Sól ziemi jako powieść antywojenna.

Wyznaczniki powieści antywojennej:

• Groteska, absurd;

• Pokazanie nonsensu wojny, życia w koszarach, które czekają na wezwanie – obalenie patosu wojny;

• Bohaterem jest człowiek dziwny, mogłoby się wydawać chory, głupi, ale jednocześnie pokazujący prawdę; jego celem jest przetrwać;

• Ukazanie wojny z perspektywy „mięsa armatniego”, a nie wielkich przywódców;

• Zestawienie obrazów prostego życia z obrazami szeregów;

• Charakter ekspresjonistyczny;

• Sprzeciw wobec wszelkich instytucji ograniczających wolność człowieka;

STRESZCZENIE „SOLI ZIEMI”

JÓZEF WITTLIN SÓL ZIEMI- OPOWIEŚĆ O CIERPLIWYM PIECHURZE

PROLOG

Prolog składa się czterech rozdziałów. Akcja rozgrywa się na dworze cesarza Franciszka Józefa, który włada licznymi ziemiami. Cesarz siedzi na sali otoczony przez licznych dostojników, otoczony licznymi obrazami Marii Teresy oraz Św. Szczepana. Wchodzi sługa zapala kandelabry, zachodzące słońce rzuca cienie na salę wszystko wydaje się być dużo większe niż w rzeczywistości. Cesarz jest już starym i słabym człowiekiem, często zapomina o tym co ma uczynić, ile ma wojsk itp. Wśród zgromadzonych na sali panuje ciężka i napięta atmosfera. Dostojnicy chcą żeby cesarz podpisał pismo. Jednak władca najpierw chce je przeczytać. Ze smutkiem na twarzy podpisuje pismo, wychodząc oświadcza „O ile się nie mylę… będzie się lała krew.”

W całym cesarstwie żołnierze kładli się spać o 21:00. Nie tylko żołnierze, ale i całe cesarstwo szło wtedy spać. Rano kiedy się budzili po całym królestwie rozeszła się wieść : Wojna. Jako ostatni o wojnie dowiadują się mieszkańcy wsi, bo tam mieszka dużo osób nie znających pisma i muszą oni czekać na kogoś kto przeczyta im pismo. Wszyscy szykowali się do wojny, gromadzili się żołnierze, wszyscy zdrowi i silni mężczyźni byli powoływani do wojska, poborowi gromadzili się na stacjach i pociągami jechali na front. Wojska ruszali na Moskala. Dnia 1 sierpnia 1914 roku wybuchła wojna.

„Nie znany jest człowiek, który w tej wojnie pierwszy dał życie.

Nie znany jest człowiek, który go zabił.

Nie znany jest ostatni człowiek, który poległ w tej wojnie.

Moje słowo dobywa go z ziemi, w której leży: on mi przebaczy ekshumację.

Nie znany jest Żołnierz Nieznany.”

ROZDZIAŁ I

Piotr jest synem huculskiej ziemi. Jego ojciec był Polakiem, matka Hucułką. Mieszka on w małej wsi nieopodal stacji Topory-Czernielica. Jest on pomocnikiem kolejarza na stacji. Marzy o awansie i otrzymaniu kolejarskiej czapki, tak aby był on człowiekiem którego wszyscy będą szanowali i poważali w środowisku. Jest on jednak analfabetą i naczelnik stacji nie powierza mu żadnych trudnych ani bardzo odpowiedzialnych zadań. Piotr wykonuje proste prace, naprawia tory, lampy, nosi bagaże choć nie należy to do jego obowiązków. Stacja jest mała i rzadko zatrzymują się tu pociągi, te pospieszne nawet nie zwalniają mijając maleńką stacyjkę w polach. Piotr Niewiadomski posiadał niewiele: pół chałupy po matce (drugie pół należało do siostry, która przebywała w mieście i była prostytutką), niewielki ogród dokoła domu z którego miał owoce w lecie, kawałek dzierżawionego pola na którym uprawiał ziemniaki oraz psa : Basa - kundla. Piotr miał również swoją kobietę: Magdę, prosta wieśniaczkę. Jednak pomimo nalegań księdza, jego napomnień i straszenia piekłem za życie w związku niesakramentalnym Piotr wcale nie miał zamiaru żenić się z Magdą, było mu dobrze tak jak jest. Zresztą kobiecie nie do końca ufał i nie powierzyłby jej nigdy swego domu.

Piotr czuł się cesarskim człowiekiem, wprawdzie nie nosił czapki takiej jak w wojsku z emblematami cesarza, ale swoją kolejarską czapkę jak i pełnione obowiązki traktował bardzo poważnie, jakby służył samemu Franciszkowi Józefowi. Chciał zostać dróżnikiem lub pomocnikiem na torówce, w swej służbie widział niezwykły czar, bowiem jego zdaniem z każdym pociągiem przyjeżdżał na ich maleńką stacyjkę wielki nieznany świat. Jako dróżnik stanowiłby również dobrą partię na męża dla niejednej wdowy i panny ze wsi, a to polepszy loby jego obecny status materialny. Nie mógłby wtedy spać z Magdą, ale byłaby ona w roli służącej i mogłaby sobie znaleźć innego chłopa. Piotr awansu jednak nie otrzymywał.

