Marciniakówna Anna

SŁOŃCE OD PÓŁNOCY – LAPONIA

LAPONIA

to kraina geograficzna położona w północnej Skandynawii i zachodniej części półwyspu Kola, rozciągająca się na te­rytoriach Norwegii, Szwecji, Finlandii i ZSRR. Powierzchnia regionu wynosi około 400 tys. km². Na obszarze tym ży­je 1 min mieszkańców, w tym zaledwie 50 tys. osób to Lapończycy.

Klimat Laponii jest umiarkowanie chłodny, a na północy subarktyczny. Tereny w większości górzysto-wyżynne porośnięte są lasami świerkowymi i sosnowymi, ku pół­nocy przechodzącymi w niskie lasy brzozowo, a następnie w tundrę.

Laponia obfituje w bogactwa mineralne. Do najważniej­szych należą rudy żelaza, niklu, miedzi oraz ołowiu. Występują także niewielkie Ilości złota i srebra.

Główne zajęcia Lapończyków to hodowla renów, gospo­darka leśna i rybołówstwo.

Ważniejsze miasta Laponii — Narvik,Troms0 (Norwegia). Kiruna (Szwecja), Rovaniemi (Finlandia), Murmańsk (ZSRR).

Pociąg nie zatrzymuje się. Zwalnia tylko bieg i gwiżdże, ale też nie ma pewności, czy do­kładnie w tym miejscu, co trzeba. Wzdłuż linii kolejowej nie ma żadnych wyraźnych oznako­wań. Przekraczamy koło podbiegunowe bez ja­kiejkolwiek ceremonii. Znajdując się tu po raz pierwszy jesteśmy bardzo rozemocjono- wani. Wieczorem zanudzaliśmy konduktorkę, żeby nie zapomniała nas obudzić. Normalnie nikt się takimi sprawami nie przejmuje. Ludzie tu jeżdżą do pracy, w interesach, co im tam krąg polarny — linia na mapie.

Zaspani tkwimy przy oknie I wypatrujemy Dalekiej Północy. Stacja Murjek — ostatnia stacja przed kręgiem polarnym. Kilka starych drewnianych budynków, jakieś sklepy. To już Laponia. Jeszcze niedawno w okolice Murjek schodzili jesienią z gór ze swoimi stadami la- pońscy pasterze. Tu były zimowe pastwiska.

Laponia w sierpniu jest jak film w techni­ko lorze, pełna złota, żółci, szafirów, brązu może nawet w nie najlepszym guście. W naszych wy­obrażeniach Północ jest szara, a za kręgiem polarnym rozciąga się tundra, przeważnie zresztą pokryta śniegiem. Tymczasem zanurzamy się w krajobraz o niezwykłej intensywności barw, największej właśnie jesienią, która jest

— wedle tutejszej rachuby czasu — szóstą porą roku. Lapończycy mają ich osiem, a najdłuższa jest zima — od grudnia do marca. Pierwsze śniegi padają już we wrześniu, ostatnie by-

5

jeśli już świeci, to zawsze jakoś na wysokości oczu. Potem przychodzą jesienne niepokoje, bóle głowy i nostalgie, które miejscowy lekarz nazywa lapońską melancholią. Wtedy słońce już się nie pokazuje, a jedynie w południe na parę kwadransów wschodnia strona nieba jaś­nieje jakby przed świtaniem, ale zaraz potem znowu się ściemnia, pokazują się gwiazdy i księ­życ toczy się dookoła horyzontu. Podczas wiel­kich mrozów w nocy świeci zorza polarna — białe i niebieskie, różowe i seledynowe, falują­ce zimne światło, układające się po północnej stronie nieba.

Powrót słońca, pierwsze po nocy polarnej krótkie wschody. Lapończycy czcili zawsze jako wielki# święto i nietrudno zrozumieć uczucia, które kazały im padać na twarz przed ogromną amarantowoczerwoną tarczą, ukazującą się

nad horyzontem. Nawet teraz, w luksusowych warunkach skandynawskiego dobrobytu, kilku­miesięczną ciemność bardzo trudno przetrwać. Potem, gdy nadejdzie midnattso/en (czas półno­cnego słońca trwający tu od maja do lipca), życie trwać będzie całą dobę. Nie ma wtedy ucie­czki od słonecznego światła, jasnego w porze dnia i pomarańczowego w porze nocy, kiedy to słońce świeci od północnej strony.

Liczący obecnie około pięćdziesięciu tysięcy osób naród lapoński, zamieszkujący najdalej na północ położone ziemie Europy, ostatni koczo­wniczy lud Europy nie ma i nigdy nie miał wła­snego kraju. Laponia jest pojęciem geografi­cznym z grubsza jedynie pokrywającym się z te­renami zamieszkałymi przez Lapończyków. Leży ona w granicach czterech państw: Szwecji, Norwegii, Finlandii i Związku Radzieckiego. Obecnie najwięcej Lapończyków żyje w Nor­wegii — około trzydziestu tysięcy, w Szwecji — około siedemnastu tysięcy, w Finlandii — około pięciu tysięcy i w Związku Radzieckim — około

trzech tysięcy osób. Zajmują ziarnie od'najbar­dziej na wschód wysuniętych części półwyspu Kola w Związku Radzieckim, poprzez północne tereny Finlandii, północną Norwegię I północ­ną Szwecję. Ale jeszcze do niedawna ziemie La­pończyków sięgały znacznie dalej na południe obejmując północne wybrzeża Zatoki Botni- ckiej.

