I 04.03.2013

Obrazy są wszędzie dookoła nas, ich ilość eskalowała w epoce postmodernizmu. Podobnie do innych dziedzin - textual turn (Clifford, Marcuse) i linguistic turn (Rorty) - w sztuce dokonał się icon turn, „zwrot obrazowy”.

Obraz – gr. eikon, łac. imago

Wizualność stała się kluczem do rzeczywistości, jedną z kategorii kultury, która jest wciąż obecna, choć jej znaczenia są płynne.

Sześć progów zmieniających pojmowanie ontologii obrazu:

1. Spór o mimesis – Platon i Arystoteles

2. Sobór nicejski II 772 r. – spór ikonoklastów z ikonoduli potrzeba używania obrazów w Kościele.

3. Sztuka renesansowa – obraz jako przedmiot, niekoniecznie kultu.

4. Reformacja – Kalwin, Luter, Zwingli – „sola fide, sola scriptura”, pytanie o odpowiedniość materii do idei przedmiotu przedstawianego

5. Maurice Denis 1890 r. – powrót do podstaw: pigmentacja, farba, deska; obraz = to, co w ramie, wartość sama w sobie.

6. Rene Magritte „Ceci N'est Pas Une Pipe” – problem reprezentacji.

Ad. 1. PLATON, „Państwo” ks. X – Teoria obrazu wyprowadzona jest z ontologii platońskiej. Nasza rzeczywistość jest odbiciem prawdziwego świata idei, obrazy więc są podobizną odbicia świata idei. Malarz jest odtwórcą, trzecim po demiurgu i rzemieślniku, a to co odtwarza to jedynie widziadło, odbicie (bidon, idol), cień (skia).

ARYSTOTELES „Poetyka” – Proces mimesis kształci, odnajduje się przyjemność w rozpoznawaniu tego, co na obrazie. Celem jest poznanie, a nie odwołanie do idei (autoteliczność obrazu).

Ad. 2. IKONA – problem odpowiedniość przedstawiania świętych a ich idei. FLOREŃSKI – Obraz sprawia, że „niewidzialne staje się widzialne”, odsłania realność religijną jako „drżenie, migotanie poprzez ikonę”. Zmysłowy wgląd proces artystycznego przekształcania wyobrażeniemoc uobecniania.

Ad. 3. Renesans powrócił do obrazu nie jako obiektu kultowego, religijnego  zmiana obiektu przedstawień, nakierowanie na humanizm.

Ad. 4. Reformacja odwraca się od sztuki dewocyjnej, gdyż jest ona ułudą i nie może oddawać idei świętych i Boga, Kościół ma mieć podstawy tylko w wierze i Piśmie.

Ad 5. MAURICE DENIS – zwrócenie uwagi na to, co określa się mianem dzieła sztuki, zamknięcie go w ramach, zamknięcie dzieła sztuki w jego autotelicznej wartości.

Ad. 6. RENE MAGRITTE – kolejny problem reprezentacji, czy obraz wiernie/odpowiednio reprezentuje idee? GADAMER – obraz jest Re-prezentacją (uobecnieniem), a nie podobizną, stanowi o tym rozumienie pierwowzoru. Podobizna to lustrzane odtworzenie, a obraz nie ma być perfekcyjnym odtworzeniem (wtedy sam by się znosił). Obraz ma odsyłać istotowo do obrazu doświadczanego (dążenie do tożsamości, nieodróżnialności, a nie podobieństwa). Mimesis u Gadamera jest aktem rozpoznawania istoty obrazu. Dzięki obrazowi, to co prezentowane staje się bytem („przyrost bytu”). pierwowzór ↔ podobizna.

II 11.04.2013

David Freedberg „Potęga wizerunków”, główne założenia:

• Ważna jest relacja, która zachodzi między wizerunkami a ludźmi (ignorowana przez historyków sztuki) w przestrzeni pierwotnej i później 1.

• Pytanie o warunki spełniające „bycie sztuką” – dlaczego przyjmuje się istnienie sztuki wysokiej, nie zajmując się nigdy tą niższą (np.: dewocjonalia) 2.

• Reakcje na sztukę w różnych kulturach

• Propozycja rezygnacji z formalnych kategorii sztuki, takich jak styl, ikonografia, forma etc., w celu skupienia się na relacji człowiek-obraz

• W ludzkiej naturze leży możliwość percypowania pewnych oddziaływań sztuki na człowieka

• Postulowanie interdyscyplinarnych badań nad obrazem

Ad. 1. Wydobycie „niższej” sztuki z niebytu akademickiego, ponieważ oddziaływanie sztuki dokonuje się na wszystkich poziomach, nie tylko „wysokim”. WALTER BENJAMIN mówił w tym kontekście o aurze, która zanika wśród mnogości obrazów, zanika autentyczność obrazu. Wg Freedberga aura nigdy nie zanikła, nawet w reprodukcjach, ponieważ wciąż oddziałuje na człowieka. Postulat Webera o odczarowaniu nie potwierdza się w działaniu.