Dnia 28 lipca wezwał Piotra naczelnik stacji kolejowej, polecił mu pilnie zawiesić dwa ogromne plakaty na stacyjce. Mężczyzna czytać nie umiał i afisze powiesił do góry nogami, bowiem nie było na nich żadnej głowy, ani nóg które wskazywałyby jak zawiesić plakat. Dostał za to burę od naczelnika, który musiał powiesić kolejne afisze. Z nich zaś krzyczało jedno słowo: Wojna. Nadzorca kolei, który co rano wyrywał kartki z kalendarza długo zwlekał z zerwaniem daty 27 lipca, był to bowiem ostatni dzień pokoju, kolejny oznaczał wojnę. Kolejarz z budki nr 86 został powołany do wojska i tak oto Piotr awansował na kolejarza i otrzymał upragnioną czapkę kolejarza. Nie takiego jednak awansu oczekiwał, bowiem był to awans niejako wymuszony przez zaistniałą sytuację. O awansie Piotra nie było głośno i nikt go nie podziwiał. Mężczyzna przejął jednak stanowisko i od tej pory to on czuwał nad bezpieczeństwem przejeżdżających pociągów i ludzi na torach. A w owym czasie przejeżdżało coraz to więcej pociągów wypełnionych bydłem, amunicją oraz ludźmi jadącymi do wojska.

Rozdział II

Każdy mężczyzna dostawał powołanie do wojska. Dostał powołanie również Piotr, który choć by ł z 1873 roku i dawno już minął jego czas stawienia się na komisję (był jedynym żywicielem rodziny, opiekował się matką oraz siostrzeńcem, który umarł), również otrzymał kartę obligującą go do stawienia się na komisji wojskowej. Kapral żandarmerii Jan Durek, przyniósł i odczytał analfabecie Piotrowi jego wezwanie do stawienia się w Śniatynie na komisję. Piotr uważał druk i pismo za wynalazki diabła, bowiem ludzie pobożni i niepiśmienni podpisywali się +++, a te znaki z wszelkich kontraktów zdaniem Piotra wypędzał diabła. Piotr, który z szacunkiem odnosił się do cesarza i jego rozkazów zrozumiał, że stawić się musi i z takim zamiarem położył się do łóżka, długo jednak spać nie mógł.

Rozdział III

Komisja wojskowa w Śniatyniu. Tu każdy z powołanych musiał się stawić, odpowiedzieć gdy wyczytano jego nazwisko a następnie czekać. Mężczyzn ustawiono w długim szeregu, polecono się im rozebrać i oczekiwać. Początkowo wielu z nich wstydziło się swej nagości i osłaniali się papierami z którymi przyjechali, wstydzili się Żydzi, wstydził się i Piotr, który uważał, że nie powinno się tak ludzi traktować. A na komisji ważono ich, mierzono , zaglądano w zęby, i przydzielano do odpowiedniej kategorii. Głównym lekarzem był doktor Jellinek, z pochodzenia Żyd. Nie wspominał on jednak o swoim pochodzeniu nikomu i tylko nieliczni wiedzieli jaka jest prawda. Był to człowiek z początku swej kariery bardzo uczciwy i brzydzący się łapówkami, potem jednak, życie i ludzie nauczyli go, że dzięki temu że bierze się łapówki można wiele zdziałać. I tak zamieszkał w dobrym bogatym domu, córki posłał do najlepszych szkół i na studia. Wykorzystywał więc tę sytuację gdy powołano go na lekarza komisji wojskowej. Za odpowiednią kwotę Kategoria A mogła zmienić się na B, C a czasami nawet D. Kiedy wszystkim przyznano już odpowiednie kategorie – Piotr otrzymał A, odbyło się uroczyste ślubowanie. Młodzi żołnierze przysięgali cesarzowi Franciszkowi Józefowi posłuszeństwo, ofiarność w bitwie, wykonanie rozkazów itp. Przyięgał w Imię Boga również Piotr, choć tego Boga sobie nie wyobrażał, bo nigdy go nie widział, przysięgali cesarzowi, który nie był obecny, ale Piotr mocno wierzył, że to jego ślubowanie dotrze do cesarza, że będzie on wiedział iż Piotr mu przysięgał i będzie zgodnie z tą przysięgą postępował, a cesarza nigdy nie zawiedzie. Po ślubowaniu wszyscy zostali wysłani do domów i mieli za sześć tygodni stawić się na wezwanie w określonym punkcie. Wrócił więc Piotr do swojej budki nr 86, aby pełnić obowiązki kolejarza, był teraz jednak innym człowiekiem, był żołnierzem.

Rozdział IV

Życie toczyło się we wsi spokojnie, przez stację Piotra przewijały się pociągi i nic wojny nie zwiastowało prócz coraz częstszych tłumów ludzi jadących do wojska. Pierwszymi, który o wojnie mieli się przekonać byli mieszkańcy Pokucia, którzy musieli się ewakuować przed nadchodzącymi wojskami z Moskwy. Jednak u Piotra wszystko po staremu, na jego odcinku torów panował spokój. Jedyny problem miał tylko mężczyzna z rozpoznawaniem kierunków, nie rozróżniał bowiem, która to prawa, a która lewa strona. Na kolei jeszcze się orientował -> prawo w kierunku stacji, lewo oznaczało drugą stronę, ale w życiu codziennym sprawiało mu to niemałe trudności.

