Monopol pełny występuje wówczas, kiedy na danym rynku istnieje jedno przedsiębiorstwo wytwarzające produkty lub usługi nie posiadające bliskich substytutów. Monopol poszukuje takiej wielkości produkcji lub ceny sprzedaży, które przy danych kosztach maksymalizują jego zysk. Producent monopolistyczny może stosować dyskryminację cenową, czyli stosować różne ceny na ten sam produkt na różnych rynkach. Monopole świadczące usługi publiczne są przedmiotem ingerencji organów administracji rządowej w zakresie kształtowania cen monopolowych.

MODEL MONOPOLU PEŁNEGO

Monopol pełny jest drugą, skrajną w sensie teoretycznym, sytuacja na rynku. Sytuacja ta ma miejsce wówczas, kiedy w danej gałęzi przemysłu istnieje tylko jedno przedsiębiorstwo wytwarzające produkt nie posiadający substytutów. Model monopolu pełnego opiera się na czterech założeniach:

1. Produkty jednorodne lub zróżnicowane.

Monopol pełny może wytwarzać i sprzedawać produkty jednorodne bądź zróżnicowane. Zakłada się, że na rynku nie istnieją bliskie substytuty tych produktów.

2. Brak możliwości wejścia do działalności opanowanej przez monopol pełny.

Ograniczenia możliwości wejścia innych producentów lub sprzedawców do działalności monopolu pełnego mogą wynikać z uwarunkowań technicznych, ekonomicznych, administracyjno – prawnych. Wytwarzania danego produktu może być objęte ochroną patentową, uniemożliwiające podjęcie produkcji tego wyrobu przez innych producentów. Niemożność wejścia do danej działalności produkcyjnej czy usługowej innych producentów może być związana z koniecznością poniesienia ogromnych nakładów i kosztów początkowych możliwych do odzyskania w bardzo długim okresie czasu (tzw. monopole naturalne, takie jak usługi publiczne w zakresie elektryczności, gazu, wody, itp.). Monopol pełny wynika niekiedy z przepisów administracyjno – prawnych ustalonych przez państwo w celu kontroli produkcji danego wyrobu i powstających z niej dochodów (np. monopol spirytusowy, tytoniowy, zbrojeniowy, itp.).

3. Jeden sprzedający i wielu kupujących.

4. założenie doskonałej informacji o rynku.

KRZYWA POPYTU W WARUNKACH MONOPOLU.

W warunkach rynku doskonale konkurencyjnego popyt na produkty przedsiębiorstwa przyjmuje postać poziomej linii prostej, natomiast popyt na produkty całej gałęzi przemysłu jest krzywą o nachyleniu negatywnym.

Monopol pełny jest jednym, producentem lub sprzedającym na rynku i dlatego krzywa popytu na jego produkty jest równoznaczna z krzywą popytu rynkowego. Monopol pełny jest równoznaczny z gałęzią przemysłu. W rezultacie krzywa popytu monopolu pełnego ma nachylenie negatywne a jej elastyczność zawarte są między 0 i -∞.

Ponieważ krzywa popytu na produkty monopolu pełnego jest równoznaczna z krzywą popytu rynkowego posiadającą nachylenie negatywne, zwiększenie rozmiarów sprzedaży wymaga zmniejszenia ceny, natomiast mniejsza sprzedaż może być realizowana po większej cenie. W rezultacie przychód przeciętny jest równy cenie (PP_p > P) nie jest równy przychodowi marginalnemu (PM_p). Linia przychodu marginalnego znajduje się poniżej linii przychodu przeciętnego (P = PP_p > PM_p).

Wykres 01. Kształtowanie się ceny i przychodów monopolu pełnego.

P , PP_p

PM_p

|E_p| = 1

P = PP_p

0 PM_P Q

PC_P

0 Q₁ Q₂ Q

Przychód marginalny monopolu wynosi: PM_p = ∆PC_P/∆Q, lub inaczej PM_P = P(1 + 1/E_p).