Lapończycy, wypierani coraz bardziej na pół­noc, usunęli się prawie całkowicie za koło pod­biegunowe. Przez wieki, a może nawet tysiącle­cia, byli koczowniczymi hodowcami reniferów, łowcami zwierząt futerkowych I rybakami. Trud­no z takim wianem wejść do cywilizowanego świata i zachować narodową I kulturową odręb­ność, zwłaszcza w warunkach dyskryminacji — raz jawnej, raz cokolwiek kamuflowanej, oraz konfliktów z przybyszami. Lapończycy są — zwłaszcza w Szwecji — tematem wstydliwym. Także sytuacja prawna Lapończyków nie jest ja­sna. Bez wątpienia są mniejszością narodową, ale praw mniejszościowych nie uzyskali. I choć

w Europie języW gWPWMi dowlą reniferów, rozpłyną się w masowej kultu­rze.

W różnych okresach lud ten nazywany był różnie. Laponia, Lapończycy (w języku szwedz­kim lapp, a w norweskim finn) to nazwy przez nich samych nie uznawane. Dla nas jest to pro­blem mało zrozumiały. Tam, na Północy, jest to sprawa drażliwa. Mówić lapp, znaczy — w naj­lepszym razie — okazywać Lapończykom brak szacunku. Oni nazywają swój kraj Sameatnam, od Same — Lapończyk i atnam — kraj, o sobie mówią Same i tego też wymagają od innych.

Pierwsze wzmianki o dalekim północnym kra­ju i zamieszkujących go dzikich plemionach prze­kazał grecki podróżnik Pyteasz w roku 300 p. n. e. W czasach Cesarstwa Rzymskiego legendy o dzi­kim narodzie na Dalekiej Północy były dość po­wszechnie znane. Tacyt w „Germanii" w r. 98

mów, ubierają się w skóry, nie uprawiają ziemi, zadowalają się tym, co zdołają zebrać, a po­słania swoje rozkładają na gołej ziemi. Ubogie szałasy z chrustu są im jedyną ochroną przed zwierzętami i niepogodą. Nie znają żelaza, a strzały do łuków robią z zaostrzonych kości. Są myśliwymi, a kobiety towarzyszą mężczyznom w polowaniach i mają swój udział w łupach.

To, co w czasach nowożytnych przede wszy­stkim zwracało uwagę świata, to były lapońskie czary. Opowieści o nich rozeszły się tak daleko, że za granicami poczęto mówić, iż Szwedzi wy­grywają wojny dzięki lapońskim czarownikom.

0 lapońskich żołnierzach w służbie króla szwedz­kiego wspomina też Henryk Sienkiewicz w „Po­topie".

Historia pochodzenia Lapończyków i ich mi­gracji jest jak dotychczas nie wyjaśniona. Na­ukowcy przypuszczają, że lud ten przybył ze wschodu, z terenów scytyjskich, i z Azji i że moż­na założyć jego pokrewieństwo zarówno z Fi­nami (czyli Suomi), jak i z Samojedami. Przez długi czas jednak Lapończycy uważani byli za naród tubylczy, który od wieków zamieszkiwał polarne pustkowia. Odrębności antropologiczne w porównaniu z narodami Europy tłumaczono odrębnością warunków, w jakich przyszło im żyć.

Uważano ich za mongoloidów lub też sądzo­no, że są pozostałością rasy paleoarktycznej, swego rodzaju mieszanką ras żółtej i białej. La­pończycy są niewysocy, krótkonodzy, mają sze­rokie twarze z silnymi łukami brwiowymi, nosy siodełkowate, wysunięte podbródki, skórę jasną, lecz oczy brązowe, włosy czarne, proste, męż­czyźni mają słaby zarost. Nadal zachowali wiel­ką siłę fizyczną i imponującą odporność psy­chiczną. Obecnie czysty lapoński typ antropolo­giczny już nie istnieje. Istotne różnice wystę­pują również w sferze kultury. Wyraźnie wyodręb­niają się grupy północne i południowe z licznymi odmianami lokalnymi. Podobnie w języku za­liczanym do grupy ugrofińskiej. Różnice dialek-

oi

tyczne są tak duże, że Lapończycy z różnych stron nie zawsze potrafią się w swoim ojczystym języ­ku porozumieć. Wspólne słownictwo, zresztą bardzo ubogie, zachowało się jedynie w odnie­sieniu do hodowli reniferów i spraw z nią zwią­zanych. Nadal bowiem ci Lapończycy, którzy nie wyemigrowali do miast — a we współczesnym pokoleniu emigrantów jest niewielu — żyją jak przed wiekami, zajmując się hodowlą, łowie­ctwem, rybołówstwem. Ich półkoczowniczy tryb życia nadal regulowany jest następującymi po sobie porami roku.

