Słowniczek biologiczny

ADSORBCJA - pierwsza faza w cyklu rozwojowym wirusa, polegająca na przyłączeniu

się wirusa do błony atakowanej komórki.

AUTONOMICZNY UKŁAD NERWOWY - wegetatywny układ nerwowy, część układu

nerwowego, kontrolująca procesy niezależne od woli takie jak np. oddychanie, trawienie,

praca serca. Autonomiczny układ nerwowy dzieli się na dwa, antagonistyczne układy współczulny

( sympatyczny) i przywspółczulny (parasympatyczny). Kiedy jeden z nich

działa hamująco, drugi przyspiesza dany proces, dzięki temu w organizmie utrzymywana

jest dynamiczna równowaga (homeostaza).

BAKTERIOFAG - wirus atakujący bakterie. Kwasem nukleinowym bakteriofagów jest

DNA lub RNA. Kapsyd bakteriofaga zawierający DNA ma charakterystyczny, bryłowo spiralny

kształt.

CENTRIOLA - dwa pęczki, prostopadle do siebie ustawionych krótkich włókien

białkowych (w jednym pęczku jest dziewięć tripletów włókien zbudowanych z białka

tubuliny); występują podwójnie w komórkach zwierzęcych, komórkach niektórych glonów

i grzybów; organizują wrzeciono podziałowe w czasie kariokinezy, tworzą ciała

podstawowe wici i rzęsek (kinetosomy).

CENTROMER (= przewężenie pierwotne) - miejsce połączenia się dwóch chromatyd w

chromosomie, tu podczas kariokinezy przyłączają się włókna wrzeciona podziałowego.

CHROMATYDA - "połówka" chromosomu, na chromosom składają się dwie chromatydy,

jedna z nich jest matrycą, druga zaś, powstałą w czasie replikacji w fazie S interfazy, jej

dokładną kopią.

CHROMATYNA - postać informacji genetycznej w inerfazie, DNA nawinięte na rdzenie

histonowe.

CHROMOSOM - postać informacji genetycznej, uwidaczniająca się podczas podziału

jądra; chromosom. zbudowany jest z chromatyny (DNA połączone z białkami

histonowymi). Przed replikacją (powielenie DNA) chromosom składa się z jednej,

dwuniciowej cząsteczki DNA, czyli z jednej chromatydy. Po replikacji chromosom składa

się z dwóch dwuniciowych cząsteczek DNA (z dwóch chromatyd) połączonych w miejscu

nazywanym centromerem.

CHROMOSOMÓW LICZBA (= garnitur chromosomowy) - charakterystyczna dla danego

gatunku liczba pojedynczych chromosomów w komórce.

CYTOKINETYCZNE WRZECIONO (= fragmoplast) - beczułkowata struktura utworzona

z mikrotubul biorąca udział w cytokinezie komórek roślinnych, na jej równiku odtwarza

się ściana komórkowa.

CYTOKINEZA - podział cytoplazmy w czasie podziału komórki.

DIPLOIDALNA LICZBA CHROMOSOMÓW - podwójna (2n) liczba chromosomów,

charakterystyczna dla komórek somatycznych większości organizmów rozmnażających

się płciowo; chromosomy tworzą homologiczne względem siebie pary.

EKLIPSA - faza utajona, faza w cyklu rozwojowym wirusa. W tej fazie nie wykrywa się

kompletnych cząsteczek wirusa w zakażonej komórce. Zachodzi replikacja (powielenie)

kwasu nukleinowego wirusa oraz synteza wirusowych białek. Powstają białka tworzące

kapsyd wirusa. Wirus wykorzystuje komórkowe enzymy (katalizatory) do

przeprowadzenia wyżej wymienionych procesów.

ELUCJA - uwolnienie potomnych wirusów z komórki, ostatnia faza w cyklu litycznym

wirusa. Wirusy namnożone w komórce opuszczają ją, często zabierając ze sobą

fragmenty błony komórkowej. Prowadzi to do rozpadu, czyli lizy komórki.

ENZYM - biokatalizator, katalizator obecny w żywym organizmie. Związek chemiczny

umożliwiający zajście danej reakcji chemicznej, sam nie ulega przemianom. Enzymy są

białkami, najczęściej złożonymi; mają skomplikowaną

budowę przestrzenną.