Elastyczność cenowa popytu przedsiębiorstwa doskonale konkurencyjnego równa się (-∞). W rezultacie cena równa się przychodowi marginalnemu (P = PP_P = PM_P). Popyt na produkty monopolu pełnego nie jest linia poziomą, lecz linią (krzywą) o nachyleniu negatywnym. Monopol pełny nie będzie dostarczał na rynek swoich produktów jeśli PM_p spadnie poniżej zera.

Przychód całkowity monopolu (PC_P) rośnie wraz ze zwiększeniem produkcji i sprzedaży osiągając maksimum przy wielkości produkcji Q_1. W punkcie tym PM_P = 0 a E_P = -1. Monopol nie będzie zwiększał produkcjo ponad Q1, bowiem pomiędzy Q₁ a Q₂ przychód marginalny jest ujemny (PM_p < 0 a E_p zawarta jest pomiędzy 1 i 0), a przychód całkowity zaczyna spadać.

W powyższej analizie zakładamy, że monopol sprzedaje każdą jednostkę produktu po tej samej cenie. Mówimy wówczas o monopolu niedyskryminującym. Jeżeli różne jednostki tego samego produktu sprzedawane są po różnych cenach, wówczas mamy do czynienia z dyskryminacją monopolistyczną.

KOSZTY PRODUKCJI MONOPOLU.

Kształtowanie się popytu i przychodów jest jednym z elementów procesu optymalizacji efektów działalności monopolu pełnego. Poszukując wielkości produkcji maksymalizującej zysk monopol musi uwzględnić także zmiany kosztów produkcji. Przyjmujemy, że przedsiębiorstwo monopolistyczne kupuje czynniki produkcji na rynku doskonale konkurencyjnym. W konsekwencji ceny czynników produkcji ustalają się na rynku, a koszty produkcji monopolu kształtują się tak samo, jak w przypadku przedsiębiorstwa działającego w ramach konkurencji doskonałej.

KRÓTKOOKRESOWA RÓWNOWAGA MONOPOLU.

Biorąc pod uwagę koszty produkcji oraz kształtowanie się przychodów monopol poszukuje optymalnej kombinacji między ceną i wielkością produkcji, tzn. takiej kombinacji, która maksymalizuje zysk monopolu w krótkim okresie czasu.

Monopolista dążąc do maksymalizacji zysku może podnosić cenę lub wielkość produkcji tak, aby różnica między przychodem całkowitym ze sprzedaży (PC_P) i kosztem całkowitym (KC) była największa. Opierając się na przykładzie liczbowym zawartym w tabeli 01 zauważymy, że jeśli monopolista zdecyduje się produkować jedna jednostkę produktu, wówczas rynek wyznaczy cenę w wysokości 9 tys. zł. Podobnie, jeżeli monopol wybierze wielkości produkcji w ilości 6 jednostek, cena rynkowa jednostki wyrobu wyniesie 7 tys. zł.

W wielu interpretacjach ekonomicznych przyjmuje się, że monopol może decydować zarówno o wielkości produkcji, jak i o cenie. Faktycznie jednak swoboda wyboru monopolu ogranicza się do wielkości produkcji lub do ceny, a nie do obydwu wielkości równocześnie.

Tabela 01. Przychody, koszty i zyski monopolu pełnego.

Q sztuki	P tys. zł.	PCp tys. zł.	KC tys. zł.	Zysk całkowity = = PCp – KC	PMp	KM
1	9,00	9,00	15	-6,00	-	-
2	8,80	17,60	19	-1,40	8,60	4
3	8,60	25,80	20	5,80	8,20	1
4	8,41	33,64	23	10,64	7,84	3
5	8,28	41,40	27	14,40	7,76	4
6	7,90	47,40	33	14,40	6,00	6
7	7,62	53,35	40	13,35	5,89	7
8	7,35	58,80	49	9,80	5,45	9
9	7,10	63,90	59	4,90	5,10	10
10	6,85	68,50	70	-1,50	4,60	11

Kształtowanie się przychodu całkowitego i kosztu całkowitego monopolu możemy przedstawić w formie wykresu. Odległość między krzywymi PC_p i KC odpowiadające kolejnym wielkościom produkcji mierzą zysk całkowity monopolu.