W życiu Lapończyków ogromną rolę dawniej

— w czasach polowań na dzikie renifery i póź­niej — już w okresie hodowli renów oswojo­nych odgrywała strefa, w której kończą się lasy, a zaczyna tundra. Renifery mają stałe miejsca, gdzie łączą się w pary, a miejsca te znajdują się właśnie tuż poza granicą lasu. Tam też przycho­dzą łanie na czas cielenia się. Lapończycy za­kładają na granicy lasów obozy wiosenno-jesien-

nie granica lasów, za którymi zaczynają się pu stfcowia tundry.

Słowo tundra pochodzi od fińskiego słowa tunturi. Takich terenów tundrowych jest w Lapo­nii kilka, najrozleglejsze ciągną się wzdłuż linii | kolejowej LuleS — Narvik. Pod tundrą zalega wie­czna zmarzlina. W ciągu krótkiego polarnego la- I ta rozmarza jedynie cienka warstwa gleby, zdol­na wyżywić tylko mniejsze krzewy, zioła i tra- I wy. Z powodu zmarzliny woda nie wsiąka w zie- I mię. co powoduje, że teren jest rozmokły, two- I ną się bagna, powstaje wiele jezior i strumieni. I świat zwierzęcy Laponii jest ubogi pod wzglę- I :iem liczby gatunków. Oprócz reniferów żyją tu górskie lisy. borsuki, gronostaje, kuny i zające, I w lasach łosie, na które polowanie zabronione jest tytko w okresach ochronnych. W tundrze zaś i w lasach są niedźwiedzie, które na tych tere- J

nach uważane były od wieków za zwierzęta świę­te. Oprócz tych zwierząt spotyka się jeszcze wil­ki, ale jest ich już bardzo mało.

Eilen, młoda Laponka, słuchaczka lapońskie- go uniwersytetu ludowego w Jokkmokk, Jedy­nej tego rodzaju uczelni lapońskiej, jedzie ze mną do Jukkasjarvi, kilkanaście kilometrów od Kiru- ny. Na terenie parafii Jukkasjdrvi są cztery duże osady lapońskie, a w samym miasteczku lapoń- skim skansen i muzeum: jurty zbudowane na planie koła z żerdzi I skór reniferowych, drewnia­ne szałasy przeniesione z osad zimowych, sa­nie, sprzęt pasterski i sameslójd — rękodzieło. Nieoczekiwanie, wśród prymitywizmu nie wy­prawionych skór i powyginanych gałęzi karło­watych brzóz — małe dzieła sztuki, śliczne, de­likatnie rzeźbione przedmioty z rogu i kości. Skóra, korzenie drzew i brzozowa kora. Pięknie zdobione sprzęty domowe. Teraz czas i zdolnoś­ci artystów wykorzystuje „Sameslójd” —- coś w rodzaju naszej „Cepelii". Piękne i barwne stro­je lapońskie też mają już prawie wyłącznie wyj­

ściowy charakter. Najwięcej widać Ich na ulicy w Kirunie czy TromM. Przewodniczka w skanse­nie Jukkasj3rvl ma na sobie dżinsy. Eilen takie.

Ellen po skończeniu szkoły zostania instruktor­ką robót ręcznych i uczyć będzie dzieci ludowe* go rękodzieła, a starszym udzielać porad, jak zachować czystość stylu I najlepsze tradycje. Będzie także pośredniczką między twórcami a organizacją zajmującą się handlem Ich wyro­bami. Do jej obowiązków należeć też będzie zbie­ranie zabytków lapońskiej kultury i sztuki, gro­madzenie wiedzy o twórcach, Ich stylach i tech­nikach oraz udzielanie Im pomocy. Ellen pod­chodzi do nauki i swego przyszłego zawodu z nie­słychanym zapałem.

Lapończycy jak wszystkie ludy pasterskie ży­jące w grupach wykształcili oryginalne formy or­ganizacji społecznej. Podstawą tej organizacji jest sita. Jest to termin niezwykle pojemny, ma wiele odcieni znaczeniowych, ale przede wszy­stkim oznacza coś w rodzaju grupy plemien* nej, złożonej z kilku czy kilkunastu dużych rodzin.

S/ta oznaczać tez może osadę, gdy grupa zakła­da półstałe osiedle. Jednym z najpopularniej­szych znaczeń jest jednak obóz przenośny, two­rzony przez kilka rodzin wraz z ich reniferami. Jest to najstarsze pojęcie społecznej organi­zacji lapońskiej. Sita dysponuje wyodrębnionymi terenami łowieckimi, wodami rybnymi i pastwi­skami dla reniferów. Organem decydującym

o sprawach całej społeczności jest rada — każ­da rodzina ma w radzie swój głos, przysługujący ojcu, najstarszemu synowi bądź — rzadziej — wdowie po ojcu. Rada przydziela poszczegól­nym rodzinom, stosownie do ich liczebności, te­reny łowieckie, miejsca połowu ryb i pastwiska, występuje jako arbiter w wewnętrznych spo­rach i sprawach o kradzieże, reprezentuje na zewnątrz interesy osady.

Członkowie grupy plemiennej wspólnie pra­cują, np. przy wielkich łowach, wspólnie koczują. Dawniej mieli wspólne miejsca kultu, który­

mi opiekowali się szamani, lew/ La^JuHiJ/yHy należą do kościoła ewangelickiego.