Możliwość manipulacji obrazu pozwala na aktywne odbieranie sztuki  płynna ontologia dzieł sztuki.

Ad. 2. W rekcjach na wysoką sztukę tkwi wyuczony, zdystansowany, nieautentyczny sposób patrzenia. W sztuce niskiej nie ma tego, łatwiej jest zareagować prawdziwie. Freedberg powraca do sztuki niższej, ponieważ dopiero z interakcji z nią można wyczytać jak obraz prawdziwie oddziałuje na człowieka.

III 25.03.2013

c.d. Freedberga

Obraz ma zmuszać do działania, poruszać. Przykładowo w domach wieszana obrazy, które miały być wzorem zachowania dla dzieci (wizerunki świętych etc.). Istniała wiara w to, że obrazy mają moc oddziaływania i wciąż tak jest.

Tavolette – przedstawiał scenę męki pańskiej; były darami dla idących na śmierć. Można było otrzymać odpust na ucałowanie (rytuał) tavolette.

Freedberg uważa, że praktyka tavolette to tylko czubek góry lodowej, pod którą drzemią impulsy społeczne do wiary w moc obrazów  obraz zanim zyskał wartość estetyczną miał głównie wymiar praktyczny, użytkowy (zmiana kontekstu, wg Freedberga zmiana wartości obrazu jest efektem stłumienia uczuć przez epokę postmodernizmu).

IV 08.04.2013

c.d. Freedberga

Freedberg wprowadza pojęcie ożywionego obrazu, zanimizowanego. Animizm – a) wiara, że przedmioty mogą być zamieszkiwane przez dobre lub złe duchy; b) skłonność do przypisywania duszy martwym przedmiotom.

Wittgenstein „Uwagi o Złotej Gałęzi Frazera” – Wittgenstein próbuje przywrócić do łask animizm w pierwotnym znaczeniu, bez pejoratywnego wartościowania jakie narzucił Frazer. Jest analiza świata niezachodniego, który jest poddany Zachodnim kategoriom.

Freedberg rozróżnia a) praktyki zakładające życie wizerunku i b)przekonania, że wizerunek może ożyć. Proponuje w opisie fenomenologicznym przedstawić jak się zjawiają takie sytuacje na przykładzie figur z Sacri Monti (kalwaria, każda z 9 kaplic przedstawia jeden aspekt chrześcijaństwa). Figury są realistyczne, naturalne, ich funkcja polegała na odegraniu roli w przedstawieniu liturgicznym, w którym rzeźby zastępowały aktorów (więc musiały być realistyczne). Zarzuca się często mylenie wizerunku z referentem, ale wg Freedberga nie ma w wyobraźni ludzkiej rozróżnienia na świat realny/normalny i wyimaginowany. Nie można zakładać, że ludzie poddają się iluzji i mylą wizerunek z referentem, ale można zauważyć, że wizerunek oddziałuje.

Barthes w sferze oddziaływania obrazu mówi o punctum. „Punctum jakiegoś zdjęcia to przypadek, który w tym zdjęciu celuje we mnie (ale też uderza mnie, uciska)”, „szczegół, który mnie interesuje, nie jest, a przynajmniej niekoniecznie musi i może nie powinien być zamierzony. Znajduje się w polu fotografowanej rzeczy jako dodatek zarazem nieuchronny i darowany”, „Punctum jest więc rodzajem czegoś subtelnego spoza kadru, tak jakby obraz przerzucał pożądanie poza to, co sam pozwala widzieć” – Roland Barthes „Światło obrazu”.

V 15.04.2013

Hans Belting „Obraz i kult” założenia:

• Życie obrazu pośród ludzi jest ważniejsze od jego wartości estetycznej

• Nowe kategorie medium – obraz – ciało 1.

• Obraz to obiekt kulturowy, a nie część historii sztuki

Antropologia obrazu jest odrębną perspektywą myślową, której jednak brakuje osobnego języka. Istnieją różne dyskursy odnoszące się do tych samych obrazów, ale brakuje semantycznej precyzji w opisie. Obraz – a) obraz zewnętrzny, przedmiot i b) obraz wewnętrzny, czyli pewien stereotyp myślenia, wynik kolektywnej wyobraźni.

Belting nie zgadza się na klastyczny model historii sztuki (doświadczanie czasu i przestrzeni w obrazie), ale proponuje spojrzeć z perspektywy antropologicznej, tj. człowiek jako miejsce obrazu, jest się przez nie kształtowanym i nimi się zarządza.

