Kasprowicz pochodził z Szymborza na Kujawach, urodził się w wielodzietnej rodzinie chłopskiej. Dzieciństwo, chłopskie pochodzenie w decydującej mierze wpłynęło na sens i wymowę wierszy z pierwszej fazy jego twórczości.(I faza - tendencyjna, społecznikowska z wpływami naturalizmu).
Pierwszy okres twórczości Kasprowicza cechuje:
Zainteresowanie tematyką chłopską, społeczny radykalizm, co zbliża te twórczość do dorobku Marii Konopnickiej.
Dominacja takich tematów jak biedota, nędza i poniżenie chłopa
Nie cofanie się przed ukazywaniem brzydoty i nędzy istnienia poeta robił to świadomie
Kasprowicz w tej poezji wypowiada się w imieniu skrzywdzonych biedaków dlatego ta poezja jest wciągnięta w służbę społeczną, jest nośnikiem pewnych treści ideowych, dramatyczne obrazy mają dotrzeć do sumień czytelników.
Posługiwanie się techniką naturalistyczną, co widać w skrupulatności, z jaką gromadził charakterystyczne szczegóły życia chłopa
Unikanie moralizowania
Poeta nie stosuje akcentów lirycznych, nie podaje gotowych wniosków płynących z wiersza. Obraz ma mówić sam za siebie, ma wzbudzić współczucie dla biedaków
W
tej pierwszej fazie Kasprowicza można wyróżnić dwie tendencje,
dwie metody kształtowania utworów, obydwie związane z
naturalizmem. Pierwszą charakteryzuje przewaga opisowości, drugą
przewaga narracyjności. Do Tendencji opisowej zalicza się cykl
„Obrazki natury”, do których należy m.in. wiersz „
W chałupie”.
Opisowość tego wiersza ma charakter protokolarny tzn. podlega
zasadniczo na nagromadzeniu prostych danych obserwacyjnych, które
przeważają nad interpretacją, oceną, refleksją, czynnik
interpretacyjno – oceniający jest jakby zamaskowany, ukryty.
Charakterystyczne jest dla naturalizmu w tym opisie selekcyjna
tendencja tematyczna: gromadzenie szczegółów, budzących pod
różnymi względami niechęć w czytelniku. W wierszu „W chałupie”
mamy dynamizację zasadniczo statycznego obrazu. Zostało to
osiągnięte dzięki metodzie, która dziś moglibyśmy porównać z
ruchem kamery filmowej: najpierw mamy obraz chałupy, następnie jej
wnętrze, szczegóły nie noszące ślady bytności człowieka, potem
szczegóły świadczące o bliskości człowieka, wreszcie opis
siedzącej kobiety. Tendencje narracyjną reprezentuje cykl sonetów
„Z chałupy”, który jest jednym z większych osiągnięć
artystycznych Kasprowicza. Artyzm tego cyklu bierze się z
rozległości panoramy, a zarazem konkretności szczegółu
społecznego i obyczajowego, ze znakomitej kompozycji, z
przemyślanego, celowego zrównoważenia czynników subiektywnych i
obiektywnych. Sonety z tego cyklu zawierają bogaty i
usystematyzowany obraz życia wsi kujawskiej. Kasprowicz pokazał tu
po raz pierwszy w literaturze polskiej tak ostry i konfliktowy obraz
wsi polskiej. Zostały zauważone nie tylko konflikty między
chłopem, a jego społecznymi antagonistami z zewnątrz wiejskiej
wspólnoty, lecz również rozwarstwienia społeczne wewnątrz wsi
będące źródłem nie mniej ostrych starć socjalnych.
Osobne
miejsce w swej twórczości poświęcił Kasprowicz wiejskiemu
dziecku, które usiłuje pokonać wszelkie piętrzące się przed nim
trudności i zdobyć wiedzę w miejskich szkołach. Mówi o tym Sonet
XXXIX w którym przebrzmiewają echa idei pracy u podstaw.
Inny
tym poezji naturalistycznej Kasprowicza reprezentują jego
naturalistyczne gawędy chłopskie. Utwory te, które mimo w nich
obecności tu i ówdzie liryzmu, należą do epiki.
W tym
okresie poeta zdradzał wyraźną i konsekwentną tendencję
przechodzenia od liryki do epiki oraz dramatu. Dopiero wejście w
krąg modernistyczny przyniosło w twórczości Kasprowicza
ostateczny triumf liryki. Naturalistyczne gawędy chłopskie
przynoszą nie znany dotąd w literaturze polskiej obraz wsi i życia
chłopa
Kasprowicz znając dobrze wieś i chłopa, nie tylko potrafił z dużym realizmem i wnikliwością ukazywać konkrety życia wsi, nie tylko rozumiał motywy swych bohaterów, nie tylko umiejętnie dialektyzował język, ale co więcej umiał przez wybór formy narracyjnej stworzyć nowe w polskie literaturze usytuowanie narratora w rzeczywistości społecznej przedstawionego świata. Gawęda, którą się posłużył zakładała usytuowanie narratora w takiej rzeczywistości społecznej świata, która cechuje daleko idąca integracja światopoglądowa, jednolity i powszechnie rozumiany system wartości, utrwalony obyczaj.