Pierwsze próby ochrzczenia Lapończyków podejmowano już w średniowieczu. Zdecydo­wane działanie w tym kierunku zaczęło się w XVI w. za czasów Gustawa Wazy, ale zmiana reli- gii nastąpiła dopiero pod koniec wieku XVII, choć do naszych czasów przetrwały elementy szamanizmu. Była to religia ekstatyczna, w której Istotną rolę odgrywały czary i gusła. Wywarła ona głęboki wpływ na postawy reli­gijne wszystkich mieszkańców Północy, którzy do niedawna jeszcze żywili głęboki respekt dla magicznych umiejętności Lapończyków.

Obrządki kultowe były ważnymi wydarzenia­mi w życiu koczowników. Podczas obrzędów szaman wprowadzał się w trans w rytm ude­rzeń bębna. Wierzono, iż w stanie nieświado­mości jego dusza mogła opuścić ciało i wędro­wać po krainie zmarłych, dowiadywać się

o przyszłość, w Której szczególnie interesujące były rezultaty łowów. Święte miejsca, w któ­rych nie mogły bywać kobiety, dochowały się do naszych czasów, a obrządki kultowe były prakty­kowane jeszcze w latach międzywojennych, szczególnie w okresach epidemii tzw. „renifero­we] dżumy", która była najstraszniejszą plagą Laponii i unicestwiała całe stada.

U progu ostatniego ćwierćwiecza rozpoczął się w Laponii proces głębokich przemian spo­łecznych, ekonomicznych i kulturowych. Jeszcze pod koniec lat pięćdziesiątych wśród uczonych i działaczy lapońskich powszechny był pogląd, że najważniejszym zadaniem jest walka o zacho­wanie narodowej kultury w stanie jak najmniej naruszonym. Przez wieki była to kultura związa­na z hodowlą reniferów, tak więc wszelkie zmia­ny także i w tej dziedzinie były przez nich poj­mowane jako zagrożenie. Industrializacja i urba­nizacja Laponii, nieuniknione przemiany cywili­

zacyjne, mechanizacja nuw«« pu^uuuwaty jednak emigrację ludności lapońsklej do mlest i odchodzenie od narodowej tradycji. Hasła i apele działaczy o zachowanie kultury przod­ków nie były w stanie zahamować rozpoczętych procesów, zwłaszcza że i polityka państw skan­dynawskich wobec Lapończyków temu nie sprzy­ja. Żadne z tych pań8tw nie zaproponowało pro­gramu ochrony kultury lapońsklej, żądania zaś samych Lapończyków realizowane są co naj­mniej opieszale. Poza tym w ówczesnym mło­dym pokoleniu Lapończyków dominowało prze­świadczenie. że prawdziwy awans uzyśkuje się poprzez emigrację do miasta, Inny zawód i nowy styl życia.

W ciągu ostatniego ćwierćwiecza niektórym procesom udało się zapobiec lub przynajmniej je odroczyć, pojawiły się też nowe elementy w procesie przemian społecznych. Otóż młode pokolenie, do którego należy Ellen, nie chce re­zygnować ani ze swej narodowej odrębności, ani z podstawowych zdobyczy cywilizacji. Sądzą oni, a jest to obecnie bardzo powszechne, że walczyć trzeba nie o zachowanie kultury naro­dowej w jakiejś muzealnej postaci, lecz o two­rzenie warunków dla jej pełnego rozwoju w ra­mach nowoczesnego społeczeństwa. Coraz częściej młodzież lapońska kończy szkoły i wra­ca do rodzinnych osad, aby zająć się hodowlą i sprawami z nią związanymi. Kultywuje narodo­we tradycje i obyczaje, w sferze politycznej zaś walczy o prawa mniejszościowe i o przyznanie Nordyckiemu Zwią*zkowi Lapończyków miejsca w Radzie Nordyckiej, co pozwoliłoby zjednoczyć wysiłki, a przede wszystkim połączyć środki na rozwój lapońskiej kultury.

W pierwszych dniach października jedziemy do osady Saarivuoma na północ od jeziora Tor- ne oglądać lapońskie żniwa, czyli jesienne li­czenie reniferów, największe bodaj w ciągu roku przedsięwzięcie hodowców. Chodzi o to, żeby policzyć zwierzęta, dokonać selekcji, ocenić, które zwierzęta nadają się do hodowli, a które mają pójść na ubój.

Ceremoniał liczenia stada przypomina rodeo. Zwierzęta zapędza się do ogromnego pomiesz-

czenla podzielonego na zagrody. Pracuje tam kil­kunastu mężczyzn, którzy łapię zwierzęta na las­so, sprawdzaję oznakowanie — każdy właści­ciel reniferów ma swój znak, który wypala się zwierzętom ha uszach —, i odprowadzaję do od­powiedniej zagrody. Do hodowli przeznacza się przede wszystkim łanie i sztuki młode, reszta idzie na ubój.