GEN - odcinek DNA (lub u niektórych wirusów RNA) zawierający zakodowane

informacje, które umożliwiają komórce syntezę białka. Jeden gen koduje jeden łańcuch

polipeptydowy. Gen zawiera sekwencję kodującą -"przepis" na konkretny polipeptyd oraz

sekwencje związane z ekspresją genu, czyli procesem powstawania tego plipeptydu.

Sekwencja kodująca jest to fragment cząsteczki DNA, gdzie kolejność ułożenia

nukleotydów (monomery budujące DNA) odpowiada kolejności ułożenia aminokwasów

(monomery budujące białko).

GENERATYWNA KOMÓRKA (= gameta) - komórka służąca do rozmnażania płciowego,

może opuszczać ciało.

GENOM - całość informacji genetycznej danego organizmu. Ponieważ informacja

genetyczna jest najczęściej zawarta w dwuniciowej cząsteczce DNA, wielkość genomu

jest liczona w parach nukleotydów (monomery DNA).

HAPLOIDALNA LICZBA CHROMOSOMÓW - pojedyncza (1n) liczba chromosomów,

charakterystyczna dla komórek generatywnych większości organizmów rozmnażających

się płciowo lub dla zarodników roślin i większości grzybów i glonów.

HEMOFILIA - ( krwawiączka, choroba królów) jest to dziedziczna choroba

uwarunkowana genem recesywnym sprzężonym z płcią (tzn. gen odpowiedzialny za tę

cechę umieszczony jest na chromosomie płci - X), polegająca na braku (a dokładniej

osłabieniu) krzepliwości krwi. Chory musi stale przyjmować czynnik krzepnięcia krwi,

którego nie produkuje jego organizm. Obecnie lek ten otrzymuje się metodami inżynierii

genetycznej i jest on bezpieczny. Do niedawna lek otrzymywano z ludzkiej krwi i wielu

chorych na hemofilię zostało zarażonych wirusem HIV.

HISTON - niskocząsteczkowe białko o odczynie zasadowym, stabilizujące strukturę

DNA; histony tworzą tzw. rdzenie histonowe zbudowane z 8 cząsteczek tych białek, na

które nawinięty jest DNA; występują tylko w komórkach eukariotycznych.

INFORMACJA GENETYCZNA - zakodowana w kwasie nukleinowym informacja o

budowie i funkcjonowaniu organizmu. Konkretnie jest to informacja o kolejności ułożenia

(sekwencji ) aminokwasów w białkach. Białka pełnią w organizmie funkcje budulcowe i

enzymatyczne (katalizują reakcje chemiczne). "Przepis" na białka jest więc informacją o

budowie i działaniu komórki i organizmu.

INTEGRACJA DO GENOMU GOSPODARZA - etap w cyklu rozwojowym niektórych

wirusów (np. wirusa HIV, wirusów onkogennych - powodujących nowotwory), polegający

na włączeniu się DNA wirusa do DNA komórki gospodarza.

INTEGRAZA - wirusowy enzym umożliwiający włączenie się DNA wirusa do DNA

komórki gospodarza.

INTERFERON - białko, produkowane przez niektóre komórki w odpowiedzi na infekcję

wirusem. Interferon chroni komórki przed infekcją wirusową. Trwają prace nad

wykorzystaniem interferonu w leczeniu chorób wirusowych oraz nowotworów.

INŻYNIERIA GENETYCZNA - dziedzina biotechnologii zajmująca się manipulowaniem

genami. Geny są identyfikowane, przenoszone z jednego gatunku do drugiego,

pobudzane do działania. Rozwój inżynierii genetycznej umożliwił produkcję wielu leków i

powstanie nowych metod badawczych i diagnostycznych (np. identyfikacja człowieka na

podstawie tzw. genetycznych odcisków palców - do analizy DNA wystarczą pojedyncze

komórki).

KAPSOMER - podjednostka w kapsydzie, czyli białkowej osłonie genomu wirusa.

KAPSYD - białkowa osłona genomu wirusa, zbudowana z podjednostek nazywanych

kapsomerami.

KARIOKINETYCZNE WRZECIONO (= podziałowe) - struktura zbudowana z mikrotubul,

o kształcie beczułkowatym, biorąca udział w uporządkowanym podziale chromosomów w

czasie kariokinezy.

KARIOKINEZA - podział jądra komórkowego w czasie podziału komórki.