Druga
faza twórczości Kasprowicza to przełom modernistyczny zwany
buntowniczym
Cechuje go:
Porzucenie misji służenia nędzarzom i pokrzywdzonym, odejście od tematyki społecznej, nie zajmowanie się już problemami biedy i niesprawiedliwości. Realne i konkretnie doświadczane zło i krzywda o podłożu społecznym zostały zastąpione przez znaczenie mniej wyraziste poczucie smutku świata, duchowego cierpienia wrażliwych jednostek, kryzysu idei i braku światopoglądowego oparcia.
Pogardliwa postawa wobec tłum. Poeta negatywnie ocenia chęć służenia tłumowi, „wrogowi ducha”. Pojawia się nowa nuta w jego poezji: niechęć, odraza wybitnej jednostki do ludzkiej masy. Tłum bowiem jest jedynie zainteresowany sprawami materialnymi, nie ma zrozumienia dla ducha. Te przyziemne zainteresowania zagrażają rozwojowi wewnętrznemu indywidualnej jednostki.
Zmiana kształtu artystycznego wierszy. Nie można zaobserwować już wpływów naturalizmu. Kasprowicz przechodzi ku symbolizmowi, impresjonizmowi, ekspresjonizmowi i katastrofizmowi.
Przesunięcie uwagi poety w sferę zagadnień i doznań metafizycznych
Zwiększenie roli nastroju i psychologizacja poezji
Zwiększenie intensywności roli przyrody, która teraz pełni funkcję nie naturalnego środowiska i tła losów człowieka, lecz symbolu spraw wiecznych.
Usamodzielnienie walorów kolorystycznych w tych wierszach, w których obraz przyrody odgrywa istotną rolę.
Odmiana warsztatu poetyki Kasprowicza. Wyraziste niemal epickie obrazy i konkretność języka nazywającego rzeczy i zdarzenia ustąpiły miejsca chwytom artystycznych typowym dla epoki modernizmu: obrazom o znaczeniu przenośnym i symbolicznym, językowi o wyraźnym nacechowaniu literackim, odpowiedniemu do przekazywania nastrojów i stanów psychicznych
Owy przełom modernistyczny w twórczości Kasprowicza zapowiada poemat „Miłość” w którym uczucie nosi cechy metafizyczne, a tłem jest symbolicznie odmalowana przyroda. Jednakże właściwym przełomem stało się wydanie tomu „Krzak dzikiej róży w ciemnych Smreczynach”. Utwór ten jest doskonałym dowodem zmiany światopoglądowej w życiu jego autora. Naturalizm został zastąpiony tu impresjonizmem, malującym nastrojowy pejzaż górski Poeta konstruuje w tym utworze symboliczną sytuację będącą odzwierciedleniem losów człowieka. Dwaj bohaterowie wiersza róża i limba pełnią funkcję symboli. Widać w utworze zwiększenie roli przyrody, która urasta do rangi symbolu spraw wiecznych: śmierci i życia co jest jak wiadomo charakterystyczne dla drugiej fazy twórczości Kasprowicza.
„Hymny”
należą do najważniejszych utworów drugiego okresu poetyckiego
poety, są one wyrazem głębokiego kryzysu światopoglądowego
poety, jego zwątpieniem w harmonię świata. Na zbiór „Hymnów”
składają się następujące poematy: „Dies irae”, „Salome”,
„Święty Boże”, „Moja pieść wieczorna”, „Salve Regina”,
„Hymn św Franciszka z Asyżu”, „Judasz”, „Maria
Egipcjanka”. Objęcie pierwszych czterech utworów wspólnym
tytułem „Ginącemu światu” było zaakcentowaniem przez poetę
to że według niego świat zmierza do nieuchronnej katastrofy, a
ludzkość ogarnął kryzys wartości. Ta przeważająca świadomość
nie zanika w dalszych hymnach, ale za to zmienia się w nich postawa
filozoficzno – religijna.
Dla Kasprowicza świat był
niespokojną zagadką, bo dostrzec w nim można było równocześnie
działanie dobra i zła. Dobro było dostrzegalne w pięknie
przyrody, w szumie drzew o górskich potokach, w barwach kwiatów.
Zło narzucało swą obecność przede wszystkim poprzez zjawiska
społeczne,, obrazy nędzy ludzkiej i cierpienia.
Metafizycznym
pytaniem stawała się wątpliwość, czy Bóg jest najwyższą,
absolutną wartością etyczną, czy też może personifikacją zła.
W „Hymnach” Kasprowicza wraca w nowym kształcie prometejska
sytuacja tragicznej walk Mickiewiczowskiego Konrada z milczącym,
obojętnych Bogiem. W „Hymnach” pojawiają się niezwykle trudne
pytani, dotyczące samego istnienia Boga, jego stosunku wobec złą i
cierpienia.
