Polityka rodzinna
Terminu „polityka rodzinna” po raz pierwszy użyto w latach czterdziestych, w dyskusjach nad polityką społeczną, które prowadzono w ówczesnej Europie. Pierwsze działania państwa, których adresatem była rodzina, podjęto we Francji i w Szwecji na przełomie XIX i XX.
Polityka rodzinna definiowana jest jako całokształt norm prawnych, działań i środków uruchamianych przez państwo w celu stworzenia odpowiednich warunków życia dla rodziny; jej powstania, prawidłowego funkcjonowania i spełniania przez nią wszystkich ważnych społecznie ról.
Najczęściej uznawanym przedmiotem polityki rodzinnej jest rodzina z dziećmi (tzw. rodzina nuklearna). Definicja rodziny powinna być dostatecznie szeroka, aby mogła objąć rozmaitość typów, struktur, ról i stosunków dotyczących zwykle co najmniej jednej osoby dorosłej i jednego dziecka.
Przedmiotem zainteresowania polityki rodzinnej jest więc: małżeństwo z dziećmi, rodzice z dziećmi (konkubinaty), jedno z rodziców z dziećmi (samotny ojciec, samotna matka).
W zależności od przyjętego głównego celu
polityka rodzinna może być adresowana do:
- wszystkich rodzin z dziećmi,
- wybranych kategorii rodzin z dziećmi (np. rodziny ubogie, wielodzietne, niepełne, dotknięte patologią społeczną).
W Europie polityka rodzinna adresowana jest do wszystkich rodzin, ale w jej ogólnych ramach wskazywane są szczegółowe cele związane z pomocą rodzinom znajdującym się w trudnych sytuacjach życiowych.
W Stanach Zjednoczonych, które nie prowadzą jasno zdefiniowanej polityki rodzinnej adresatami działań na rzecz rodziny są przede wszystkim dzieci biedne pozostające na utrzymaniu rodziny.
Polityka rodzinna w skali międzynarodowej odnosi się do wszystkich rodzin i dzieci, a nie tylko do rodzin ubogich lub rodzin z problemami. Zwracając szczególną uwagę na sytuację dzieci uznaje się, że polepszenie ich losu wymaga pomocy dla rodziców i rodziny.
U podłoża tak zdefiniowanej polityki rodzinnej
leżą następujące założenia:
- rodzina jest podstawową i najważniejszą instytucją społeczną,
- rodzina powinna być wspierana przez państwo,
- polityka rodzinna oznacza wielość polityk,
Pojęcie „polityka prorodzinna” nie występuje jako termin w literaturze przedmiotu z zakresu polityki społecznej. Jest to pojęcie potocznie używane, mające charakter wartościujący, przy pomocy którego ocenia się politykę państwa wobec rodziny.
Polityka społeczno-gospodarcza wobec rodziny może być uznana za politykę prorodzinną, jeżeli faktycznie realizuje ona jasno wytyczone cele w zakresie tworzenia przez państwo warunków sprzyjających rozwojowi rodziny i zaspokajaniu jej potrzeb.
Państwo realizuje politykę rodzinną
przy pomocy następujących instrumentów:
-środków prawnych,
-świadczeń pieniężnych,
-świadczeń w naturze,
-świadczeń w formie usług.
Normy prawne regulują stosunki rodzinne oraz relacje rodziny z państwem i innymi instytucjami. Wyznaczają również zasady i warunki korzystania ze świadczeń rodzinnych, określając w ten sposób krąg uprawnionych do świadczeń pieniężnych, rzeczowych i usług.
Świadczenia pieniężne w postaci różnych zasiłków i zapomóg mogą być kierowane do poszczególnych rodzin obligatoryjnie, albo uznaniowo (przez system pomocy społecznej).
Świadczenia w naturze obejmują dobra rzeczowe przekazywane rodzinom (odzież, opał, paczki żywnościowe itp.).