Maksymalna różnica między PC_p i KC występuje wówczas, kiedy monopol wytwarza i sprzedaje 5 lub 6 jednostek produktu. Zarówno dla Q = 5 jak i dla Q = 6 zysk całkowity jest maksymalny i wynosi 14 400 zł.

Porównanie przychodu całkowitego z kosztem całkowitym nie dostarcza jednego rozwiązania optymalizacyjnego. W tym wypadku przyjmuje się, że producent będzie wywarzał i sprzedawał większą produkcję maksymalizującą zysk (w naszym przykładzie Q = 6).

Wykres 02. Przychód całkowity i koszt całkowity monopolu.

Wykres 03. przychód marginalny i koszt marginalny monopolu.

Wyznaczając wielkość produkcji maksymalizującą zysk monopolu możemy również posłużyć się analizą wielkości marginalnych – przychodu marginalnego (PM_p) i kosztu marginalnego (KM). W tym wypadku istnieje tylko jedna wielkość produkcji maksymalizującą zysk. Wielkością tą jest Q = 6, dla której przychód marginalny zrównuje się z kosztem marginalnym (PM_P = KM).

Jeżeli produkcja jest mniejsza od 6 jednostek, wówczas (PM_P > KM) i każda dodatkowa jednostka produktu przynosi więcej aniżeli kosztuje. Jeśli produkcja jest większa od 6 jednostek, wtedy PM_P < KM i każda dodatkowa jednostka produktu kosztuje więcej, aniżeli przynosi dochodu.

Ogólny warunek maksymalizacji zysku monopolu pełnego jest podobny, jak w przypadku przedsiębiorstwa doskonale konkurencyjnego: PM_P = KM oraz KM rosnący. Ponieważ krzywa popytu monopolu oraz krzywa PM_P posiadają nachylenie negatywne, koszt marginalny nie musi być rosnący w punkcie przecięcia się PM_P i KM. W tym wypadku warunek maksymalizacji zysku monopolu spełniony jest wówczas, kiedy KM spada wolniej od spadku PM_P.

Wykres 04. Maksymalizacja zysku monopolu pełnego.

P,PM_P, KM P,PM_P, KM D

D A B

E₁ E₁

KM

KM

E E

D PM_P

PM_P

0 Q₁ Q_e Q 0 Q₁ Q_e Q

Na wykresie 04 A równość PM_P i KM występuje zarówno w punkcie E₁, jak i w punkcie E. W punkcie E₁ obydwie krzywe, PM_P i KM, spadają lecz krzywa KM spada szybciej, aniżeli krzywa PM_P. W punkcie E₁, któremu odpowiada wielkości produkcji Q₁, monopol osiąga zysk minimalny lub stratę maksymalną. W punkcie E, któremu odpowiada wielkość produkcji Q_e, PM_P = KM, krzywa KM jest rosnąca a krzywa PM_P maleje. Wytwarzając wielkość produkcji Q_e monopol osiąga zysk maksymalny.

Na wykresie 04 B w obydwu punktach zrównania się PM_P i KM (punkty E₁ i E) krzywa kosztu marginalnego maleje. W punkcie E₁ krzywa KM spada szybciej aniżeli krzywa PM_P, natomiast w punkcie E krzywa KM spada wolniej w stosunku do spadku PM_P. Monopol osiąga zysk maksymalny produkując wielkość Q_e. Dla wielkości produkcji Q₁ zysk monopolu jest minimalna.

Warunki maksymalizacji zysku monopolu pełnego:

1. Warunek konieczny: PM_P = KM

2. Warunki wystarczające: KM rosnący, lub KM malejący, lecz wolniej aniżeli PM_P

CENA MONOPOLU

Wielkość produkcji maksymalizująca zysk (Q_e) wyznacza punk równowagi monopolu w krótkim okresie czasu. Monopol pełny sam wyznacza cenę sprzedaży swoich produktów i koryguje je w zależności od relacji popytu. W punkcie równowagi monopol może ustalić cenę maksymalną (7 900 zł w przykładzie liczbowym), po której sprzeda wszystkie wytworzone produkty maksymalizujące zysk monopolu. Jest to cena monopolowa która wyznaczona jest w punkcie przecięcia się krzywej popytu z wielkością produkcji maksymalizującą zysk monopolu.