KOMÓRKA GOSPODARZA - komórka zaatakowana przez wirusa. Wirus przeprowadza

swój cykl życiowy kosztem komórki gospodarza.

KONFORMACJA - struktura przestrzenna związku chemicznego. Zmiana konformacji

może wpływać na działanie danego związku.

LIMFOCYTY - rodzaj białych krwinek. Limfocyty odgrywają kluczową rolę w obronie

organizmu przed czynnikami infekcyjnymi takimi jak wirusy czy bakterie oraz przed

własnymi, zmienionymi nowotworowo komórkami. Limfocyty dzielimy na dwie grupy:

limfocyty B - produkujące przeciwciała i limfocyty T, które biorą udział w koordynacji

odpowiedzi odpornościowej.

LITYCZNY CYKL - cykl rozwojowy wirusa doprowadzający do rozpadu (lizy) atakowanej

komórki. Wirus wnika do komórki, zmusza ją do powielenia wirusowego kwasu

nukleinowego i do syntezy wirusowych białek. Powstają potomne cząsteczki wirusa,

które opuszczają komórkę, niszcząc ją.

LIZA - rozpad. W biologii termin ten oznacza rozpad komórki. Liza komórki może być

wywołana działaniem wirusów lub bakterii.

LIZOGENNY CYKL - (cykl lizogeniczny, lizogenizacja komórki) cykl rozwojowy wirusa

polegający na włączeniu wirusowego DNA do DNA komórki. Obecność wirusa w

genomie komórki gospodarza może być przyczyną mutacji.

ŁOŻYSKO - występuje u ssaków (tylko u łożyskowców) - wspólna część matki i

rozwijającego się w jej ciele płodu. Łożysko jest silnie unaczynione (tj. znajduje się w nim

dużo naczyń krwionośnych) i służy do wymiany związków chemicznych pomiędzy matką

a płodem. Płód wydala do organizmu matki przez łożysko dwutlenek węgla i szkodliwe

produkty azotowej przemiany materii. Matka dostarcza przez łożysko tlen i związki

organiczne niezbędne do rozwoju płodu. Jeżeli ciąża rozwija się prawidłowo, krew matki

nie miesza się z krwią płodu, chociaż ich naczynia krwionośne leżą bardzo blisko siebie.

MUTACJA - trwała zmiana informacji genetycznej, wywołana najczęściej czynnikami

fizycznymi (promieniowanie, wysoka temperatura) lub chemicznymi, które zmieniają DNA

lub wpływają na przebieg podziału komórki. U organizmów eukariotycznych mutacje

dzielimy na: punktowe (genowe), struktury chromosomów (chromosomowe) i zmiany

liczby chromosomów (genomowe).

ODWROTNA TRANSKRYPCJA - transkrypcja przebiegająca w przeciwnym kierunku niż

powszechnie zachodzący w przyrodzie. W odwrotnej transkrypcji RNA jest matrycą do

syntezy DNA. Proces ten zachodzi w cyklu rozwojowym niektórych wirusów np. wirusa

HIV.

ODWROTNA TRANSKRYPTAZA - wirusowy enzym katalizujący reakcję odwrotnej

transkrypcji (syntezy DNA na matrycy RNA). Odwrotną transkryptazę posiadają niektóre

wirusy zawierające RNA jako nośnik informacji genetycznej (np. wirus HIV). Jeżeli w

cyklu życiowym takiego wirusa występuje włączenie się do genomu komórki gospodarza,

wirusowe RNA musi zostać przepisane na DNA. Odwrotnej transkryptazy nie posiada

żaden żywy organizm, wirus przenosi ją w kapsydzie i razem z nim wprowadza do

komórki.

PINOCYTOZA -" picie" komórkowe, rodzaj transportu do wnętrza komórki.

Transportowana substancja wnika do komórki otoczona fragmentem błony komórkowej.

W ten sposób przenoszone są związki wielkocząsteczkowe, zbyt duże by wniknąć do

komórki przez błonę komórkową.

POLIPEPTYD - łańcuch aminokwasów posiadający pierwszo-, drugo- i trzeciorzędową

strukturę, czyli mający określony skład aminokwasowy, odpowiednio uformowany w

przestrzeni.

POLIPLOIDALNA LICZBA CHROMOSOMÓW - gdy w komórce występuje więcej niż

dwa komplety chromosomów, np. heksaploidalna (6n) odmiana pszenicy

POPULACJA - zespół osobników tego samego gatunku, zamieszkujących ten sam teren,

w określonym czasie.