Ekspresjonizm występujący w tych utworach polega
na subiektywizmie wizji poety i na wyłączności kryteriów
etycznych w ocenie przedstawionego świata. Poetyka subiektywizmu
wyraża się w silnym buncie przeciw złu, poczuciu winy, lęku,
krytyce rzeczywistości.
Poeta operuje gigantycznymi
symbolicznymi wyobrażeniami w ten sposób wchodzą do „Hymnów”
elementy symbolizmu, personifikacje czy określenia wewnętrznych
stanów psychiki poety. Wszystko to tworzy pełne grozy, monumentalne
obrazy:
-końca świata, zapadania się bytu w nicość w „Dies
irae” -niesamowitej procesji ludzi i roślin w „Święty Boże”
Utwory „Dies Irae” i „Święty Boże” należą do
najważniejszych hymnów Kasprowicza prócz powyższych elementów
ekspresjonizmu, symbolizmu są one przepojone pesymizmem prowadzącym
do nastrojów katastroficznych.
Ostatnia faza twórczości Kasprowicza to okres franciszkański, z buntownika przeciwko Bogu Kasprowicz zmienia się w wyznawcę filozofii św. Franciszka
Trzeci etap cechuje:
akceptacja świata i zgody na wszystko co przyniesie los
uwielbienie i poszukiwanie piękna oraz harmonii w przyrodzie
kult prostego człowieka oraz jego mądrości
postawa franciszkańska nakazująca pokorę wobec losu, cierpliwość, miłość bliźniego raz radość z każdego dnia
Akcenty pogodzenia się z losem i Bogiem można zauważyć w takich hymnach Kasprowicza jak „Moja pieśń wieczorna” , a zwłaszcza w „Hymnie św. Franciszka z Asyżu”: który jest hymnem pochwalnym miłości. Hymn ten opiera się na całkowitym i bezinteresownym poświęceniu się bliskim Autor wyraża tutaj wiarę w to że Bóg odwlecze dzień sądu ostatecznego. Poeta szuka ukojenia w prawdach św. Franciszka, według których współistnienie cierpienia i radości jest niezbędne dal zachowania porządku na ziemi. Kasprowicz wielbi Boga – „rozdawcę cierpienia”. Cierpienie bowiem podkreśla smak chwili radosnych. Autor tworzy harmonijną wizję świata, w którym nie ma elementów zbędnych, wszystko jest konieczne dla zachowania pełni, wzajemne uzupełnianie się dobra i zła daję pełnię życia. W tych dwóch hymnach Kasprowicz budował zręby nowego światopoglądu – franciszkanizmu, który utrwalił się jeszcze w następnej fazie twórczości.
W ostatniej fazie twórczości która ściśle wiąże się a właściwe w stu procentach z okresem franciszkańskim Kasprowicza pisze „Księgę ubogich” i „Mój świat”. W czasie powstawania tych utworów zaznaczyło się utrwalenie postawy franciszkańskiej. Obydwa powyższe utwory prezentują podobną poetykę i podobny światopogląd, wyraźnie odmienny zarówno od wyznawanego w okresie modernistycznym, jak w dobie hymnów. Nowa postawa życiowa, wypowiadana w lirykach poprzez świadomą stylizację na prymitywizm i odwołania do wzorów poezji ludowej, wyrażona została dobitnie w tytule tomu „Księga ubogich”. Tytuł ten nawiązuje do znanych z dawniejszych epok chrześcijaństwa, szczególnie średniowiecza, wydań Pisma Świętego w obrazkach, przeznaczonych dla wiernych nieumiejących czytać, a pragnących obcować z objawionym słowem. „Księga ubogich: prezentowała nową filozofię życia pokornego, pogodzonego z losem i w owym pogodzeniu odnajdującego radość. Kasprowicz w tym utworach głosi pogodzenie się z losem. Wyraża zachwyt dla piękna natury i uwypukla korzyści płynące z obcowania z nim czyli poczucie spokoju, trwałość, ład. Istotą świata jest przemijanie i odradzanie się. Bezsensem jest buntowanie się przeciwko temu stanowi rzeczy. Poeta chce poprzestać na małym i cieszyć się każda chwilą. Zbliża się do chłopów, widzi, że oni posiedli prawdziwą mądrość. Mają bezceremonialny stosunek do Boga, tak jak to widać w „Przeprosinach Boga”. Są najbliżsi mu, nadają mu cechy ludzkie, nie buntują się, gdyż instynktownie wiedzą, że świat jest pełen harmonii. Prowadzą spokojny tryb życia, który staję się też udziałem poety. W wierszu „Pod lasem” mówi przecież „Jestem wieśniak, żyć inaczej byłaby zbrodnia” Wiersze tego okresu są ubogie pod względem środków artystycznego wyrazu. Cechuje je zamierzona prostota i oszczędność efektów.