Obraz jest medium poznania, który pośredniczy przekaz. Pojęcie obrazu jest pełne, gdy mówi się o obrazie i medium w kontekście ciała jako dwóch stronach medalu, wymaga ono nowej treści pojęciowej. Medium zapisuje się w naszej percepcji cielesnej lekko się zmieniając. Człowiek nie jest użytkownikiem sztuki, ale wynalazcą.

Myślenie o obrazie napotykało problemy tak długo, aż zauważono rysę, mianowicie myślenie europocentryczne (my, Zachód, i oni). Kwestia interkulturowości.

„Historia obrazu jest czymś innym niż historia sztuki”, ta druga jest wtórna pierwszej, ponieważ posługuje się kategoriami estetycznymi, takimi jak forma, styl itd. Sztuka automatycznie kojarzy się nam z obrazem. Epoka obrazu trwała 500-1500 r. (posąg, ikona, praktyka). Epoka sztuki trwa od epoki renesansu do dzisiaj – obraz stał się spersonifikowanym butem autonomicznym, jest symbolem prestiżu i władzy, elementem kolekcjonerskim, jednym z części rozważań nad artystycznym wymiarem wyobraźni. Wg Beltinga jesteśmy zakorzenieni w myśleniu o obrazie przez pryzmat epoki sztuki, tak bardzo, że nie potrafimy wyobrazić sobie epoki obrazu.

VI 29.04.2013

c.d. Belting

Wzajemne uwikłanie obrazu i kultu, obrazu i teorii, obrazu i religii. Cudowne obrazy „nie są malowane ludzką ręką” – acheiropoietos, Vera Icon Chrystusa. W epoce obrazu pełnił on jedynie religijną funkcję.

Aż do czasu ikonoklastycznego VIII – IX w. chrześcijaństwo kładło duży nacisk na niereprezentatywność Boga i odrzucenie obrazowości. Chrześcijaństwo przyjęło kult obrazów jako formę oficjalnych praktyk publicznych. Obrazy miały oddawać ducha niewidzialnego, unaocznić cel kultu, który choć nieobecny fizycznie, był widoczny na obrazie. Obraz miał wzmocnić wspólnotę, poprzez jego uniwersalność i powszechność, obraz miał moc oddziaływania.

Wizerunek Marii, theotokos – gr. Matka boga

Młode chrześcijaństwo wyrosło na różnych kulturach, na różnych bogach, różne wpływy doprowadziły do ówczesnego wyglądu chrześcijaństwa – jak w tym mętliku odnajdywała się osoba Matki Boskiej? Jak nie wpaść w politeizm? Maryja przejmuje epitety pogańskich bogiń i jednoczy je w swojej osobie.

W V w. na Soborze w Efezie ikona dostaje nazwę theotokos, co nadaje Matce Boskiej status równy Chrystusowi w historii zbawienia, tworzy teologię maryjną. Do tego dodaje się również epitety: Pocieszycielka, Orędowniczka, Miłościwa, Litościwa etc.). Theotokos otworzyła nowe horyzonty odniesień maryjnych. Szczególny kult maryjny odnajduje się na Wschodzie, gdzie panuje kult ikony.

Idolatria - mylenie wizerunku z referentem

VII 06.05.2013

Belting „Obraz i śmierć”

Analogia obraz – śmierć popada w zapomnienie, obraz prowadził nas w osobliwą przestrzeń nieobecności, śmierci. Istnieje związek obecności i nieobecności w martwym ciele  rozważanie semantyki wcielenia, uobecnienia martwej osoby na obrazie, obraz zdaje się mieć moc ożywiania.

Maurice Blanchot stwierdza, że poprzez patrzenie na to, co obecne (ciało) przywołuje się to, co nieobecne (osobę). Obraz wydobywa to, co w nim samym nie istnieje, a jest wydobywane przez aktywne patrzenie człowieka.

Obraz wcielający, uobecniający zmarłego staje się jego przeciwieństwem. Zwłoki stają obrazem ciała, ale nie samym ciałem. Po śmierci ludzie wytwarzają pewien obraz, który ma przykryć śmierć, zasłonić ją (przykłady masek, kukieł, manekinów, mumii, które traktowane są jako repliki zmarłych, maska chroni zmarłego przez utratą tożsamości po śmierci, przywołuje zmarłego.

• Fotografia jako swoiste zatrzymanie, rysunek cienia (skia graphy). Zatrzymuje ona ciało, odbija je i tworzy swój własny obraz odbicia. Utrwala to co przeszłe, zdaje się mieć moc zaklinania czasu, zaklinania śmierci. Fotografowanie jako produkcja cieni, która rejestruje życie, ale jednocześnie wygania je z ciała.

VIII 20.05.2013

Georgos Didi-Huberman