Niepubliczna Placówka Doskonalenia Nauczycieli
„Akademia Mistrzostwa Sportowego Rekreacji i Turystyki im. Sławomira Szymczaka
we Wrocławiu”
Kurs kwalifikacyjny: Pedagogika lecznicza
Objawy i następstwa choroby sierocej (szpitalnej) u dzieci chorych
Wrocław 2013
Wrocław 2013
Dzieciństwo to okres w życiu człowieka, który powinien charakteryzować się:
beztroską, zdrowiem i radością, dlatego choroba atakująca młody, niedojrzały jeszcze organizm jest trudnym i niekorzystnym zjawiskiem w życiu dziecka, które stwarza sporo zagrożeń dla jego rozwoju, nie tylko w aspekcie biologicznym, ale także psychiczno-duchowym i społecznym.
Reakcja dziecka na chorobę zależy od:
cech psychofizycznych,
doświadczenia życiowego,
wychowania i środowiska,
sposobu powstawania choroby,
nasilenia objawów chorobowych,
zdawania sobie sprawy z przebiegu i diagnozy choroby.
Dziecku, które poddane jest hospitalizacji, czyli umieszczeniu w zamkniętym zakładzie leczniczym, w którym gwarantowana jest pełne opieka pielęgnacyjna i kompleksowa pomoc specjalistów, towarzyszy zwykle ból psychiczny, samotność i czasem rozłąka z rodziną.
Skutki, głównie długotrwałego lub częstego pobytu w szpitalu, są widoczne w przeżyciach oraz rozwoju dzieci. Szczególnie w przypadku małych dzieci skutki mogą być nawet nieodwracalne i na stałe zaburzyć niektóre sfery rozwoju. Najbardziej stresujący dla dziecka i obarczony dużym obciążeniem psychiki jest pierwszy pobyt w szpitalu. Obok niepewności występuje ból fizyczny, emocje i ograniczenia związane z wymaganiami szpitalnymi.
Hospitalizm u małych dzieci, rozumiemy jako ogół zaburzeń, które obejmują rozwój fizyczny (wagę, wzrost, sprawność ruchową) i psychiczny.
Skutki długotrwałego przebywania w szpitalu mogą być następujące:
- spowolnienie oraz zaburzenia rozwoju fizycznego i umysłowego dziecka;
- opóźnienie lub uniemożliwienie nabycia określonych sprawności ruchowych;
- osłabienie aktywności poznawczej ze względu na mniejszą liczbę bodźców docierających do dziecka w wyniku ograniczonej możliwości poruszania i długiego pobytu w szpitalu;
- negatywny wpływ na rozwój społeczny, rozluźnienie więzów koleżeńskich ze względu na przerwanie nauki szkolnej w szkole macierzystej i liczne absencje dziecka; - zaburzenia w funkcjonowaniu dziecka w grupie rówieśniczej, gdzie atrakcyjność członka jest często wyznaczana przez psychofizyczną sprawność;
- uzależnienie dziecka od innych osób (ze względu na niemożność wykonywania pewnych czynności higienicznych, samoobsługowych czy porządkowych) które może doprowadzić do zahamowania procesu opanowania różnych umiejętności społecznych i rozwinąć u dziecka postawę egocentryczną;
- zaburzenie poczucia bezpieczeństwa i miłości spowodowane rozłąka z rodzicami;
- zaburzenia emocjonalne (niepokój, lękliwość, zobojętnienie, zachwiana równowaga);
- przejściowe lub względnie trwałe zmiany w sferze psychicznej i duchowej, które uwidaczniają się w postaci obniżenia sprawności psychicznej, chwiejności emocjonalnej, pogorszenia samopoczucia i braku wiary w siebie;
- naruszony obraz własnej osoby, niestabilność samooceny i utrudnione prawidłowe kształtowanie się własnego „ja”;
- obniżony próg odporności psychicznej dziecka;
- zmniejszenie odporności organizmu i zwiększenie podatności na choroby.
Hospitalizm dziecięcy to zjawisko, na które zwrócono uwagę po drugiej wojnie światowej. W tym czasie wiele dzieci osieroconych z powodu utraty rodziców przebywało w oddziałach szpitalnych, przytułkach i zakładach opiekuńczych. Wtedy też wprowadzono termin „choroba szpitalna”, a następnie „choroba sieroca”.
W chorobie sierocej można wyróżnić trzy fazy:
Faza protestu – w której dziecko reaguje płaczem i złością na próby nawiązania kontaktu i opieki przez pielęgniarki, opiekunki. W tej fazie dziecko domaga się obecności obok niego rodziców. Dziecko nie chce przyjmować pożywienia i nie interesuje się otoczeniem.