Dnia 20 sierpnia do budki Piotra ponownie przybył żandarm Durek i kazał on oddać służbę w ręce innego człowieka, władzą nad koleją przejęło wojsko wieś Topory także miała się ewakuować. Piotr, którego wszyscy zapewniali , że wojna skończy się szybciej niż się zaczęła miał coraz większe wątpliwości. Wezwano go do odebrania zaległej pensji u naczelnika stacji a potem miał się zgłosić do wojska i zostać wcielony do armii. Choć żandarm zapewnił, że cesarz Franciszek Józef odnosi zwycięstwo za zwycięstwem Piotr nie wiedział już co ma o tym wszystkim myśleć. Poszedł do naczelnika, który poprosił go by zdjął szyld obwieszczający iż jest to stacja Topory- Czerniowice. Następnie wypłacił mu zaległą pensję, pożegnał go i odesłał do domu.

Rozdział V

Piotr rozmyśla o ściąganym szyldzie, uważa, że stację pozbawiono imienia i nazwiska, ale potem domyśla się, że naczelnik specjalnie kazał to zrobić, aby zmylić nadchodzącego wroga, aby uległ on dezorientacji. Piotr pożegnał naczelnika, pożegnał się również ze stacją, która stanowiła dla niego drugi dom. Pod jego własną chałupą czekała na niego Magda z Basem, zjedli wspólnie wieczerzę, a potem Piotr i Magda spędzili ostatnią wspólną noc kochając się. Piotr długo nie zasypiał i rozmyślał, że wcale Magdy nie kocha, bo kochać nie potrafi i nigdy się nie nauczy. Mimo to Magda wyznaje mu, że gdyby tylko chciał to ona kochała by go do końca swojego życia.

W Rzymie umarł Ojciec Święty Pius X. Śmierć na chwile opuściła pole walki aby udać się do Watykany, a gdy tam zabrała ze sobą papieża powróciła znów w bój.

Rozdział VI

Dzień 21 sierpnia obudził się taki jak wszystkie, jednak był inny. Na parafię w Toporach przyszła wieść o śmierci Papieża. Pius X starał się zapobiec wonie, pisał i modlił się o pokój jednak mnie odniosło to efektów, a teraz nie żył. Proboszcz długo zastanawiał się nad tym czy dzwonami ogłaszać tę wieść, bowiem nie uzyskał on oficjalnego potwierdzenia. W końcu po ciężkich wahaniach zdecydował się by zabiły dzwony kościelne, wkrótce wieść o śmierci papieża ogłosiły dzwonami kolejne parafie i proboszcz cieszył się iż podjął słuszną decyzję. Piotra ogarną strach przed diabłem, który teraz mógł sobie bezkarnie hulać: świat bez papieża to jak stacja bez szyldu lub człowiek bez głowy. Piotr zdecydował żeby psa pod opiekę powierzyć Magdzie, jednak klucze do domu zabrał ze sobą nie ufał na tyle kobiecie by je jej pozostawić. Kiedy wyszedł przed dom aby spokojnie pooddychać i przemyśleć ostatnie sprawy nastąpiło zaćmienie słońca. Choć teraz ludzie je rozumieli nadal wywoływało duże zamieszanie. Na polu bitwy w ciemnościach ginęli wszyscy nikt bowiem nie wiedział czy celuje w swojego czy we wroga. Ludzie poczęli się modlić, padali na kolana przepraszając za grzechy. Piotr przez chwilę żałował że nie ożenił się z Magdą, ale myśl ta szybko przeminęła.

Mężczyzna spakował swoje rzeczy do kuferka który stanowił jego prywatny skarb i udał się na stację by oczekiwać na pociąg. NA stacji licznie gromadzili się ludzie żegnając najbliższych, Magda nie pożegnała się publicznie z Piotrem bowiem nie chciała narażać ani jego ani siebie na gadanie we wsi. Piotr wsiadł do pociągu i odjechał.

Rozdział VII

Piotr Niewiadomski wraz z innymi żołnierzami jedzie do bazy wojskowej, aby tam jak podejrzewali oczekiwać wieści o zakończeniu wojny i ponownie wsiąść do pociągów i wrócić do domu. Miejsca przy oknach i drzwiach były najwygodniejsze, dlatego też jadący pociągiem mężczyźni zmieniali się aby było sprawiedliwie. Każdy miał szanse pożegnać się ze swoimi rodzinnymi stronami, kiedy przejeżdżano przez ich okolice stawali przy okienkach. Kiedy to Piotr stał przy okienku zauważył, że pozostałe stacje mają swoje szyldy więc zdjęcie szyldu z jego stacji i niejako jej degradacja były efektem działania naczelnika. Piotr ma jednak cały czas miejsce uprzywilejowane, bo miał czapkę kolejarza i potrafił się pięknie wyrażać. Kiedy zapytano go o godzinę podał ją: 21:16, bowiem dla kolejarza hańbą byłoby powiedzieć 9:16, 9 jest tylko rano. Podróż wszystkim się dłużyła, zmieniały się krajobrazy dostrzegane przez malutkie okienka, zapadała ciemność. Piotr coś zjadł, przespał się i tak jak inni oczekiwał końca podróży. W podróży mieszały się różne języki, bowiem do armii cesarza nie jechali tylko Węgrzy, ale też Polacy, Huculi, Żydzi. Mężczyzna rozmyśla jak wielkim grzechem musiała być chęć zbudowania wieży do nieba skoro Bóg pomieszał języki. Rozmyśla o przysiędze, którą złożyli i która ich wiązała gorzej niż niejedne kajdany. Dojechali na dworzec w Budapeszcie, a tam przesiedli się do kolejnego pociągu, tym razem podróżowali jak ludzie, mieli gdzie usiąść i odpocząć, był to pociąg osobowy. Kiedy dojechali do kadry na dworze świtało.