Z hodowli reniferów utrzymuje się kilka tysię­cy Lapończyków. Obecnie hoduje się około trzy­

stu tysięcy zwierząt, z czego mniej więcej jedna trzecia idzie co roku na ubój. Daje to zyski kilku milionów dolarów. Mięso reniferowe jest na Północy bardzo popularnym daniem, sma­kuje podobnie jak mięso samy. Jedna rodzina, chcąc zapewnić sobie środki do życia oraz zgro­madzić odpowiednią liczbę skór na ubranie, po­słania, namioty itp., musi ubić co najmniej sto reniferów. Najlepsze na ubrania są skóry cieląt zabijanych w połowie sierpnia. Ich futro jest

wtedy już dostatecznie gęste, ale jeszcze bardzo miękkie. Ubrania ze skór reniferowych zszywa­nych podwójnie, włosem do środka, są lekkie i bardzo ciepłe.

Współczesna bogata rodzina lapońska ma od dwóch do pięciu tysięcy reniferów.

W dniu uboju wieczorem gościnni gospoda­rze zapraszają na tradycyjną kolację. Podaje się między innymi świeżą wątrobę reniferową goto­waną w ziołach i duszone, żylaste mięso zeskro­bane z kości ubitych zwierząt Jest to tutejszy przy­smak, bardzo zresztą ceniony również w szwedz­kiej kuchni, którego jednak nie polubiłam. To już jednak nie jest taka prawdziwa kuchnia la­pońska. Skandynawskim zwyczajem do posiłku podaje się mleko, zwyczajne szwedzkie mleko z kartonowego pudełka, po kolacji kawę parzoną w elektrycznej maszynce. Ale za to śpiewy i re­cytacje, jakie zaczynają się po kolacji, są praw­dziwie lapońskie.

Lapończycy nie stworzyli literatury pisanej, ale podobnie jak inne ludy arktyczne mają bar­

dzo bogatą literaturą mówioną, przekazywaną •] ustnie w ludowe) tradycji. Nie stworzyli też mu­zyki ludowej w powszechnym rozumieniu tego pojęcia. Szczególnym rodzajem sztuki lapoń- sklej z pogranicza muzyki i literatury Jest tzw. jojk albo jojkning. Jojk to słowo skandynawskie (w formie czasownikowej — jolka), pochodzi od lapońskiego juoi'gat. Muzyka i takt są w jojknln- gu składnikami mnie] więcej równorzędnymi, jest to więc pewien rodzaj wiersza śpiewanego, w którym sam śpiewający, zależnie od okolicz­ności dobiera czy wręcz układa słowa, łącząc je z bardzo prymitywną muzyką.

Jojk jest rytmicznym, monotonnym zawodze­niem, utrzymywanym zwykle w dość wysokie] tonacji. Dawniej, gdy jeszcze używano bębnów magicznych, jojkbwaniu towarzyszyło bicie w bęben. Taki koncert robi niesamowite wrażenie. Nietrudno zrozumieć, że w rytm te] muzyki sza­mani wprowadzali się w stan ekstazy, zwłasz­cza że wspierała ich wiara w głębszy, poza- zmysłowy sens obrzędu. Po wprowadzeniu chrze­ścijaństwa zakazano używania magicznych bębnów, zakazano też jojkowania. Duchowni zbierali i palili bębny, ale mimo to zachowało się ich sporo. Niewielkie natomiast były możliwoś­ci zmuszenia nomadów, by wyrzekli się jedy­nego właściwie, zawsze im dostępnego, spo­sobu artystycznej wypowiedzi. Jojk przetrwał złe czasy, nadal jest z upodobaniem uprawia­ny, a ostatnio można by nawet mówić o jego rozkwicie. Israel Ruong — najwybitniejszy obe­cnie uczony lapoński, językoznawca, etnograf, publicysta, polityk i wydawca mówi, że/o/A: jest najbardziej prymitywnym rodzajem muzyki lu­dowej w obrębie Europy. Jeden z najwybitniej­szych twórców lapońskich, Johan Turi, powie­dział, że jojk jest sztuką wspominania ludzi. Niektórych wspomina się w złości, innych z mi­łością, innych jeszcze w smutku, śpiewa się

o krajobrazie, o zwierzętach, o wilkach, o dzikich renach i o oswojonym stadzie...

Jesienne liczenie reniferów i uboje są uko­ronowaniem całorocznych wysiłków, zamyka­ją cykl koczowniczy. Wiosenne wędrówki roz­poczynają się na krótko przed czasem cielenia

się łani i trwaję aż do pierwszych dni maja. Wy­pasy wiosenne i jesienne odbywają się na tych samych pastwiskach. Lato renifery spę­dzają w górach, gdzie na halach jest pod do­statkiem soczystych traw i gdzie zwierzęta mogą się schronić przed plagą komarów, które po­jawiają się zwykle na nizinach około nocy świę­tojańskiej i giną w połowie sierpnia. Na zimę zwierzęta sprowadza się do lasów Iglastych na południe. Rodziny koczowników wynajmują wówczas mieszkania u chłopów bądź u osia­dłych Lapończyków. Obecnie często sami ko­czownicy mają stałe domy w tak zwanych obo­zach zimowych.