Świadczenia w formie usług udzielane są przez różne instytucje. Mają one na celu wspieranie rodziny w wypełnianiu jej podstawowych funkcji. Usługi te realizowane są przy pomocy infrastruktury społecznej (np. żłobki, przedszkola, świetlice szkolne).
Państwo stanowi główny podmiot kształtowania polityki rodzinnej, albowiem na nim spoczywa obowiązek i odpowiedzialność za określanie, prowadzenie i finansowanie tej polityki. Należy podkreślić, że ten model polityki rodzinnej jest typowy dla państw europejskich.
Zadania i uprawnienia państwa w zakresie polityki rodzinnej podzielone są między organy centralne, terenowe oraz samorządowe. Podmiotami polityki rodzinnej są również organizacje pozarządowe, związki zawodowe, związki pracodawców, Kościół Rzymskokatolicki, inne kościoły i związki wyznaniowe.
W Europie Zachodniej występuje wyraźna tendencja do zwiększania się liczby podmiotów realizujących politykę rodzinną poprzez procesy decentralizacji uprawnień i wzrost roli partnerów społecznych. Przyjęta jest też zasada, iż formułowanie celów i sposobów realizacji polityki społecznej powinna odbywać się przy współudziale podmiotów, których ta polityka dotyczy.
Polityka rodzinna to jasno określone działania (np. programy), których świadomym celem jest osiąganie określonych celów dotyczących rodziny jako całości lub roli osób indywidualnych w rodzinie. Polityka rodzinna może obejmować np. politykę ludnościową (pro lub antynatalistyczną), świadczenia socjalne związane z opieką i wychowaniem dzieci, świadczenia dla pracujących rodziców, opiekę zdrowotną nad matką i dzieckiem itd.
W krajach prowadzących bezpośrednią politykę rodzinną często powoływane są specjalne instytucje usytuowane w strukturze rządu, powołane dla koordynacji działań na rzecz rodziny.
Na politykę rodzinną składają się działania podejmowane w innych dziedzinach polityki państwa, realizujące cele bezpośrednio nie związane z rodziną, ale takie, które pociągają za sobą doniosłe konsekwencje dla funkcjonowania rodziny (np. polityka przeciwdziałania bezrobociu, polityka podatkowa).
Polityka rodzinna powinna opierać się
na następujących zasadach:
Aktywności- oznacza to rozwój metod i środków działania sprzyjających aktywności rodzin, w tym zawodowej, aktywizującej same rodziny na rzecz rozwiązywania problemów i zapobiegania sytuacjom kryzysowym.
Równych szans- oznacza to niwelowanie niezawinionych różnic w sytuacji rodzin.
Solidarności- rozumianej jako przeniesienie części ryzyka na szersze społeczeństwo.
Wielości podmiotów- powinna być realizowana przez rząd, samorząd, związki zawodowe itp.
Współczesne wyzwania dla polityki rodzinnej.
8 marca 2007 r. rząd ogłosił „Projekt polityki rodzinnej” na lata 2007-2014.
Program ten skupia się na problemach, które uznaje się za najważniejsze. Należy do nich:
Zahamowanie negatywnych trendów demograficznych w kontekście przyszłych skutków o charakterze ludnościowym, ale także społeczno-ekonomicznym.
Poprawa jakości życia i kondycji polskich rodzin.
Przemiany demograficzne.
W sytuacji demograficznej Polski w latach dziewięćdziesiątych za najistotniejsze należy uznać następujące procesy i zjawiska:
1) spadek liczby zawieranych małżeństw,
2) wzrost absolutnej i względnej liczby rozwodów,
3) wyższa umieralność mężczyzn,
4) spadek urodzeń (w1997 r. urodziło się 412 tys. dzieci, czyli o 135 tys. mniej niż w 1990 r.),
5) brak prostej zastępowalności pokoleń (średnia liczba dzieci rodzonych przez kobietę w wieku rozrodczym w 1998 r. wyniosła 1,43, podczas gdy prostą zastępowalność pokoleń zapewnia dopiero współczynnik dzietności na poziomie 2,11 - 2,15),
6) wzrost udziału urodzeń pozamałżeńskich,
7) zmiany liczby i struktury rodzin.
