował on bowiem niezwykle geniusz natury i uwielbiał go kontemplować. Był wtedy naprawdę szczęśliwy. Brzoza wspomina także o nocnych rozmowach Marysia z Jagminem. W dyskusjach tych snuli głównie plany co do przyszłości ojczyzny i całego świata, która nastanie po epoce krwawych walk. W tym momencie pojawia się refleksja ogólniejszej natury – dotycząca bezsensowności i okrucieństwa każdej wojny. Mówi się o niej jako o czynie bratobójczym, który uśmierca zarówno ofiarę, jak i agresora. Słowa te przypisane są Marysiowi. Dwaj przyjaciele ostatecznie dochodzą jednak do wniosku, że obecnie walka jest konieczna i nie ma od niej odwrotu. Wskazują, że zapewne kiedyś nadejdą zmiany, ale oni już raczej tego nie zobaczą. Brzoza kończy swoją wypowiedź słowami: „Aż przyszedł dzień…” Myśl tę podejmuje ponownie stary dąb. Z wieściami przybywa do obozu członek tzw. „straży dalekiej”, wysłaniec poczty obywatelskiej – Kalikst Radowicki. Prosi o szybkie zaprowadzenie do wodza. W namiocie Traugutta zbiera się jeszcze kilka osób na naradę. Wreszcie dowódca wyszedł do powstańców i ogłosił zbliżającą się ostateczną bitwę. Wiele wojska ciągnie na lasy horeckie. W przemówieniu skierowanym do oddziałów podkreśla Traugutt celowość i konieczność ich ofiary, która da podstawy dla przyszłego zwycięstwa. Po chwili wszyscy rozpoczynają przygotowania do bitwy. Poseł udaje się w drogę powrotną, wcześniej jednak wręcza jeszcze Marysiowi krótki list od siostry. Niestety trzeba już wymaszerować, więc treść listu pozostaje tajemnicą. Wkrótce rozpoczyna się bitwa. Powstańcy dzielnie, w miarę możliwości, stawiają opór. Walka jest jednak z góry skazana na niepowodzenie. Wszystko rozgrywa się w kłębach gęstego dymu, więc dąb opowiada tylko o niektórych wydarzeniach. Relacjonuje on to, co dzieje się z Tarłowskim – chłopak zostaje ranny w ramie i gdy leży wśród paproci, zostaje dostrzeżony przez Jagmina. Odnosi on przyjaciela do namiotu z rannymi, który bardzo szybko napełnia się po brzegi. Dwaj lekarze obozowi mają pełne ręce roboty. Tymczasem agresorzy nie poprzestają na walkach na polu bitwy i z wściekłością rzucają się do ataku na namiot z rannymi. Powstańcy ruszają na pomoc. Pierwszy do namiotu dotarł Traugutt, ale nie zastał tam rannych i lekarzy, lecz same trupy. Ostatni dogorywał nadziany na piki Maryś Tarłowski. Resztkami sił rzucił on Jagminowi chustę zbroczoną krwią, prosząc, aby oddał ją siostrze. Na tym zakończył swą opowieść stary dąb. Wiatr tymczasem, wysłuchawszy tych wspomnień, płakał nad grobem poległych. Po chwili zapytał jeszcze o wetknięty w mogiłę krzyż. Na to wezwanie dzwonki liliowe opowiadają, że wetknęła go tu Aniela, kiedy, dawno już, przyszła na grób brata. Długo płakała nad losem dwu ukochanych mężczyzn, ale nigdy już więcej tu nie wróciła. Następnie dąb wspomina o latach, które minęły od tamtych krwawych wydarzeń. Przez ten czas żaden człowiek nie przyszedł nad grób walczących. Jedynie przyroda, będąca świadkiem owych walk, przechowuje ich obraz w pamięci. A czas ciągle i nieubłaganie płynie, powtarzając słowa: vae victis, czyli ‘biada zwyciężonym’. Gdy dąb skończył, wiatr już nie płakał, lecz wzniósł się nad lasem i zakrzyknął: Gloria victis, czyli: Chwała zwyciężonym! Okrzyk ten poniósł ponad niebiosa i nad całą ziemię. Był to krzyk rozbrzmiewający przyszłym triumfem.
Plan wydarzeń:
I.Przybycie
wiatru do lasu horeckiego.
II.Rozmowa wiatru z
drzewami.
III.Opowieść dębu:
1.Przybycie powstańców do
obozu u stóp drzewa.
2.Przedstawienie postaci
Traugutta.
3.Przedstawienie postaci Jagmina.
4.Przedstawienie
postaci Mariana Tarłowskiego i jego siostry:
a)porzucenie
kariery naukowej i przybycie na Podole, aby uczyć
młodzież;
b)serdeczna przyjaźń z Jaśminem;
c)decyzja o
wzięciu udziału w powstaniu;
V.Opowieść
świerka:
1.Powstańcze losy Marysia:
a)uratowanie życia
Trauguttowi;
b)poczucie osamotnienia i niechęci do działań,
które zmuszony jest wykonywać (jest to typ intelektualisty,
stworzony do innych rzeczy, niż walka)
V.Opowieść
brzozy:
1.Dalsze losy Marysia:
a)potwierdzenie przez brzozę
wrażliwej i delikatnej natury chłopca;
b)nocne rozmowy Marysia
z Jagminem;
2.Zapowiedź ostatecznej bitwy.
VI.Uzupełnienie
relacji przez dąb:
1.Przegrana bitwa:
a)szybki atak
niezwykle licznej armii;
b)wielogodzinne walki;
c)zranienie
Marysia;
d)odtransportowanie przyjaciela do punktu pomocy
medycznej (przez Jagmina);
e)napaść agresora na namiot z
rannymi;
f)zabicie wszystkich bezbronnych i rannych
powstańców;
g)scena konania Marysi (dar dla siostry –
zakrwawiona chusta)
VII.Rozpacz wiatru.
VIII.Opowieść
dzwonków liliowych o jedynej wizycie Anieli i zatknięciu przez nią
krzyżyka na zbiorowej mogile.
IX.Wyruszenie wiatru w dalszą
drogę i rozgłaszanie przezeń historii powstańców spointowanej
słowami Gloria victis!
Eliza Orzeszkowa – Gloria victis