Jesień jest najpracowitszą porą roku, ale naj­trudniej przeżyć zimę. I pasterzom, i zwierzę­tom. W zimie grożą im dwa niebezpieczeń­stwa: mróz, który skuje ziemię i zetnie mchy, zanim spadnie pierwszy śnieg (żeby reny mogły jeść mech, musi być on miękki I soczysty), oraz krótkotrwałe ocieplenie, które powoduje, że górna warstwa śniegu topi się, po czym znowu

przychodzi mróz i pokrywa wszystko twardą sko­rupą lodu. Renifery nie mogą się przez nią prze­kopać i giną z głodu. Zdarza się to, niestety, często.

Wiadomo, że Lapończycy koczują, przeno­sząc się z miejsca na miejsce w ślad za wędru­jącymi reniferami, ale dlaczego wędrują reni­fery? Ich migracje nie są przecież bezładnym krążeniem w poszukiwaniu pokarmu. Israel Ruong wyjaśnia mi, że renifery górski» i tundro­we w rejonach arktycznych odbywają stałe wę­drówki wiosną i.jesienlą. Na Syberii I w Kanadzie migracje obejmują nawet odległości do tysiąca kilometrów. Niektórzy badacze twierdzą, że przy­czyną jest wydzielanie hormonów płciowych,

■ :__»o«««!- ęjp yu narv w nVr°-

skuter śnieżny. Piesze rajdy powoli ZMM Przeprowadzki z obozu do obozu odbywają się pociągami, za stadem idą tylko pasterze, H i oni mają śnieżne skutery. Rybacy z Jukkasjśrvi na letnie połowy nad fiordem Varańger przeno­szą się samolotem. Ruong mówi, że kapitalizacja hodowli powoduje również zmiany w jej struk­turze i wpływa na charakter lapońskiego noma- dyzmu. Byt małych stad jest zagrożony.

Ci Lapończycy, którzy nie znajdują zatrud­nienia w hodowli, pracują w usługach, na ko­lei, w służbie zdrowia, sporo jest nauczycieli, w tym kilku z wyższym wykształceniem — wszy­scy oni zajmują się badaniami języka i kultury lapońskiej.

^K'"^! ' osiedla lapoń-

I liczba Lapończy- lą czy obozem la- jfekcie na przykład Hliśmy jesienne ti- prdziej przeludnia a rdzo wysoki.

Skandynawia zawsze ciążyła ku południowi. Szwecja i dzisiaj, w odczuciu bodaj większoś­ci Szwedów, to kraj na południe od Sztokholmu. W Oslo wcale niełatwo spotkać człowieka, któ­ry bywa w Narv!ku czy w Troms0. Tylko Finowie mają Jakieś szczególne poczucie, że są naro­dem północnym, fińska część Laponii Je8t naj­bardziej zintegrowana z resztą kraju.

Laponia została odkryta stosunkowo późno. Zawsze najłatwiej było się komunikować z te­renami zachodnimi, dokąd wiodły szlaki mor­skie u nie zamarzających wybrzeży. Lapończycy z okolic dzisiejszej Kiruny czy Karesuando, aż do końca XIX w. chodzili po zakupy na norwes­kie wybrzeże (trzysta kilometrów przez góry i tundrę). Do tej części Laponii, która dziś leży w granicach państwa szwedzkiego, latem droga wiodła przez bagna i mokradła, w zimie roz­ciągała się na olbrzymich przestrzeniach cał­kiem niedostępna śnieżna pustynia.

Pierwsze kontaKty z Lapończykami nawiązy­wali chłopi norwescy i szwedzcy, kupcy z okrę­gów północnych, myśliwi i rybacy, którzy za­puszczali się na łowy na ziemie lapońskie, oraz osadnicy, którzy w strefie leśnej zakładali swo­je gospodarstwa. Ziemie Lapończyków przez długie stulecia były celem łupieżczych wypraw.

Państwo szwedzkie uważało początkowo, że ziemie lapońskie powinny stać otworem dla wszystkich. Już jednak król Gustaw Waza w 1544 r. oświadczył, że „Tereny nie zamieszka­ne należą do Boga, do nas, do korony szwedz­kiej i do nikogo innego". Jako tereny nie za­mieszkane traktowano wszystko, co nie należało do żadnej zagrody chłopskiej, a więc także la­pońskie pastwiska, tereny łowieckie, wody, w których łowili ryby. Za użytkowanie tych ob­szarów trzeba było płacić podatek do skarbu koronnego. Tak wjęc Lapończycy za tereny, które im przydzieliła rada sity, musieli teraz płacić po­datki. Teren taki nazywa się — do dziś zresztą lappskatteland, czyli lapońską ziemią opo­datkowaną. Lapończycy nie uzyskali nigdy wo­bec tych terenów praw własności. Gdy znalazł się ktoś, kto chciał się na tym terenie osiedlić, mógł to zrobić nie pytając Lapończyków o zgo­

dę, i wtedy osadnik zostawał właścicielem ziemi.

Laponia Jest bogata nie tylko w renifery. Naj­pierw eksploatowano niezbyt obfite zasoby sre­bra. Już w XVII w. z kopalń nad rzeką Torne transportowano rudą zaprzęgami reniferowymi do wybrzeży atlantyckich. Były to najbardziej po­nure czasy w historii Lapończyków, gdyż to właś­nie ich zmuszało się do tej kato*rżniczej pracy.