Prognoza demograficzna do 2030 r., przygotowana przez GUS, wskazuje na istotne zmiany, jakie będą zachodzić w wielkości i strukturze ludności Polski w kolejnych dekadach. Prawdopodobnie więc trwający od kilkunastu lat spadek urodzeń jeszcze nie jest procesem zakończonym i dotyczy w coraz większym stopniu kolejnych roczników młodzieży. W najbliższych latach należy liczyć się z dalszym spadkiem współczynnika dzietności do około 1,1 w 2010 r., Potem, w latach 2010–2020 można oczekiwać niewielkiego wzrostu urodzeń do wartości około 1,2.
Kobiety coraz później będą podejmowały decyzje o macierzyństwie. Dzisiaj średni wiek rodzenia dzieci wynosi około 28 lat, w ciągu najbliższych kilku lat wzrośnie do 29 r., a około 2025 r. przekroczy 30 lat.
W dalszym ciągu będzie następował spadek umieralności i wzrost przeciętnej długości życia, jednak odrabianie zaległości w tej dziedzinie w stosunku do krajów najbardziej rozwiniętych będzie następowało wolniej niż w ostatniej dekadzie. Przeciętne trwanie życia wzrośnie z obecnych 74,5 lat (70,4 mężczyźni, 78,8 kobiety) do 77,8 w 2015 r. (74,6 mężczyźni, 81,2 kobiety) oraz do 80 lat w 2030 r. (77,6 mężczyźni, 83,3 kobiety).
Liczba mieszkańców Polski będzie maleć – zwiększać się będzie dystans pomiędzy liczbą zgonów a liczbą urodzeń – zjawisko to obserwowane jest w Polsce od niedawna, wcześniej mieliśmy do czynienia z nadwyżką urodzeń nad liczbą zgonów i przyrostem ludności. Do 2020 r. liczba ludności zmniejszy się o milion osób, a w następnej dekadzie (lata 2020–2030) o kolejne półtora miliona; w 2030 r. ludność Polski może spaść do ok. 35,7 mln. Ubytek ludności dotknie przede wszystkim miasta, głównie z powodu mniejszej dzietności w miastach niż na wsi, ale też na skutek nowego zjawiska, jakim jest przemieszczanie się części ludności miejskiej na tereny wiejskie na obrzeżach miast. W stosunku do stanu obecnego przewiduje się, że do 2030 r. liczba ludności w miastach zmniejszy się w sumie o 3 miliony osób, a na wsi wzrośnie o ok. pół miliona. Zmieni się także struktura wieku ludności. Według prognoz GUS, średni wiek mieszkańca Polski, który wynosi obecnie 36,7 roku wzrośnie do 2030 r. do 45,5 lat.
Zmieniać się będzie relacja pomiędzy osobami w wieku produkcyjnym (18–59/64 lata) i osobami w wieku poprodukcyjnym (60/65 lat i więcej). W 2012 r., na 100 osób w wieku produkcyjnym przypadać będzie około 28 osób w wieku poprodukcyjnym (w 2005 roku były to 24 osoby), a w 2030 r. już 46 osób.
Prognozowane zmiany będą miały swoje skutki społeczno-ekonomiczne. Rosnąca liczba ludzi starszych i spadek liczby osób zdolnych do pracy oznacza przede wszystkim rosnące obciążenie pracujących kosztami utrzymania systemów socjalnych, w tym zwłaszcza systemów emerytalnych i opieki zdrowotnej. Najbliższe lata trzeba wykorzystać do jak największej mobilizacji zasobów ludzkich tak, aby rynek pracy mógł udźwignąć wyzwania starzejącego się społeczeństwa.
Poprawa kondycji finansowej rodzin.