Faza rozpaczy – w tej fazie dziecko zamyka się w sobie. Wycisza się, choć nadal popłakuje, nie chce jeść, nie poszukuje kontaktu z dorosłymi, nie zwraca uwagi na zabawki, cierpi na bezsenność.
Faza zobojętnienia – dziecko uspakaja się i przestaje płakać, ale nie wykazuje uczuć pozytywnych. Biernie poddaje się wymaganym zabiegom. Z opiekunami, pielęgniarkami nawiązuje kontakt wzrokowy i mimiczny, ale rozwój mowy ulega zahamowaniu. Dziecko w tej fazie bywa spokojne w dzień, ale może popłakiwać w nocy przez sen.
Najczęściej przeżywanym przez dziecko uczuciem w szpitalu jest lęk, który przybiera różne postacie i natężenie. Przyczynami występowania lęku są:
rozłąka z rodziną,
ból i cierpienie z powodu choroby,- świadomość własnej choroby.
Jeśli dziecko przez dłuższy okres czasu jest narażone na doznawanie lęku to dana sytuacja może przyczynić się do zaburzeń w zachowaniu dziecka i obniżenia jego jakości życia. Objawy lęku można zauważyć we wszystkich sferach funkcjonowania:
na poziomie fizjologicznym może powodować: przyspieszenie bicia serca i oddechu, zaczerwienienie twarzy lub bladość, bóle głowy, brzucha, potliwość, bezsenność, moczenie się;
w sferze intelektualnej powoduje: luki w pamięci, gonitwę myśli, brak koncentracji, pustkę w myślach;
w sferze uczuciowej: wzmożone napięcia, płaczliwość, drażliwość, przygnębienie;
w zachowaniu: trudności w mówieniu, podniesienie ruchliwości, tiki ruchowe, zgrzytanie zębami, ssanie palca, obgryzanie paznokci.
Dodatkowo stres obniża odporność organizmu i prowadzi do wyczerpania psychicznego. Możemy wyróżnić u dzieci cztery postawy radzenia sobie ze stresem:
Postawa egocentryczna – dziecko domaga się stałego zainteresowania, opieki i pomocy drugiego człowieka, nawet wówczas kiedy nie jest ona potrzebna.
Postawa ucieczki – pojawia się niepokój i lęk wobec sytuacji trudnych. Mogą się pojawić u dziecka mechanizmy obronne, np.: negacja, ucieczka w sen, unikanie kontaktów społecznych.
Postawa buntu i gniewu – występują agresywne zachowania dziecka wobec dorosłych, głównie rodziców, lekarzy.
Postawa prawidłowa – dziecko ma świadomość własnych ograniczeń i stawia sobie zadania na miarę swoich sił i możliwości.
Wiele chorób przewlekłych jest zagrożeniem dla stanu psychicznego dzieci. Zagrożenia te mogą przybierać charakter okresowy bądź stały. Zmiany okresowe charakteryzują się: zaburzeniami świadomości, pogorszeniem samopoczucia i równowagi emocjonalnej, obniżeniem sprawności intelektualnej i percepcyjnej oraz spadkiem aktywności. Objawy jakie towarzyszą zmianą przejściowym to: podwyższona temperatura ciała, biegunka, wymioty, trudności w oddychaniu, ból, drgawki, stany utraty świadomości, zatrucia i obrażenia ciała. Po ustąpieniu danych zmian i powrocie do zdrowia i sił dziecko najczęściej odzyskuje dobre samopoczucie, równowagę emocjonalną i pełną sprawność psychiczną. Zmiany trwałe ukazują się w chorobach przewlekłych, które trwają kilka lat lub nawet całe życie. Pomimo łagodnego przebiegu większość z nich może spowodować nieodwracalne zmiany patologiczne i zmiany w psychice osoby chorej. Dzieci w okresie rozwoju są najbardziej na nie narażone. Zmiany trwałe mogą wystąpić u dzieci dotkniętych chorobami powstałymi na tle uszkodzenia mózgu albo w przebiegu których może dojść do uszkodzenia mózgu. Zmiany te mogą przejawiać się obniżoną sprawnością intelektualną, zaburzeniami równowagi, koordynacji ruchowej i procesów percepcyjnych. Zaburzeniom często towarzyszy stan wzmożonego niepokoju.