Wcześnie odkryto też, że lapońskie góry w okolicach dzisiejszej Kiruny i Gallivare zawie­rają wielkie ilości żelaza. Z rozwojem cywiliza­cji zdumienie cudem natury poczęło jednak ustępować chęci spożytkowania tego bogactwa. Przeszkody były dwie. Pierwsza polegała na trudności wydobycia rudy z gór, w których tkwi ona w postaci potężnych słupów sięgających od s'zczytu w głąb ziemi. Największa i najbo­gatsza kopalnia w Szwecji, Kiirunavaara, eks_T ploatuje taki rdzeń długi na cztery kilometry, a szeroki na dwieście metrów. Drugi kłopot, po­ważniejszy niż techniki wydobywcze, które osta- • tecznie w XIX w. opanowano z pomocą Angli-

ków, polegał na trudnościach w wykorzy; wydobytej rudy. Pola rudonośne leżą deleko za kręgiem polarnym, w terenie na przemian gó­rzystym i bagiennym o mroźnym klimacie, z dłu­gą zimą polarną.

Jedynym wyjściem wydawało się połączenie kopalń z miastem Luled nad Zatoką Botnicką, skąd przez Bałtyk ruda mogła popłynąć w świat. Była to jednak długa droga — około czterystu kilometrów lądem i potem wokół Półwyspu Skandynawskiego — światowe centra przemy­słowe leżały przecież na zachodzie. Szlak ku At­lantykowi, poprzez nie zamarzające wybrzeże Morza Norweskiego, był najbardziej nęcący, bo krótki — miał około stu pięćdziesięciu ki­lometrów w linii prostej. Zamykały go jednak wysokie góry, zwarte masywy wysokości 1500 do 2000 metrów n. p. m.

Ostatecznie w połowie XIX wieku przejście odkryli Anglicy. Jest to wąski pas stosunkowo łagodnego brzegu wzdłuż wielkiego jeziora Tor- ne, wrzynającego się głęboko w łańcuch Gór Skandynawskich i leżącego na tej samej szero­kości geograficznej co fiord Ofot u wybrzeży Morza Norweskiego. Tamtędy poprowadzono kolej. Dopiero na zachód od dzisiejszej granicy szwedzko-norweskiej trzeba się było przebijać tunelami przez góry. Pierwszy pociąg z kiruńską rudą wjechał do portu w Nan/iku w 1902 roku.

Największym miastem Laponii jest Kiruna. Jest to zresztą bodaj największe pod względem terytorialnym miasto świata, zajmuje obszar 14 145 km². Pociąg jadący z południa mija nie­daleko za kręgiem polarnym taki oto drogo­wskaz: Granica miasta Kiruny, do centrum 140 km. I potem pociąg jedzie sobie przez tun­drę, góry i zupełne pustkowia, gdzie nie tylko miasta, ale po prostu człowieka ani śladu. W ob­rębie miasta znajduje się najwyższy w Szwecji szczyt Gór Skandynawskich — Kebnekaise (2117 metrów n. p. m.) i największy park na­rodowy ze wspaniałym rezerwatem północnej przyrody — Sarek. Samo centrum, czyli Kiruna C, ma 20 tys. mieszkańców, leży na wysokości około 500 metrów n. p. m. w okolicy dwóch gór żelaznych Luossavaara i Kiirunavaara.

Miasto jest centrum administracyjnym i o- światowym szwedzkiej Laponii, tzn. tej pro­wincji Szwecji, która nosi nazwę Lappland. Jeśli chodzi o Lapończyków, to oni z Kirunę nie maję nic wspólnego. Miasto żyje z rudy. Głów­ną instytucję jest LKAB czyli Luossavaara — Klirunavaara Aktiebolaget. Jest to spółka zaj­mująca się eksploatacją kopalń, największe przedsiębiorstwo państwowe w Szwecji. Nic się w Kirunie bez udziału LKAB nie dzieje. Miasto jest praktycznie jej własnością.

’Prawdziwe wejście Laponii do ekonomiczne­go systemu krajów skandynawskich dokonało się dzięki linii kolejowej, która połączyła te tere­ny z południem półwyspu. W Laponii mówi się

0 linii Luleś—Narvik, ale w istocie jest to linia Malmó—Narvik. Powstała na początku nasze­go stulecia i była jednym z pierwszych kroków Szwecji na drodze do wielkiej industrializacji. Budowa kolei północnej owiana jest legendą

1 opisana w literaturze. Jej budowniczowie, raltan, byli pionierami skandynawskiego dobro­

bytu. Na stacjach w Kirunie I w Narviku wy­stawiono im pomniki. Teraz odcinek między Klruną a Narvikiem jest jednym z najbardziej ruchliwych szlaków komunikacyjnych Szwecji i Norwegii. W ciągu trzygodzinnej podróży do Narviku mijamy siedem pustych pociągów to­warowych jadących na wschód. Ponad pięć­dziesiąt wagonów każdy. Dwudziesta część rudy żelaza wydobywanej co roku na świecie pocho­dzi z okręgu Kiruny. Ponad połowa z tego płynie przez Narvik, który jest pod względem przeła­dunków drugim po Oslo portem Norwegii.