Podstawą utrzymania rodziny powinna być jej aktywność, przede wszystkim zawodowa. Dlatego najważniejszym zadaniem jest stworzenie każdej rodzinie warunków umożliwiających utrzymanie się z własnej pracy. W tym celu konieczne jest przede wszystkim:
1) zapewnienie przyrostu liczby miejsc pracy,
2) prowadzenie aktywnych działań na rzecz ograniczenia bezrobocia, w tym zwłaszcza bezrobocia długotrwałego, zaznaczającego się szczególnie w środowiskach wiejskich,
3) zwiększenie znaczenia dochodów własnych z pracy jako źródła utrzymania rodziny. Obecnie uzupełnianie dochodów z pracy świadczeniami z pomocy społecznej nie należy do rzadkości. Niski poziom wynagrodzeń, wymuszający korzystanie z różnorodnych świadczeń społecznych, nie jest odpowiednią motywacją do zwiększania własnej aktywności zawodowej,
4) uproszczenie i obniżenie podatków, poprzez wprowadzenie nowego systemu podatkowego, który będzie zachęcał do większej aktywności zawodowej, przy jednoczesnym wprowadzeniu nowych rozwiązań prorodzinnych w systemie podatkowym.
Jednocześnie konieczne jest zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego rodzinom, które nie posiadają własnych dochodów, bądź też dochody te nie są wystarczające dla prawidłowego funkcjonowania rodziny. W szczególności pomoc kierowana będzie do rodzin wielodzietnych, niepełnych, z osobami niepełnosprawnymi, starszymi oraz przewlekle chorymi. Obecnie funkcjonuje wiele świadczeń socjalnych adresowanych do rodziny w różnych fazach jej rozwoju.
Dla aktywności zawodowej kobiet istotne jest ułatwienie startu zawodowego, bo to właśnie młode kobiety, przed urodzeniem dziecka, mają największe trudności na rynku pracy. Tak więc, prawdopodobieństwo podjęcia decyzji o urodzeniu dziecka rośnie, gdy kobieta ma prace, doświadczenie zawodowe i poczucie stabilizacji na rynku pracy
Wśród kobiet, które decydują się na dzieci, szczególnie w wieku 25–29 lat, wyraźnie obserwuje się tendencje do wycofania się z rynku pracy w pierwszych latach życia dziecka i powrót do aktywności zawodowej po wejściu dziecka w wiek przedszkolny. Powrót nie jest łatwy z wielu powodów: dezaktualizacji kwalifikacji zawodowych, utraty kontaktu z rynkiem pracy, obawy pracodawców przed zatrudnianiem kobiet z dziećmi, postrzeganych jako mniej dyspozycyjne. Trudności ze znalezieniem pracy zniechęcają do podjęcia decyzji o urodzeniu kolejnego dziecka.
Kobiety decydujące się na powrót do pracy po urodzeniu dziecka częściej decydują się na podejmowanie działalności na własny rachunek – co wynikać może z trudności znalezienia ‘etatowej’ pracy, która pozwoliłaby na godzenie życia rodzinnego i zawodowego. Praca najemna w Polsce związana jest często ze sztywną organizacją czasu pracy, która utrudnia rodzicom godzenie pracy zawodowej i rodzicielstwa. Stałe godziny wykonywania pracy, brak realnej możliwości wykonywania telepracy, połączone z ograniczonym dostępem do placówek dziennej opieki, a także sztywnymi godzinami ich otwarcia, prowadzą do ograniczenia możliwości pracy przez rodziców.
Z punktu widzenia pracodawcy płeć stanowi barierę w zatrudnieniu i awansie pracownika. Pracodawca obawia się, że okresy ciąży kobiety i wychowywania małych dzieci, chronione prawem pracy, będą dla niego oznaczały trudności organizacyjne. Obawia się mniejszej dyspozycyjności matek, np. częste korzystanie ze zwolnień lekarskich z powodu choroby dziecka.