PRIONY - białkowe czynniki wywołujące choroby zwierząt i ludzi. Priony zawierają tylko

białko, są jedynymi czynnikami infekcyjnymi nie posiadającymi kwasu nukleinowego.

Najbardziej znaną chorobą prionową jest gąbczaste zwyrodnienie mózgu, czyli tzw.

choroba szalonych krów.

PROFAG - DNA bakteriofaga, wbudowane do DNA komórki bakteryjnej.

PROTEAZA - enzym proteolityczny, enzym katalizujący rozpad wiązań peptydowych.

PROWIRUS - DNA wirusowe wbudowane do DNA komórki gospodarza. Wbudowanie

obcego DNA może pozostać nie zauważone, ponieważ genomy organizmów

wielokomórkowych zawierają dużą ilość DNA nie kodującego żadnych białek. Jeżeli

jednak DNA wirusowe wbuduje się w jakiś gen gospodarza, zakłóci proces powstawania

białka kodowanego przez ten gen i będzie to szkodliwe dla komórki. Prowirus jest

również szkodliwy wbudowany obok genu w sposób, który zwiększa aktywność genu takie

prowirusy obserwuje się w niektórych nowotworach.

PRZECIWCIAŁA - białka produkowane przez białe krwinki (konkretnie przez limfocyty B),

w odpowiedzi na wniknięcie do organizmu obcego czynnika (antygenu). Przeciwciała

wiążą się z antygenem, umożliwiając jego zniszczenie przez układ odpornościowy.

REPLIKACJA - powielenie kwasu nukleinowego. Cząsteczka kwasu nukleinowego służy

jako matryca do syntezy identycznych potomnych cząsteczek. Replikacja DNA

zachodząca przed podziałem komórki umożliwia przekazanie informacji genetycznej

komórkom potomnym.

SOMATYCZNA KOMÓRKA (gr. soma

- ciało) - komórka tworząca dany organizm,

budująca ciało i zwykle nie opuszczająca ciała.

SZCZEPIONKA - osłabiony czynnik zakaźny (wirus lub bakteria) albo jego fragment (np.

białko osłonki wirusa) wprowadzony do organizmu w celu wywołania trwałej odporności

na zarażenie takim czynnikiem.

TRANSKRYPCJA - od łac. transcriptio przepisywanie - przepisanie informacji

genetycznej z DNA na RNA, np. tak powstały mRNA będzie matrycą do syntezy białek.

Transkrypcja zachodzi w jądrze komórkowym u organizmów eukariotycznych

(jądrowych), zaś u organizmów prokariotycznych (bezjądrowych) bezpośrednio w

cytoplazmie.

TRANSLACJA - "tłumaczenie" informacji genetycznej z języka nukleotydów na język

aminokwasów, czyli synteza polipeptydu na matrycy kwasów nukleinowych

UKŁAD ODPORNOŚCIOWY - występuje u kręgowców, u bezkręgowców jego funkcje

spełniają niektóre komórki układu krążenia. Układ chroniący organizm przed tym, co

obce (czyli przed pasożytami, takimi jak wirusy, bakterie, robaki), ale również przed tym,

co własne, ale zmienione (jak nowotwory). Układ odpornościowy tworzą białe krwinki,

które mogą krążyć po całym organizmie. Szpik kostny, w którym są produkowane

krwinki, grasica, gdzie dojrzewają niektóre z nich, oraz węzły chłonne, gdzie się

namnażają, stanowią ważne elementy układu odpornościowego.

WIROIDY - koliste cząsteczki jednoniciowego RNA, wywołujące choroby roślin. Wiroidy

są najmniejszymi znanymi czynnikami infekcyjnymi.

ZARODEK (= embrion) - pierwsza postać młodego organizmu, rozwijający się z zygoty

powstałej w wyniku zapłodnienia komórki jajowej.

ZARODNIK (= spora) - jedno- bądź wielokomórkowe twory, zawsze haploidalne, biorące

udział w bezpłciowym rozmnażaniu roślin, grzybów i glonów; z wyjątkiem roślin

nasiennych, biorą także udział w rozprzestrzenianiu w/w organizmów

ZYGOTA - komórka powstała po zapłodnieniu, pierwsza komórka nowego organizmu