Proces leczenia dziecka chorego to nadzieja na poprawę jego stanu zdrowia, ale równocześnie wiele negatywnych przeżyć i ograniczeń psychoruchowych, które mogą spowodować ujemne skutki w rozwoju dziecka. Wstrząs stanowi już samo opuszczenie domu i udanie się do placówki leczniczej. Oderwanie od środowiska rówieśników może wywołać bunt i zazdrość wobec zdrowych kolegów czy rodzeństwa. Poczucie zagrożenia u dziecka mogą wywołać już same czynności wykonywane na jego ciele przez personel medyczny. Dodatkowo badania, często wiążące się z bólem, mogą wyzwolić ujemne reakcje emocjonalne. Izolacja w szpitalu może również opóźnić proces socjalizacji dziecka, ze względu na brak możliwości uczestnictwa w zajęciach i zabawach grup dziecięcych. Natomiast rozwój umysłowy dziecka hamuje ubogość doświadczeń poznawczych. Izolacja narusza również sferę emocjonalną. Poczucie osamotnienia, tęsknoty za najbliższą rodziną i lęk przed opuszczeniem wyzwalają symptomy choroby szpitalnej. Dziecko do około 18 miesiąca życia, każde odejście matki odbiera jako utratę i nie rozumie jeszcze, że to czego, nie widzi nadal istnieje. Dzieci powyżej czwartego roku życia łagodniej znoszą rozłąkę, ale zbyt długi okres oczekiwanie wywołuje u nich negatywne emocje. Pobyt dziecka w szpitalu wywołuje traumę, pozbawia ról i pozycji społecznych jakie dziecko do tej pory pełniło.
Choroba uderza również w potrzeby psychospołeczne dziecka, nasilając, opóźniając bądź uniemożliwiając ich zaspokojenie. Blokada lub niewłaściwe zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa, miłości i kontaktu społecznego rozwija u dzieci mechanizmy lękotwórcze zaburzając sferę emocjonalno-motywacyjną. Poczucie wstydu, winy, buntu, żali i rozgoryczenia mogą przyczynić się do zaburzenia stosunków z rodzicami i rodzeństwem. Wyniesiony z dzieciństwa brak poczucia bezpieczeństwa może przekształcać się w lęk przed brakiem akceptacji ze strony środowiska i utrwalać postawę lękową, która staje się mechanizmem będącym wyznacznikiem i regulatorem zachowania się człowieka. Na skutek choroby u dzieci przewlekle chorych może wystąpić deprawacja potrzeby uznania i szacunku, poczucie bezwartościowości oraz obniżenie odporność w różnych sytuacjach zagrożenia, co sprzyja z kolei kształtowaniu się mechanizmów egocentrycznych.
Należy pomóc dzieciom przewlekle chorym zmniejszyć negatywne skutki pobytu w szpitalu. Na pewno ułatwi ten proces dobra komunikacja personelu medycznego z dzieckiem oraz adekwatna do wieku dziecka informacja o chorobie przekazywana przez rodziców, lekarzy i pielęgniarki podczas leczenia. Przeżycia stresowe może również zmniejszyć psychiczne przygotowanie do zabiegów i stworzenie w szpitalu odpowiednich warunków do aktywności dziecka, oczywiście z uwzględnieniem jego możliwości wysiłkowych. Do likwidacji stresu i napięcia związanego z pobytem w szpitalu przyczyniają się różne fundacje i wolontariusze, które opiekują się dziećmi i ich rodzicami, realizują marzenia chorych dzieci i stosują terapię zabawową, dzięki której możemy zobaczyć uśmiech na twarzy chorego dziecka.
Bibliografia:
Dobrzycka E., Dziecko w szpitalu – środowiskowe aspekty zagrożeń, (w:) Pedagogika społeczna (red.) Pilch T., Lepalczyk, ŻAK, Warszawa 1995.
Lohn Z., Ostrowski T.M., Wyczesany J., Sytuacja rodzinna dzieci przewlekle chorych, (w)
Dziecko chore na astmę. Integracja działań pedagogicznych, medycznych i psychologicznych, (red.) Kurzawa R., Wyczesany J., Universitas, Kraków 1995.
Jarosz M., (red.), Psychologia lekarska, PZWL, Warszawa 1983.
Maciarz A., Psychoemocjonalne i wychowawcze problemy dzieci przewlekle chorych, Impuls, Kraków 1998.
Maciarz A., Pedagogika terapeutyczna dzieci przewlekle chorych, (w:) Pedagogika specjalna, (red.) Dykcik W., UAM, Poznań 2001.
Obuchowska J., Krawczyński M., Chore dziecko, NK, Warszawa 1991.
Ostrowski T., M.,. Potrzeby psychologiczne dzieci chorych somatycznie, (w:) „Dziecko chore na astmę. Integracja działań pedagogicznych, medycznych i psychologicznych”, (red.) Kurzawa R., Wyczesany J., Universitas, Kraków 1995.
Pecyna M.B. - „Rodzinne uwarunkowania zachowania dziecka w świetle psychologii klinicznej”, WSiP, Warszawa 1998.
Pęska L., Kurowska D., Obraz choroby własnej dzieci jako problem przystosowawczy i terapeutyczny, Szkoła Specjalna nr 5/1993.
Pilecka W., Pilecki J., Rewalidacja dzieci przewlekle chorych i kalekich, WSP, Kraków 1992.