Według danych CBOS Polacy jako główne przyczyny
odraczania bądź rezygnacji z rodzicielstwa wskazują:
Obawę kobiet przed utratą pracy (62 %)
Złe warunki mieszkaniowe młodych ludzi (58 %)
Brak wsparcia ze strony państwa m.in. w dziedzinie edukacji, wychowania, opieki medycznej (42 %)
Obawy przed obniżeniem się materialnego poziomu życia (36 %),
Chęć robienia kariery zawodowej przez kobiety (29 %),
Trudności z pogodzeniem obowiązków zawodowych i rodzinnych (22 %)
Do najważniejszych zmian zaproponowanych w projekcie należą te odnoszące się do przeciwdziałania dyskryminacji rodzin w zakresie systemu podatkowego i emerytalno-rentowego:
- uzależnienie wysokości kwoty wolnej od podatku od liczby osób w rodzinie oraz stopniowe zwiększanie ulgi podatkowej z tytułu wychowywania dzieci,
- podniesienie do kwoty przeciętnego wynagrodzenia podstawy naliczania składek emerytalnych i rentowych opłacanych przez budżet państwa za osoby pozostające na urlopach wychowawczych,
- propozycja potraktowania kapitału gromadzonego na emeryturę jako majątku wspólnego małżonków. Obecne rozwiązanie traktuje środki gromadzone na koncie jako indywidualną własność pracującego małżonka, co jest z kolei niekorzystne dla osób, które nie pracują i poświęcają się wychowywaniu dzieci.
- wprowadzenie zachęt dla pracodawców aby przedłużali zatrudnienie osobom wracającym po przerwie spowodowanej urodzeniem lub wychowywaniem dziecka. Proponowane rozwiązanie to trzyletnie zwolnienie pracodawcy z odprowadzania całości składki na Fundusz Pracy z tytułu zatrudnienia, jest zdecydowanie korzystniejsze niż dyskutowane niedawno wprowadzenie okresów ochronnych (prawna gwarancja zatrudnienia), które mogłyby doprowadzić do niechęci pracodawców do zatrudniania kobiet w ogóle.
Sformułowania zawarte w programie świadczą o istnieniu świadomości, że poprawa jakości życia polskich rodzin zależeć będzie od rozwoju gospodarczego i efektów realizacji celów innych polityk szczegółowych, za które odpowiadają różni ministrowie.
POLITYKA PRORODZINNA
I JEJ KONTEKSTY.
Rodzaje polityki rodzinnej.
Polityka prorodzinna ukierunkowana na ilościowy rozwój populacji, czyli polityka pronatalistyczna.
Polityka pronatalistyczna ma różne akcenty. Jeden z nich – to akcent militarny. Wspierając rodzinę, chodziło o przyrost zdrowych chłopców, którzy stanowiliby potencjał armii. Dlatego, historycznie rzecz biorąc, każde państwo potrzebowało matek rodzących żołnierzy. Z tego samego powodu pierwsze interwencje państwa w Wielkiej Brytanii w sprawy rodzinne dotyczyły zdrowia matki i dziecka.
Obecny akcent polityki pronatalistycznej – to akcent demograficzny. Obniżająca się stopa dzietności, nasilająca się w kolejnych fazach tzw. przejścia demograficznego, implikuje wiele zmian społecznych, a przede wszystkim starzenie się populacji, wobec czego państwa podejmują działania motywujące do posiadania dzieci.
Tradycyjna polityka rodzinna ukierunkowana na podtrzymanie instytucji rodziny.
Interwencje państwa w tym obszarze polegają na takich regulacjach, które chronią instytucję małżeństwa, przeciwdziałając rozpadowi rodziny. Jednocześnie wspierają materialnie rodziny w sytuacji nieobecności partnera: służba wojskowa, emigracja, śmierć żywiciela. W tradycyjnej polityce rodzinnej, zwanej prorodzinną, zasada autonomii rodziny prowadzi do pozostawiania rodzicom decyzji dotyczących metod wychowywania dzieci, określania ich przyszłości i kształtowania więzi.