Rozdział VIII

Kadra mieściła się w barakach i opuszczonym browarze, stroniła od cywilów i od miasta. Choć miejskie życie często różnymi drogami przenikało do kadry. Cesarz wydał edykt zgodnie z którym każdemu żołnierzowi należało się 700 gramów chleba i 300 gramów mięsa na dobę. Huculi cieszyli się bowiem codziennie nie jadali mięsa bo nie było ich na to stać, teraz dzięki miłościwemu cesarzowi mieli co dzień jeść mięso i chleb. Żołnierze zostali odesłani do łaźni, umyto ich, odwszawiono, a następnie odziano w mundury. Bachmatiuk – oficer sztabowy orzekł, że „zrobi z nich ludzi”. Był to człowiek niezwykły, cały tydzień trzeźwy po to by w weekend spić się na umór. Jednak nigdy nie było na niego skargi, ni9gdy nie zaniedbał obowiązków i nigdy się nie spóźniał. Do kadr przybyło 567 nowych żołnierzy. Poddani oni zostali ćwiczeniom, przeszli musztrę, musieli reagować i wykonywać wszelkie rozkazy, nieposłuszeństwo karano aresztem. W armii wśród młodych żołnierzy rządził strach. W wojsku panowała dyscyplina, nie wolno było się skarżyć ani narzekać. Piotr nagle przypomina sobie rodzinne strony, zmarłą matkę i zmarłego siostrzeńca. Przypomina sobie jak to był chory i matka stosowała wszystko aby pozostał przy życiu. Kiedy czary i modły nie skutkowały z polecenia doktora przygotowywała pożywną zupę i ta zupa uratowała Piotrowi życie. Piotr wspomniał pogrzeb matki. Jego dni teraz wypełniały codzienne obowiązki, rozkazy , musztra i ciepłe posiłki z łaski cesarza. A Piotr kochał cesarza, który pisał „do moich kochanych ludzi”, był posłuszny Franciszkowi Józefowi i przysiędze, którą złożył.

Rozdział IX

Rozdział poświęcony sztabowemu Bachmatiukowi. Był to człowiek w sile wieku, który pod czernidłem ukrywał siwiejące włosy i wąsy. Wąsów zgolić nie mógł, bo nie zezwalał na to regulamin, a sztabowy był człowiekiem, który ukochał wojskowy regulamin ponad wszystko. Regulamin był świętością, zawierał wszystko co potrzebne było wojsku i odnosił się do każdej sytuacji. Dlatego Bachmatiuk, który żył skromnie na centralnym miejsce Pólki w swoim pokoju postawił ów regulamin. Jego dzień był taki sam od wielu lat. Wstawał o określonej porze, przygotowywał się, jadł śniadanie, a potem „szedł robić ludzi” ze zwykłych żołnierzy i tak od 16 lat. Nie bał się on wojny, nie bał się i samej śmierci choć nigdy w bitwie nie uczestniczył, oddawał usługi jedynie szkoląc nowe wojska. Nigdy nie krzywdził żołnierzy, nie faworyzował nikogo, ale też nigdy nie szedł na kompromis wymagał bezwzględnego posłuszeństwa jak to było zapisane w Regulaminie wojskowym.

Rozdział X

Żołnierze zostali zakwaterowani w barakach, podzieleni na kompanie. Zostali oddelegowani do wypełnienia sienników słomą. Każdy z nich miał przugotować sobie miejsce do spania. Odbył się kolejny przegląd, kolejne ślubowanie. Wszystko to było dla Piotra niezrozumiałe, nowe. Ale uważał, że skoro wymaga tego od nich cesarz musi to być dobre i muszą być temu posłuszni. Dali się umyć, ogolić sobie głowy, przywdziano ich w mundury i musieli w pocie czoła ćwiczyć aby być gotowi, tak trzeba było i to było dobre.

ZDROWA ŚMIERĆ - to jest jakby druga część do Soli ziemi.