Wykres 05. Cena monopolowa

Koszty, Przychody, Cena

Cena monopolowa

Krzywa popytu (DD = P = PP)

PM_P

0 Q_e Q

Określenie poziomu ceny monopolowej polega na wyznaczeniu wielkości Q maksymalizującej zysk a następnie, biorąc pod uwagę daną krzywą popytu, na wyznaczeniu ceny maksymalnej, po której te rozmiary produkcji mogą być sprzedane.

ZYSK I STRATA MONOPOLU

Podobnie jak przedsiębiorstwo doskonale konkurencyjne także monopol może osiągać w punkcie równowagi krótkookresowej zysk dodatni, zerowy a nawet zysk ujemny (stratę). W teorii ekonomicznej zysk maksymalny może być dodatni lub ujemny (strata minimalna). Jeżeli celem monopolu jest maksymalizacja zysku, wówczas nie może on wyznaczać ceny i wielkości produkcji w sposób dowolny. Monopol musi uwzględnić ograniczenia rynkowe w postaci krzywej popytu na swoje produkty a także danych kosztów produkcji (danej technologii i cen czynników produkcji).

Przedsiębiorstwo posiada pozycję monopolu pełnego, który nie gwarantuje osiągania zysku pozytywnego. Monopol pełny może być nierentowny, czyli przynosić straty a nie zyski ekonomiczne ze swojej działalności.

Wykres 06. Zysk dodatni i strata monopolu.

A. Cena, Koszty B. Cena, Koszty

KM

KM

KCP

P C A C KCP

P B

A B DD = P = PP_P

DD = P = PP_p

PM_p

0 Q_e Q 0 Q_e Q

Zysk monopolu odpowiada różnicy między przychodem całkowitym i kosztem całkowitym (PC_P – KC). Zysk monopolu jest maksymalny wówczas, kiedy różnica ta jest największa. Równocześnie dla rozmiarów produkcji maksymalizujących zysk przychód marginalny zrównuje się z kosztem marginalnym (PM_P = KM).

Na wykresie 06 A przychód całkowity w punkcie równowagi monopolu odpowiada płaszczyźnie prostokąta 0PCQ_e (wielkość produkcji maksymalizującej zysk razy cena monopolowa). Koszt całkowity monopolu wynosi: KC = BQ_e . 0Q_e (koszt całkowity przeciętny razy wielkość produkcji maksymalizującej zysk). Koszt całkowity wyznacza płaszczyzna prostokąta 0ABQ_e.

Na wykresie 06 B mamy do czynienia ze stratą monopolu. Ponieważ KC (prostokąt 0ACQ_e) jest większy od PC (prostokąt 0PBQ_e) monopol osiąga zysk negatywny (prostokąt PACB). Monopol może kontynuować wytwarzanie wielkości Q_e produkcji o ile strata będzie mniejsza od kosztu stałego całkowitego (KSC). Oznacza to, że cena monopolowa powinna być większa (lub co najmniej równa) od kosztu zmiennego przeciętnego (P > lub = KZP).

Jeżeli cena jest mniejsza od KZP (P < KZP) w punkcie maksymalizacji zysku (np. KZP jest mniejszy od Q_eB), wówczas monopol powinien zamknąć przedsiębiorstwo i zaprzestać produkcji. Jeśli P > KZP monopol może w dalszym ciągu wywarzać produkcję Q_e, mimo że nie pokrywa ona całości kosztów stałych monopolu.

KRZYWA PODAŻY MONOPOLU W KRÓTKIM OKRESIE

Krótkookresowa krzywa podaży monopolu nie istnieje. Wyjaśnię to przy pomocy wykresu 07.

Wykres 07. podaż monopolu w krótkim okresie czasu.

D₁ D₂ KM

P₁

PM_p1

PM_p2

0 Q₁ Q₂ Q

Na wykresie 07 mamy dwie różne krzywe popytu wskazujące na taką samą cenę maksymalizującą zysk, lecz na różne ilości produktów oferowanych przez monopol. Równocześnie istnieje jedna krzywa kosztów marginalnych technologia i ceny czynników produkcji są dane).