Wynika to z przekonania, że rodzice wiedzą lepiej, co jest dobre dla ich dzieci oraz chcą dla nich jak najlepiej. W sferze bytowej tradycyjna polityka prorodzinna realizowana w Polsce prowadziła do „przerzucenia” na rodzinę całości kosztów wychowania dziecka i części kosztów edukacyjnych: finansowanie usług opiekuńczo-wychowawczych oraz w istotnym zakresie
szkolnictwa (głównie szkół wyższych). Dopiero w ostatnich latach podjęta została dyskusja nad wprowadzeniem instrumentu wsparcia rodziny typowego dla tradycyjnego kierunku polityki prorodzinnej, a mianowicie tzw. podatku rodzinnego.
Równościowa polityka rodzinna ukierunkowana na kształtowanie partnerskich relacji między małżonkami.
Równościowa polityka rodzinna – to polityka stosunkowo młoda, będąca rezultatem emancypacji kobiet oraz ruchów feministycznych w zakresie równego traktowania bez względu na płeć. Jej implikacje dla polityki społecznej są znaczne i dokonują się na naszych oczach. Polityka społeczna dotychczas opierała się na koncepcji modelu rodziny zwanym modelem jednego – męskiego żywiciela rodziny. Oznaczało to w istocie usankcjonowanie tradycyjnego podziału ról w rodzinie: odpowiedzialności mężczyzny za dostarczenie środków do życia, a kobiety – za gospodarne użytkowanie tych środków na potrzeby rodziny i sprawowanie opieki nad dziećmi. Ten model został ideologicznie i politycznie zakwestionowany, a co ważniejsze – w życiu społecznym od dawna nie dominuje. W równościowej polityce rodzinnej istotne znaczenie mają powszechnie dostępne i dobre jakościowo usługi opiekuńczo-wychowawcze dla dzieci, pozwalające kobiecie z małymi dziećmi na pełnoetatową pracę zawodową. Takie usługi rozwinięte są w kilku krajach Europy (a szczególnie we Francji i Szwecji).
Socjalna polityka rodzinna ukierunkowana na przeciwdziałanie ubóstwu rodzin z dziećmi.
Ten rodzaj polityki rodzinnej budzi najmniej oporów w kontekście wydatkowania środków publicznych ze względu na to, że wydatki na rodziny ubogie – to wydatki adresowane . Natomiast wywołuje pewne kontrowersje ideologiczne ze względu na minimalizację interwencji państwa w sensie obszarów jego oddziaływania. Polityka rodzinna sprowadza się bowiem do pomocy społecznej rodzinom biednym i dysfunkcyjnym w celu ochrony
dzieci przed skutkami ubóstwa i patologii społecznych. Sprowadzanie polityki rodzinnej tylko do aspektu socjalnego oznacza stosowanie kryteriów dochodowych przy wszelkich interwencjach państwa. Zasiłki rodzinne, klasyczne świadczenie rodzinne, nie mają charakteru świadczeń powszechnych, lecz selektywnych.
W tym podejściu w gruncie rzeczy nie ma polityki rodzinnej – jest tylko pomoc społeczna.
W polityce każdego kraju znaleźć można elementy ze wszystkich
wymienionych rodzajów polityki rodzinnej, ale pewien pakiet instrumentów przeważa. Na tej podstawie mówimy, że dany kraj realizuje przede wszystkim równościową politykę rodzinną, a inny– tradycyjną.
Jednocześnie widoczne są w niektórych krajach działania zorientowane
na całkiem nowy aspekt rozwoju społeczeństwa w kontekście rodziny. Chodzi o odpowiedzialność rodziny za „produkowanie” dzieci dobrej jakości, jak to formułuje Becker . Ten kierunek wynika zarówno z tendencji dotyczącej kształtowania się wielkości i struktury populacji (mniej ludności i z rosnącym udziałem osób starszych), jak i zaostrzonej rywalizacji o dobrą pozycję na
współczesnym rynku pracy.