Łeś Nedochodiuk leżał na izbie chorych i umierał za cesarza. Był to pobożny Hucuł, modlił się regularnie zwłaszcza do św. Mikołaja, wykonywał rozkazy. Łeś szanował swój kraj, swoich krajanów, niczym poza szczególną urodą nie wyróżniał się spośród ludzi wokoło niego. Miał żonę, troje dzieci, miał też ponoć liczne kochanki i niezliczone grono nieślubnego potomstwa. Był człowiekiem rosłym i silnym. Upatrzył go Bachmatiuk i zaczął traktować szczególniej, nie dawał ciężkich rozkazów i prac, zawsze zwracał uwagę na Łesia, choć ten zdawał się nie dostrzegać tego co czyni dla niego dowódca. Łeś nie miał kciuka, nie mógł strzelać, to jednak nie spotkało się z naganą, ale nawet z pochwałą, Bachmatiuk pozwolił mu leżeć obok strzelającego i obserwować. Jednak niedługo potem sytuacja uległa zmianie, gdy postawiony w podobnej sytuacji Łeś oznajmił iż strzelać nie może Bachmatiuk najpierw nawrzeszczał na niego, a potem oznajmił iż „wypuści z niego duszę”. Nie mógł stosować kar, ale w granicach swych uprawnień dokonał tego co obiecał. Zmęczył go do nieprzytomności karnymi ćwiczeniami, musztrą, aż w końcu upadł i nie wstał. Został przeniesiony do szpitala polowego. Tam Łeś czując że umiera zażądał księdza i gromnicy. Jako ż nie było księdza rozumiejącego mowę Huculską wezwano innego kapłana, który pomimo iż nic ze spowiedzi mężczyzny nie zrozumiał widząc jego żarliwe bicie się w piersi i wyznanie grzechów odpuścił mu wszystkie winny. Ale jego też Łeś zrozumieć nie mógł, więc wciąż grzechy wyznawał i wciąż bił się w piersi. I umarł Łeś, ale nikt nie wiedział czy to była śmierć za siebie, za cesarza i o tym póki co historia milczy.

Cechy powieści antywojennej na przykładzie powieści Witlina:

• Piotr Niewiadomski jest głupiutkim człowiekiem, mającym swoje marzenia; zostaje wcielony do szeregów i w zasadzie nic tam nie robi;

• Zestawienie prostego życia, pracy na kolei Piotra i rzeczywistości życia w koszarach;

• Wojna nie jest traktowana patetetycznie – wszyscy liczą, że ona szybko się skończy, życie w koszarach to trochę „ponury rytuał celebrowany przez ludzkie automaty na cześć bóstwa Subordynacji”– a więc groteska, bezsensowność wojny; satyra wymierzona jest przeciwko wojsku, państwu, które zniewalają człowieka;

• Historia ukazana z perspektywy Piotra i narratora, a nie z władz;

• ANTYWOJENNA MOŻE BYĆ RÓWNIEŻ POSTAWA FRANCISZKA W PROLOGU, GDYŻ ON JEST SCEPTYCZNIE NASTAWIONY DO WOJNY, DO TEGO PRZELEWU KRWI; NIE CHCE PODPISYWAĆ TEGO DEKRETU; ON JEST ŚWIADOMY, ŻE WOJNA NIE JEST RZECZĄ DOBRĄ I WOLI JEJ UNIKNĄĆ;

Fragment „Dwudziestolecie międzywojennego” Jerzego Kwiatkowskiego:

„… Utwór ten [Sól ziemi](stanowiący pierwszą część nie ukończonej nigdy <Powieści o cierpliwym piechurze> bliski jest ekspresjonizmowi głównie w warstwie ideowej: przez patetyczny antymilitaryzm, moralistyczny pacyfizm, zwłaszcza zaś dzięki tytułowej postaci niewinnego bohatera – prostaczka, Piotra Niewiadomskiego, posługacza z małej stacji kolejowej na Huculszczyźnie, <nieznanego żołnierza> pierwszej wojny światowej. Postaci zmitologizowanej w sposób właściwy dla ekspresjonistycznego komunionizmu i prymitywizmu, a mającej stać się świętą ofiarą owej wojny. […]antywojenny […]Wittlin ukazuje wojnę w sposób diametralnie różny: nie <z góry>, lecz <od dołu>, nie poprzez losy jej wirtuozów, lecz poprzez losy jej <armatniego mięsa>, przygotowywanego dopiero do swojej roli. <Sól ziemi> kończy się przezd odkomendowaniem na front oddziału, w którym służy Piotr Niewiadomski, toteż, z natury rzeczy, ostrze satyry wymierzone w wojsko i państwo, jako instytucje zniewalające człowieka, jest tu skierowane głównie przeciw koszarowemu drylowi, przedstawionemu jako ponury rytuał celebrowany przez ludzkie automaty na cześć bóstwa Subordynacji. (Notabene, Wittlin zbliża się to do Adolfa Rudnickiego jako autora <Żołnierzy>1933, utworu nierównie zresztą w krytycyzmie swym łagodniejszego, bo też i dotyczącego armii polskiej, nie zaborczej. Tak czy inaczej, \znamienne jest dla lat trzydziestych owo powinowactwo w antymilitaryzmie i antykoszarowości).

