,,Powieść o zburzeniu Riazania przez Batu-chana”

Inwazja tatarska pozostawiła głęboki ślad w literaturze staroruskiej. Jednym z najbardziej tragicznych epizodów tamtego czasu było zdobycie i zburzenie Riazania w 1237 roku. Temu zdarzeniu poświęcona jest ,,Powieść o zburzeniu Riazania przez Batu-chana” . Według przypuszczeń Dymitra Lichaczowa dzieło to powstało w połowie XIV wieku. Zabytek ten zachował się w zwodzie zawierającym cykl podań riazańskiego pochodzenia. Pierwszym z nich jest legenda o założeniu cerkwii Nikoły Zarazskiego w miejscu wskazanym przez ikonę świętego Mikołaja w cudowny sposób przeniesioną do ziemi riazańskiej z Korsunia na Krymie.

Drugie z kolei miejsce w cyklu zajmuje właśnie ,,Powieść o zburzeniu Riazania przez Batu-chana”. Cechuję się ono tym, że:

- została ukazana walka z tatarskimi najeźdźcami w heroiczny sposób:

,,Walczą na koniach z mocą wielką i odwagą , jeden staje przeciwko tysiącom, a dwóch stawia czołu dziesięciu tysiącom. Z pobojowiska żaden z nich nie schodzi żywy” – Są to słowa murzów, książąt i sanczakbejów Batu-chana.

-charakterystyczna dla epoki sprzeczność między realistyczną oceną waśni feudalnych jako głównej przyczyny nieszczęść na Rusi, a traktowaniem ich w sposób religijny, jako kary za grzechy zesłanej przez Opatrzność :

,,A to wszystko przyszło na nas dla występków naszych”

Takie pojęcie ma także swój wyraz w zespoleniu w całość środków wyrazu opowieści wojennej z nawiązującą do stylu biblijnego frazeologią religijną.

Podanie to rozróżnia się na dwa epizody, które powiązane są poezją ludową. Pierwszy to oparte na znanym wątku wędrownym opowiadanie o tym jak książę Fiodor Jurjewicz został wysłany z darami do Baty-chana w celu ubłagania go, aby ten nie napadał na miasto. Batu-Chan go zaszantażował i poprosił o jego żonę Eupraksję jako swoją nałożnicę . Książę Fiodor jako chrześcijanin stwierdził, że nie wypada mu oddać żony i odmówił. W reakcji na to zachowanie książę został zamordowany. Księżna na wieść o śmierci ukochanego, wraz z synem rzuciła się ze szczytu swojego bardzo wysokiego domu.

Drugi epizod to krótki opis czynów zbrojnych,, niejakiego wielmoże ruskiego” Eupatego Kołowrata . Opis ten jest dość luźno związany z całością, wtrącony tuż przed zakończeniem powieści, zawiera wiele walorów artystycznych. Jest to z pewnością transpozycja nie zachowanej do naszych czasów ludowej pieśni historycznej, z bohaterów bylin, w pojedynkę zwalczających ,,niezliczoną potęgę tatarską” . Widoczna jest tam postać rycerza bez lęku, o nadludzkiej sile , Jewpatija, który na czele niewielkiego oddziału zadaje wielkie straty armii wroga i ginie w nierównej walce:

,,Jewpatij jest tak potężnym mocarzem i skierowawszy nań wielką ilość machin do miotania kamieni, obrzucili go mnóstwem tych pocisków , tak że dopiero w ten sposób zdołali go zabić”.

,,Słowo o ruinie Ziemi Ruskiej, po śmierci wielkiego księcia Jarosława”

Tekst liczący zaledwie 45 wierszy, wchodzi w skład dwóch rękopisów( z których jeden został odkryty w 1892r., a drugi dopiero w 1933r.). W jednym i drugim poprzedza bezpośrednio ,, żywot Aleksandra Newskiego”.

Tytuł zabytku nie jest bezpośrednio zgodny z jego treścią ,,Słowo” nic bowiem nie mówi o ruinie ziemi ruskiej, za to chwali jej piękno i bogactwo:,, mnogie jeziora, rzeki i źródła czczone, góry strome, wzgórza wysokie, dąbrowy czyste, pola przepiękne, zwierzęta rozmaite, ptactwo niezliczone, grody wielkie, sioła przepiękne, ogrody klasztorne, domy cerkiewne”.

Tekst także wspomina minione lata chwały kiedy to na Rusi byli ,,Książęta groźni, bojarowie dostojni, liczni wielmoże” ,a zamieszkujące jej obszary ludy były posłuszne woli wielkiego księcia Wsiewołoda , jego ojca Jerzego księcia kijowskiego i dziadka Włodzimierza Monomacha.

Związku z tytułem możemy dopatrywać się dopiero na końcu ,,I w te dni (były) nieszczęścia dla chrześcijan od (czasów) Wielkiego Jarosława i do Włodzimierza , i do teraźniejszego Jarosława i do jego brata Jerzego Włodzimierskiego” interpretowanym jako aluzja bądź do waśni feudalnych, które rozpoczęły po śmierci Jarosława, bądź do najazdów Połowców, a następnie Tatarów.

Nie znajdujemy w tekście wzmianki o śmierci Wielkiego Księcia Jarosława( ojca Aleksandra Newskiego )

Utwór napisany jest rytmiczną prozą. Utalentowany autor z mistrzostwem zespolił tradycyjne formy staroruskiej prozy oratorskiej ze środkami wyrazu typowymi dla ustnej poezji ludowej, skąd zostały zaczerpnięte charakterystyczne epitety(,, góry strome, wzgórza wysokie, morze błękitne, książęta groźni”), jak hiperboliczny charakter postaci Włodzimierza Monomacha.

Między uczonymi trwa spór o pochodzenie tego dzieła : czy jest to samodzielny utwór, fragment niezachowanej większej całości , czy wstęp do niezachowanej świeckiej biografii Aleksandra Newskiego.

Jest to utwór wyjątkowy ze względu na walory poetyckie , jak na zawartość ideową , która czyni go dokumentem świadomości i dumy narodowej nie mający sobie równego na spustoszonych przez Mongołów ziemiach ruskich XII w.

Kalina Cielecka

Źródło: ,,Historia Literatury Rosyjskiej” Praca zbiorowa pod redakcją Mariana Jakóbca

-