Konteksty przemian rodziny.
Współczesne struktury rodzinno-małżeńskie, ich stan i przeobrażenia można rozpatrywać z punktu widzenia kilku teorii. Najlepiej z punktu widzenia tzw. teorii racjonalnego wyboru.
Jest ona ważnym odniesieniem teoretycznych analiz rodziny do różnorodnych danych empirycznych, które można dzięki niej uogólniać i syntetycznie przedstawiać. Podejście to wiążę bowiem aspekty indywidualne życia rodziny i małżeństwa oraz odniesienia społeczne. Teorię tą określa się jako nowy paradygmat stworzony w latach 80-tych XX w. za jego twórcę uznaję się G. Beckera, ale do tego nurtu zalicza się nowoczesną demografię historyczną, która koncentruje się na kwestiach w minionym okresie. Uważa się że paradygmat racjonalnego wyboru stanowi podstawę teoretyczną wszelkich nauk społecznych, w tym socjologii, psychologii i pedagogiki.
Teoria racjonalnego wyboru zakłada, że ewolucja form rodziny dokonuje się pod presją zewnętrznych uwarunkowań, takich jak industrializacja i urbanizacja ale jednocześnie sama rodzina pozostaje aktywnym podmiotem przemian społecznych i gospodarczych.
Istotne znaczenie dla społeczeństwa maja głównie indywidualne strategie formowania się rodziny, a mianowicie: podejmowanie decyzji co do wyboru partnera, momentu zawarcia małżeństwa, liczby dzieci, odstępów czasu pomiędzy rodzącymi się kolejnymi dziećmi. Jednostki podejmują decyzję również o utrzymaniu bądź rozwiązaniu rodziny.
Inne teorie wyjaśniają przede wszystkim funkcjonowanie rodziny w nieco statystycznych analizach: nawiązują głownie do klasycznych i uniwersalnych koncepcji familiologicznych. Należą do nich:
Teoria wymiany-są to relacje mikro i makrowymiany czyli wewnątrz rodziny lub w układach pozarodzinnych. Tak można analizować np. zjawisko rozwodu, dewiacji społecznych, zdrowia, stylu i wzorców życia.
Symboliczny interakcjonizm- wg tego ujęcia można analizować m.in. formowanie ról rodzinnych, partycypacji, agresji, zachowań seksualnych.
Teoria rozwoju rodziny-poświęcona jest głównie analizie faz rozwojowych jednostki w kontekście rodzinnym i samej rodziny, np. procesu stawania się rodzicami, dorastania dzieci, rozwoju więzi społecznych.
Teoria systemów- w analizie rodziny zwraca się uwagę na takie aspekty jak: zasady transformacji, komunikacji w małżeństwie i rodzinie, mechanizmy sprzężenia zwrotnego, różnorodność i równowaga oraz procesualne podejście do rodziny jako mikrosystemu społecznego.
Teoria konfliktu- obejmuje mikro- i makrospołeczną teorię konfliktu oraz dialektyczny dekonstrukcjonizm. W ten sposób można analizować przemoc w rodzinie a także zjawiska współdziałania i dysonansu.
Teoria ekologiczna-ujmuję rodzinę jako ekosystem bio-socjo-kulturowy , a ściślej m. in. Mechanizmy adaptacyjne, selekcje naturalne, zagadnienie płci, maltretowania dzieci, ekologiczne aspekty rozwoju człowieka w rodzinie oraz socjobiologię rodziny.
Problem małżeństwa zdaniem G. Beckera można analizować w ramach struktur społecznych dostarczanych przez współczesną teorię ekonomii. Osoba usiłuje znaleźć najlepszego z osiągalnych partnerów. Decyduje się zawrzeć małżeństwo wtedy kiedy oczekiwana użyteczność jest większa niż korzyść pozostania w stanie wolnym. Podobnie osoba pozostająca w zawiązku małżeńskim decyduje się na jego zerwanie w przypadku, gdy spodziewany przyrost użyteczności, wynikający z odzyskania wolności przewyższa ubytek użyteczności w rezultacie zerwania.