Mistrzowska umiejętność zespolenia ze sobą dwu – biegunowo odmiennych – perspektyw narracyjnych: autora i głównego bohatera, przyczyniła się do stworzenia w tej powieści jedynego w swoim rodzaju aliażu, w którym epicki patoś łączy się z wyrafinowaną ironią, realistyczna wizja świata z jego mitologizacją, a stylistyczna prostota i rzeczowość z bogato zróżnicowaną stylizacją: religijną, ludową, baśniową. Temu majstersztykowi <podwójnego widzenia> towarzyszą znakomite osiągnięcia kreacyjne. Wittlin stworzył tu o lepsze walorami reprezentatywności i doniosłej społecznej symboliki: mowa o Piotrze Niewiadomskim i feldfeblu Bachmatiuku, arcymodelu zupaka musztrującego rekrutów, wcieleniu ducha koszar.”

KILKA INFORMACJI Z INTERNETU:

„Sól ziemi” – geneza i problematyka

• Dla Józefa Wittlina wojna może być uważana za moment właściwy do wyzwolenia i zjednoczenia Polski, uzyskania przez nią niepodległości. Równocześnie jest to moment, w którym ostatecznie rozpada się dotychczasowy świat, XIX-wieczna Europa ze swoimi tradycjami.

• Autor powieści, Józef Wittlin, urodził się jeszcze w XIX wieku, w 1896 roku na Podolu. Ukończył gimnazjum we Lwowie, a w roku 1915 roku, już podczas pierwszej wojny, podjął studia na Uniwersytecie Wileńskim. Studiował filozofię i językoznawstwo - szybko jednak je przerwał, a właściwie był zmuszony to zrobić. Wittlin wziął udział w walkach jako ochotnik w Legionie Wschodnim, natomiast z czasem został wcielony do armii austriackiej. Już po wojnie pisarz kontynuował przerwane studia we Lwowie. Od 1920 roku związany był ze Skamandrem. Natomiast w roku 1935 otrzymał nagrodę Pen Clubu za przekład "Odysei".

• Jego "Sól ziemi" jest częścią trylogii, która nosi tytuł "Powieść o cierpliwym piechurze" - jest jej pierwszą i zarówno jedyną opublikowaną częścią.

• Akcja powieści rozgrywa się głównie w dwóch miejscach: w jednej z huculskich wiosek oraz w małym miasteczku węgierskim. Pomimo tego, jest to powieść o Europie i jej losach. Mówi o upadku Zachodniej cywilizacji, o odchodzeniu w przeszłość XIX-wiecznej Europy. To, co wydawało się do tej pory wieczne, ustabilizowane i trwałe, nagle, z dnia na dzień, przestaje istnieć.

• "Sól ziemi" opisuje przypadki Piotra Niewiadomskiego, hucuła, który w ciągu pierwszych czterech tygodni wojny przygląda się zupełnemu rozpadowi huculskiego świata. Rozpad tego świata oraz przemiany, jakie się dokonują, opisane są w sposób groteskowy. Piotr Niewiadomski jest analfabetą i zupełnie nie rozumie przebiegu wypadków dziejowych, staje się zwykłą ofiarą wojny.

• Wojenne przygody Niewiadomskiego mają wymiar mitologiczny - pomimo swojej głupoty, jest on wszak reprezentantem tytułowej "soli ziemi". Sól jest tu naturalnie minerałem symbolizującym, to, co trwałe, umożliwia ona konserwowanie, przechowywanie tego, co wartościowe. To właśnie dzięki Piotrowi i jemu podobnym możliwe jest przechowanie podstawowej zasady wspólnoty ludzkiej: wzajemności zobowiązań między ludźmi.

• Utwór ma wymowę pacyfistyczną, jest to typowo ekspresjonistyczna opowieśćdotycząca wojny. Ekspresjonizm zawarty jest w warstwie ideowej powieści.

• Przewrotność utworu. Świadomość prostaczka, jakim jest Piotr umieszczona zostaje w samym centrum epickiej wizji świata.

• Epizody homeryckie pojawiające się w utworze Wittlina. Przyroda przemawiająca do głównego bohatera. Silne namiętności wstrząsające bohaterem, jego fascynacjacywilizacją. Marzenie o noszeniu cesarskiej czapki kolejowej.

Symbolika tytułu:

• Tytułową "solą ziemi" jest sam Piotr Niewiadomski. Jako motto powieści wybrany został biblijny werset: Wy jesteście sól ziemi. Jeśli tedy sól zwietrzeje, czymże solić będą? Do niczego się już nie przyda, tylko aby była precz wyrzucona i od ludzi podeptana".

• Sól ma zdolność przechowywania tego, co wartościowe, pożywne, natomiast eliminuje to, co nie ma wartości i co jest przyczyną zepsucia.

Streszczenie utworu:

• Główny bohater: Piotr Niewiadomski, pracownik kolei - tragarz, dróżnik. Jego bracia: prości ludzie, ciężką pracą zarabiający na własne utrzymanie.

• Czas akcji: panowanie Franciszka Józefa, będącego cesarzem Austrii i królem Węgier. Wojna z Moskalami.

• Miejsce akcji: Topory - Czarnielica.

• Krótki opis życia Piotra, jego związku z Magdą, której nie kocha. Próba naszkicowania genealogii Piotra - matka, hucułka, ojciec - Polak. Z licznego rodzeństwa nie zachowuje się wiele dzieci. Najukochańszym stworzeniem Piotra jest jego pies - Bas.