Krzywej popytu D₁D₁ odpowiada krzywa przychodu marginalnego PM_P1. Przecięcie się krzywych PM_P1 i KM następnie przy wielkości produkcji Q₁. monopol wyznacza cenę na poziomie P₁. jeżeli krzywa popytu przesunie się do D₂D_2, wówczas odpowiadająca jej krzywa przychodu marginalnego wynosi PM_P2. Przecięcie się KM z PM_P2 wyznacza wielkość produkcji Q₂ maksymalizującą zysk monopolu. Jednakże produkcja Q₂ będzie sprzedawana po takiej samej cenie monopolowej – P₁.

Cena P₁ odpowiada dwu różnym wielkościom oferty monopolu maksymalizującego zysk (Q₁ i Q₂). W ramach danych kosztów produkcji może istnieć nieskończenie wiele optymalnych wielkości produkcji monopolu, oferowanych po takiej samej cenie. Równocześnie każda wielkość ceny monopolowej może wynikać z nieskończenie wielu optymalnych rozmiarów produkcji monopolu. Zależy to od położenia krzywej popytu oraz od elastyczności popytu. W przypadku monopolu nie istnieje jedyna zależność między ceną a oferowaną ilością produkcji - nie istnieje więc krzywa podaży monopolu w krótkim okresie czasu.

DYSKRYMINACJA CENOWA

Na rynku doskonale konkurencyjnym każdy kupujący nabywa każda jednostkę danego produktu po takiej samej cenie. Ponieważ produkty są jednorodne, a kupujący posiadają pełną informację o produkcie, dlatego sprzedający (producent) który chciałby podyktować cenę wyższą od rynkowej nie znajdzie nabywców na swój produkt.

Monopol może stosować różne ceny tego samego produktu dla różnych odbiorców. Monopol może także stosować różne ceny dla kolejnych jednostek produktu sprzedawanych danemu odbiorcy. Zjawisko takie określamy mianem dyskryminacji cenowej. Możliwość stosowania dyskryminacji cenowej przez monopol wymaga spełnienia dwóch warunków:

1. przedsiębiorstwo monopolistyczne musi mieć możliwość dzielenia rynków, a popyty kupujących na różnych rynkach muszą posiadać różne elastyczności cenowe.

2. monopol posiada możliwość zapobiegania praktykom odsprzedawania produktu (usługi0 przez kupujących, którzy nabywają go po niższej cenie, tym którzy kupują go po cenie wyższej.

Przykładem dyskryminacji cenowej są opłaty za przejazdy kolejowe lub środkami komunikacji miejskiej. Studenci, młodzież szkolna, emeryci, itp. płacą za przejazdy niższe ceny aniżeli pozostali członkowie społeczeństwa. Płacący niższe ceny nie mogą przekazać (odsprzedać) biletów kolejowych lub tramwajowych innym osobom, które nie legitymują się odpowiednim dokumentem (legitymacją szkolną, studencką, itp.). W ten sposób monopol stosujący dyskryminację cenową osiąga większy zysk całkowity ze sprzedaży produktu.

Monopol stosujący dyskryminacje cenową zmierza do tego, aby przychód marginalny zrównał się z kosztem marginalnym na wszystkich rynkach (I i II i ...), na których sprzedaje swój produkt (PM_PI = PM_PII = KM).

INGERENCJA RZĄDU NA RYNKU MONOPOLISTYCZNYM

Często na rynku monopolu pełnego występuje ingerencja rządu, ponieważ przedsiębiorstwa, będące pełnymi monopolistami to najczęściej przedsiębiorstwa użyteczności publicznej, takich jak gazownie, elektrownie, przedsiębiorstwa transportu publicznego, oczyszczania miast, itp. Rząd lub upoważnione do tego instytucje publiczne wyznaczają administracyjnie ceny maksymalne na produkty i usługi oferowane przez takie przedsiębiorstwo, co może spowodować wzrost produkcji. Jeżeli jednak cena maksymalna jest niższa od przeciętnego kosztu całkowitego dal danej wielkości produkcji, to wtedy monopol ponosi stratę z prowadzonej działalności. Jedyną możliwością wyrównania strat takiego przedsiębiorstwa jest subwencjonowanie (dodawanie)jego działalności produkcji.

11