Rodzina tradycyjna a związki alternatywne.
Współcześnie istnieją różne formy związków. Należy do nich m. in. :
Monogamia seryjna- gdy partnerzy po rozwodzie zawierają nowe małżeństwa i mają kolejne dzieci.
Małżeństwa otwarte- polegające na akceptacji kontaktów pozamałżeńskich w sferze seksualnej czy też czasowej wymianie partnerów.
Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego
( wg K. Slany):
Związki kohabitacyjne - wspólne zamieszkiwanie bez prawnego zawarcia związku małżeńskiego; partnerzy połączeni funkcjami emocjonalną, seksualną, prokreacyjną i gospodarczą.
Konkubinat - forma kohabitacji; związki partnerskie gdzie występują różne układy i relacje, którym zazwyczaj nie towarzyszy wspólne zamieszkiwanie.
Rodziny rekonstruowane - związki oparte na formalnym małżeństwie gdzie jedno z rodziców nie ma biologicznego związku z dzieckiem współmałżonka.
Rodziny niepełne - poprzedzone rozwiązanym małżeństwem, spełniające jedynie kryterium biologicznego rodzicielstwa; samotne macierzyństwo lub ojcostwo.
Niezamężne macierzyństwo - ze świadomego wyboru, wyłączne biologiczne rodzicielstwo.
XX-XXI wiek - nowe kategorie: rodziny diasporowe - pomimo formalnego rozwiązania małżeństwa pełnione są podstawowe funkcje rodziny.
W modelach alternatywnych życia rodzinnego następuje przesuniecie akcentu z potrzeb dziecka, które dominowały w tradycyjnym wzorcu rodziny, w kierunku nacisku na potrzeby seksualne i emocjonalne dorosłych. Rodzina tradycyjna, która od wieków była uniwersalną i naturalną instytucją w Europie, będzie stopniowo znikać. Przejściowy substytut rodziny, jakim jest obecnie mało trwały związek kohabitacyjny, zastąpiony zostanie przez związek, w którym mąż i żona mieszkają oddzielnie i są od siebie niezależni. Związek ten określany „hybrydowym” typem rodziny zdominuje obecną i przyszłą generację pokoleniową.
Kondycja rodzin polskich.
Wyróżniamy cztery podstawowe typy związków rodzinno-małżeńskich wyodrębnione z Powszechnego Spisu 2002r.
Są to:
Małżeństwa i partnerzy z dziećmi 57,1%
Małżeństwa i partnerzy bez dzieci 23, 5%
Matki samotnie wychowujące dzieci 17,2%
Ojcowie samotnie wychowujący dzieci 2,2%
Matki samotne z wyboru są nowym rodzajem zaplecza dla procesu zastępowania pokoleń. Mają one zazwyczaj wyższe lub średnie wykształcenie, dobrze zarabiają i z reguły posiadają własne mieszkanie. Natomiast brak życiowego partnera i perspektywę samotnego wychowywania dziecka nie można oceniać pozytywnie z pedagogicznego punktu widzenia. Ponieważ brakuje męskiego wzorca w rodzinie.
W rodzinach i w związkach monogamicznych nasila się zjawisko feminizacji osób pozostających w sferze ubóstwa czyli nadprezentacji kobiet wśród ogółu osób bezrobotnych i biednych. Do tego grona dołączają się matki i żony zajmujące się prowadzeniem domu oraz opieki nad dziećmi. Kobiety z takim statusem w naszym kraju jest do 6 mln. Wg tego można sądzić, że rodziny w Polsce dość skutecznie bronią się przed zmiana klasycznego i tradycyjnego modelu życia. Dlatego też nie należy się zbytnio dziwić, że Polki rodzą najmniej dzieci spośród krajów UE.