• Piotr dostaje powołanie do wojska, pobór wygląda jak sąd ostateczny, rekruci stoją nago i są oceniani przez komisję. Decydująca jest tu tężyzna fizyczna, zatracona zostaje cała indywidualność człowieka, jego osobowość.

• Odtąd Piotr przynależy zarówno do Boga, jak i do cesarza.

• Piotr zostaje wcielony do armii, składa przysięgę, zostaje wysłany na front. Przed wyjazdem spędza jeszcze noc ze swoją kochanką Magdą. W tej scenie pokazany zostaje dziwny charakter Piotra i jego wstydliwość. Tej nocy umiera papież Pius X.

• Zaćmienie słońca jako wizja końca świata.

• Trzy podstawowe rozkosze, które chronić mają mężczyznę od piekła wojny i rozpaczy, to kobieta, wódka i religia, jak się dowiadujemy

• Opis wojskowych zwyczajów. Racje żywnościowe: 700 gramów chleba oraz 300 gramów mięsa na dobę dla każdego żołnierza. Kary, np. za zgubienie łuski od naboju - grozi jeden dzień karniaka. Szpangi - skuwanie prawej ręki z lewą nogą lub odwrotnie i pozostawianie żołnierza w takiej pozycji nawet na kilka godzin. Skutek: spuchnięcie wątroby.

• Opis transportu pociągiem na Węgry.

• Opis Bachmatiuka, którego całe życie to wojsko. Żyje wojskowym regulaminem, całe życie zajmuje się szkoleniem żołnierzy, natomiast sam nigdy nie walczył na froncie. Jest śmieszny - farbuje codziennie wąsy na czarno, jakby bał się oznak starości. Postrach całego wojska, człowiek niezwykle surowy.

• Różne rodzaje śmierci żołnierza: a) śmierć naturalna wskutek przebytej choroby, b) nagła śmierć, pomimo oznak zdrowia, c) śmierć nienaturalna, która następuje bez niczyjej winy, d) śmierć samobójcza, e) na skutek nieszczęśliwego wypadku, f) śmierć poniesiona na skutek działalności innego człowieka. Zdrowa śmierć to wedle Bachmatiuka śmierć żołnierza na froncie.

• Opis życia żołnierskiego - ciągła musztra i informacje o potencjalnym końcu wojny.

• Nienawiść Bachmatiuka do każdego żołnierza z osobna.

• Opis jego agresji, brutalnego zachowania wobec podwładnych: kiedy brakuje wody do schładzania karabinów Bachmatiuk rozkazuje jednemu z żołnierzy "lać" na nie. Gdy żołnierz odmawia, Bachmatiuk nakazuje Piotrkowi rozpiąć mu spodnie. Żołnierz odpycha Piotrka, a tedy do akcji przystępuje sam Bachmatiuk. Skazuje żołnierza na karne ćwiczenia i maltretuje do tego stopnia, że ten umiera w szpitalu.

• Opis innych zwyczajów wojskowych.

Inne powieści antywojenne z 20 – lecia:

• Powieść Ericha Maria Remarque - "Na zachodzie bez zmian", jest antywojennym manifestem, który nie krytykuje wojny, lecz opisuje ją z dziennikarską precyzją, pokazując jej okrucieństwo.

Niemiecki pisarz, bazując na swoich doświadczeniach, ukazuje nam losy grupki przyjaciół z jednej klasy szkoły gimnazjalnej, którzy za namową nauczyciela wstępują do armii niemieckiej, aby uczestniczyć w wojnie. Zostali wysłani na zachodni front w okolice Flandrii, gdzie walki z Francuzami toczą się falowo, a front przesuwa się bardzo wolno. Nie oznacza to jednak, że dla bohaterów uczestnictwo w tym konflikcie jest przyjemne - wróg atakuje niespodziewanie, często z użyciem gazu. Gwałtowne starcia sprawiają, że ginie wielu żołnierzy. Szpitale wojskowe pękają w szwach, gdyż konflikt zwany z perspektywy historii I wojną światową, był pierwszym, w którym używano zmechanizowanego sprzętu: czołgów, samolotów oraz nowych technik: min czy gazu bojowego. Medycyna w tamtych czasach nie była na tyle zaawansowana, aby radzić sobie z nowymi rodzajami obrażeń. Wojna pokazana jest jako dehumanizacja człowieka. Walka sprawia, że niewinni chłopcy stają się mordercami, głodują, walczą o życie i egzystują w ciągłym zagrożeniu.

Najważniejszym aspektem owej książki jest ukazanie pokolenia młodych ludzi, których pierwszym zajęciem w dorosłym życiu jest zabijanie, walka o przetrwanie, oglądanie śmierci i cierpienia. Jak wielki wpływ wojna miała na tę młodzież, najdobitniej ukazuje autor opisując urlop głównego bohatera i zarazem narratora Paula Baumera. Przyjeżdża on do swojego rodzinnego miasta i nie może odnaleźć się w świecie bez zagrożeń. Jego życie zostało całkowicie ukształtowane przez wojnę. Dorosłość zaczął od wojny i to piętno jest niezmazywalne.