Polska obecność była tu krótka, trwała nie­spełna dwa miesiące wiosną 1940.r„ ale pa­mięć pozostała. Pod Narvikiem było pierw8ze pole bitewne, na którym po wrześniu 1939 roku walczyły polskie oddziały. Na wojennym cmen­tarzu nad fiordem Rombak, niedaleko miej­sca, w którym zatonął niszczyciel „Grom", jest niewielka kwatera polska. Polegli na wzgó­rzach Ankenes żołnierze z Brygady Podhalań­skiej, pochowani zostali na cmentarzu

26

w Haakvik, kilkanaście kilometrów na za­chód od portu. W roku 1980 staraniem rządu polskiego i władz miasta Narvik na placu imienia „Groma", nad fiordem Rombak. stanął pomnik ku czci polskich marynarzy.

Kto dziś mieszka w Laponii? Lasse Saari, właściciel letnie] stacji turystyczne] w Nikka- luokta u podnórza Kebnekaise, a poza tym dzia­łacz lapoński, mówi, że na stałe mieszkają tu lapońscy koczownicy i fińscy chłopi. Klasa śre­dnia pochodzi z południa, przyjeżdża tu, aby się dorobić, i przeważnie nie osiada na stałe. Jest w tym sporo prawdy. Chłopi co prawda na ogół nie są Finami, ale mówią po fińsku. Wielki ob­szar wschodniej Laponii, nad rzekami Torne i Muonio, od miasta Haparanda nad Zatoką Botnicką do Karesuando na północy, zajmuje rozległa dolina — Tornedalen, zamieszkana przez autochtonów mówiących po fińsku, ale od

dawna będących obywatelami szwedzkimi. I jak to na pograniczach bywa, nie akceptowa­nych w pełni ani przez jedną, ani przez drugą stroną. Są to chłopi I drwale, którzy zawsze byli siłą roboczą tej ziemi. Obecnie w kopalniach Laponii co najmniej połowa górników pochodzi z Tornedalen. Kultura chłopska tej części La­ponii jest kulturą Tornedalen, niepowtarzalną, ale chyba skazaną na zagładę.

Przyszłość skandy na W8kiej Północy rysuje się mało optymistycznie. Israel Ruong mówi, że kapitalizacja gospodarki w Laponii i eks­ploatacja jej zasobów była zbyt pośpieszna. Na przykład wyrok na Tornedalen został wyda­ny, gdy wyniszczono lasy, które tam rosną wol­no, wolniej niż gdzie indziej i trzeba bardzo dłu­go czekać, aż na starych porębach pojawią się nowe drzewa. Industrializacja terenów, na któ­rych Lapończycy hodują renifery, rujnuje pa­stwiska i jest w zasadzie bezcelowa, gdyż na pełne zagospodarowanie Laponii nie można li­czyć — zbyt trudne są tu warunki klimatyczne.

Mimo wszystko industrializacja postępuje Bardzo ostatnio głośną I dla Laponii bolesną sprawą jest konflikt wokół budowy elektro­wni wodnej na rzece Alta w Norwegii. Jest oczywiste, że wybudowanie zapory wodnej, co jest przecież warunkiem powstania elektrowni, zniszczy raz na zawsze środowisko naturalne, w tym także pastwiska dla renów. Władze utrzymują, że budowa elektrowni leży przede wszystkim w interesie samych Lapończyków, bo to im potrzebny jest prąd. Oni zaś bronią się przed tym gwałtownie. W ubiegłym roku na znak protestu koczowały nad rzeką przez wiele dni rzesze Lapończyków. Wielu z nich pojechało do Oslo, ażeby protestować przed siedzibą parlamentu; doszło nawet do 8trajku głodo­wego i okupacji gabinetu premiera. Lapończycy uzyskali poparcie wpływowych działaczy ruchu ochrony środowiska, ale sprawa nie została rozstrzygnięta. Wiele wskazuje na to, że hydro­elektrownia jednak powstanie. I tak zacznie się ostatni akt istnienia Lapończyków w okoli­

cach rzeki Aha, nad którą, wedle teorii o prze­zimowaniu, przetrwali okres lodowcowy.

Lapończycy żyli w Szwecji znacznie dłużej niż my, Szwedzi — pisała w 1980 r. młodzieżowa gazeta szwedzka „Ung". — Żyli daleko na pół­nocy. a utrzymywali się z rybołówstwa, myś­listwa i hodowli renów. Szło im dobrze, do­póki inni trzymali się od nich z daleka. / tak było przez tysiące lat.

A później przyszli Szwedzi. Zabrali ich ziemie

•/ nagle Lapończycy w swoim własnym kraju stali się obywatelami drugiej kategorii. A stało się to niewiele lat temu. Stało się to w koń­cu wieku XIX. Teraz ich kultura jest zagrożo­na. Teraz może przyjść koniec.

Musimy zrozumieć, o co tu chodzi. Nie może­my dalej myśleć, że wszystko jest diabelnie dobrze. Bo nie jest dobrże. Potraktowaliśmy Lapończyków dokładnie tak samo, jak biali w Ameryce potraktowali Indian. Z tą różnicą, że my nikogo nie zabiliśmy...