Książka Remarque została wydana w 1929 i rok później nakręcono na jej podstawie film, który spotkał się z entuzjastycznym przyjęciem i otrzymał Oscara. Jednak ludzkość nie wyciągnęła wniosków z okrucieństwa I wojny światowej. Rodzące się po jej zakończeniu totalitaryzmy opierały się na przemocy, która tak bardzo skrzywdziła narody podczas tego konfliktu. Faszyzm w Niemczech i komunizm w Rosji powstały opierając się na hasłach głoszących wyjście z kryzysu, jaki nastąpił po I wojnie. Nastroje społeczne były wtedy bardzo wojownicze, upadek moralny i recesja finansowa, głównie w Republice Weimarskiej, spowodowały, że obywatele szukali silnej władzy i szybkiego wyjścia z kryzysu. Dzięki takiemu pośpiechowi narodził się faszyzm i świat znowu pogrążył się w chaosie. II wojna światowa sprawiła, że przez historię ludzkości przewinęło się kolejne stracone pokolenie, czego przykładem może być pokolenie Kolumbów rocznik 1920.

"Na zachodzie bez zmian" jest jedną z najlepszych antywojennych powieści. Nie ma w niej moralizatorskiej krytyki wojny, nie ma również satyry obecnej w książce Josepha Hellera "Paragraf 22". Wojna została opisana z dziennikarską precyzją, bez upiększeń i epatowania patosem. To sprawia, że wojna jawi się jako coś wstrząsającego. 

• Dobry Wojak Szwejk 
  Józef Szwejk - tak brzmiało imię i nazwisko tego najsłynniejszego żołnierza Monarchii. Historia tego syna narodu czeskiego jest dowodem na to, że Austro-Węgry to państwo do którego warto się zapisać. Chociaż tym, którzy znają jego przygody może wydawać się śmieszne, że na stronie Austro-Węgier jest tekst dotyczący właśnie jego. Nie możemy jednak ukrywać postaci tak ważnej w kształtowaniu wizerunku Monarchii Naddunajskiej. Poniżej zamieszczam streszczenie do książki, jednak najlepiej przeczytać ją całą. Został również nakręcony dwuczęściowy film (produkcji czeskiej) oparty na książce.

Przygody Dobrego Wojaka Szwejka to najsłynniejsza powieść Jaroslava Haska. Opisując losy handlarza psów z Pragi autor wprowadza satyrę na monarchię Habsburską, jej biurokratyczny styl sprawowania władzy oraz militaryzm. W swojej ideologii powieść jest zdecydowanie antywojenna. Głównym bohaterem jest handlarz psów - Józef Szwejk, który wedle diagnozy wydanej przez urzędników jest kompletnym idiotą. To orzeczenie pomaga mu jednak, gdy za sprawą szpicla szpiegującego w restauracji "Pod kielichem", Szwejk zostaje oskarżony o występowanie przeciwko rodzinie cesarskiej. Wskutek Wielu nieprzewidzianych wypadków Szwejkowi udaje się później uniknąć służby w armii i trafia pod opiekę, najbardziej szalonego kapelana wojskowego, jakiego wydała historia - Otto Katza (postać prawdziwa). Szwejk zostaje jego pucybutem, i jednocześnie oddanym przyjacielem. To właśnie przy pomocy Szwejka, kapelan odprawia mszę polową i przeżywa wiele innych przygód. Jednak skłonności "duchownego" do hazardu i pijaństwa wzięły górę nad przyjaźnią. Pewnego razu, tak po prostu, przegrał Szwejka w karty(!) z porucznikiem Lukaszem. Żołnierz ten ma ze Szwejkiem ciągłe problemy. Jego nowy pucybut zraża wszystkie (a było ich kilka...) kochanki. Gdy Lukasz zażyczył sobie psa, Szwejk ukradł mu zwierzę, ale ... był to pies pułkownika. Rozzłoszczony i mściwy dowódca wysyła porucznika wraz ze Szwejkiem na front. Szwejk oczywiście w trakcie drogi rozłącza się z porucznikiem i musi go później poszukiwać samodzielnie. Podczas tych poszukiwań wsławił się swoim najodważniejszym czynem podczas I Wojny Światowej - kradzieżą kury. Podczas swoich licznych przygód przebiera się w mundur rosyjski i dostaje się do niewoli swojego ojczystego kraju: Austro - Węgier. Jest to wątek powieści, którego akcja rozgrywa się między innymi w Twierdzy Przemyśl. Po wielu problemach udaje mu się jednak wyjaśnić sytuację i trafić wreszcie do rodzimego pułku. Trafia tutaj pod opiekę zwariowanego podporucznika Duba. Jak wiadomo powieś Jaroslava Haska nie została skończona. Mimo tego myślę, że naprawdę warto ją przeczytać. Najważniejsza w tej powieści wcale nie jest fabuła, ale sam Szwejk. Snuje on ciekawe rozważania na temat monarchii, wojny, życia, religii, więziennictwa. Nie przemilczy on żadnej sprawy. Na każdy temat ma gotową anegdotę lub piosenkę. Jego antymilitarna postawa i przewrotny pacyfizm, wyrażające się w nadgorliwej gotowości walki za honor cesarza, a zarazem ignorowaniu reguł życia wojskowego nadały mu rolę demaskatora zmurszałych instytucji monarchii i nacjonalistycznych ideologii.