Bajarka opowiada

Zbiór baśni całego świata

opracowała

Maria Niklewiczowa

Książka ukazuje się z inicjatywy Społecznego Komitetu, utworzonego przy:

• Redakcji “Dziennika Wieczornego",

• bydgoskiej księgarni “Współczesna"

• Klubie Miłośników Książki,

działającym przy księgarni “Współczesna". Społeczny Komitet dedykuje tę książkę społeczeństwu Bydgoszczy, które świadczyło na rzecz jej wydania.

O DOBRYM PRZEWOŹNIKU I O DWÓCH SIOSTRACH RUSAŁKACH

Był sobie stary przewoźnik, który miał trzech dorodnych synów. Żona właśnie mu zmarła, nie szczęściło mu się przez całe życie. Często nie miał nawet kawałka chleba, bo jego rola był to pia­sek lotny, łąka — bagno bezdenne, a prom miał stary, spróch­niały, tak że nikt wozić się nim nie chciał.

Żył biedny staruszek, żył — aż zaniemógł i zebrało mu się na śmierć.

Właśnie kiedy umierał, zerwała się straszna burza, błyskało i grzmiało raz po raz, wreszcie deszcz lunął jak z wiadra. Rzeka wezbrała i woda uniosła prom.

Ojciec umarł. Synowie płakali, płakali — ani za co pogrzebu sprawić, ani żyć z czego. A zapracować też nie ma na czym bez promu.

Przechodził tamtędy starzec z długą białą brodą.

— Czego płaczecie, biedacy? — zapytał.

Opowiedzieli mu o śmierci ojca i o wszystkim, co się przy­darzyło. Staruszek zaczął ich pocieszać:

— Ojciec wasz ciężkie miał życie i z woli Bożej teraz ma odpo­czynek. Nie ma tego złego, co by się nie obróciło na dobre. Ale spójrzcie na rzekę, toż prom jest u brzegu!

Trzej bracia pobiegli, patrzą: stoi prom nowiutki i mnóstwo ludzi czeka na przewóz.

Obejrzeli się za staruszkiem — nie było go nigdzie.

Synowie pochowali ojca uczciwie. Zabrali się do pracy i po­woli rozgospodarowali się dostatnio.

Dwaj starsi tacy już byli, że brakło im serca dla ludzi. Prędko zapomnieli o własnej biedzie, więc i cudzej nie rozumieli. Darmo nikogo nie przewieźli, choćby to był żebrak albo kaleka, co na nogach ledwo mógł ustać. Nawet jeżeli ze łzami prosił, odpędzi­li takiego, co nie miał czym zapłacić i jeszcze połajali go złym słowem.

Najmłodszy całkiem się od nich odrodził. Co mu kto dał za przewóz, to on wziął bez targu, a jak tamten powiedział, że nie ma czym płacić, to go przewiózł darmo.

Z początku bracia dzielili się zarobkiem równo: mnie część, tobie część i jemu część. Ale już po kilku dniach najstarszy mówi do najmłodszego:

— Tak dalej być nie może. Jakeś głupi i chce ci się wozić za darmo — twoja wola. Ale odtąd będziesz miał to, co sam za­robisz, a my weźmiemy swoje.

Tak więc wyszło, że po jakimś czasie starsi się wzbogacili, a najmłodszy nie. Ale chleba mu nie brakło. I pracowało mu się wesoło.

Raz o zachodzie słońca, kiedy najstarszy brat. był na promie, przyszedł ten sam staruszek co dawniej i poprosił:

— Przewieź mnie, dobry człowieku.

— Masz czym zapłacić?

— Nie mam, przewieź mnie za “Bóg zapłać”.

— To nie syci ani nie grzeje. Nie przewiozę za “Bóg zapłać".

— To weź moją pustą starą kieskę, nic innego nie mam.

— Idź najpierw na żebry, a jak zbierzesz co do tej kieski, wtedy cię przewiozę, inaczej nie. Tymczasem fora ze dwora! Postał starzec przy promie — i poszedł.

Na drugi dzień wrócił znowu. Tego dnia średni brat był na promie, ale i on starca odepchnął.

Na trzeci dzień najmłodszy brat woził łudzi promem. Prze­wiózł staruszka na tamten brzeg i o zapłatę wcale nie pytał, jeszcze mu podziękował za dobre słowa po śmierci ojca i życzył szczęśliwej drogi.

Staruszek podziękował za przewóz i mówi:

— Nie mam ci czym zapłacić, ale weź moją kieskę. Chociaż jest stara i pusta i wygląda na to, że nic nie jest warta, przyda ci się. Potrząśnij nią tylko i powiedz:

Ile szyszek jest na sośnie,

Ile jagód w lesie rośnie,

Ile brzęczy pszczół na lipie,

Tyle złota niech się sypie.

Tak rozkazał, kto mi cię dał. Spamiętasz?

— Spamiętam. Wziął najmłodszy brat kieskę i poszedł do domu.

— Dużoś zarobił? — spytał średni brat.

— Trzy grosze i tę kieskę. Bracia zaczęli się śmiać.

— Ha, ha, ha! Przewiózł tego starucha, co się wciąż napraszał darmo na prom! Przecież tamten nas także częstował swoją starą, pustą kieską. Wreszcie trafił na głupiego, co ją wziął.

Najmłodszy brat nic nie odpowiedział, tylko potrząsnął kieską i zawołał:

— Ile szyszek jest na sośnie, Ile jagód w lesie rośnie, Ile brzęczy pszczół na lipie, Tyle złota niech się sypie! Tak rozkazał, kto mi cię dał.

I patrzcie: złoto sypnęło się jak grad, cały stół zasypało. Starsi bracia rzucili się chciwie i nuż garnąć je każdy do siebie.

Radość była w całej wiosce, ba! i w innych wioskach dookoła. Bo dobry przewoźnik każdego obdarował, o kim wiedział, że jest w potrzebie.

Ale chciwemu się zda, że ręce wciąż ma puste, choćby nie wiedzieć ile wziął. Tak i dwaj starsi bracia. Najmłodszy złota im nie żałował, ale oni wciąż zazdrościli mu .kieski złotosypki.

Zazdrościli, zazdrościli, wreszcie wzięli się na sposób. Jeden kupił wianek kiełbasy, drugi kupił flaszkę wódki i dalejże brata częstować:

— Pojedz se, chudzino! Napij się na rozgrzewkę!

Najmłodszy brat nigdy nie pijał gorzałki, bo mu się zaraz przypominało, jak ojciec nieboszczyk mawiał: “od wódki rozum krótki". Ale rym razem deszcz z wichrem zacinał, on przeziąbł na promie, więc pomyślał:

— A no, spróbuję raz. Jeden kieliszek to tyle co nic. Wypił jeden, a brat starszy mówi:

— Człowiek chodzi na dwóch nogach, nie na jednej, Wypił drugi, a brat średni mówi:

— Koniczyna ma trzy listki, a nie dwa.

Tak od kieliszka do kieliszka, spać mu się zachciało okrutnie. Oparł głowę o stół i zachrapał.

Bracia tylko na to czekali. Ukradli mu kieskę złotosypkę i w nogi! Jeszcze z chaty wynieśli wszystko co lepsze.

Ale jaki nabytek, taki użytek. Najstarszy kupił sobie okręt, naładował do niego pełno towarów i pojechał sprzedać je za morze. Okręt rozbił się o skały i zatonął, a razem z okrętem utonął naj­starszy brat ze swoimi towarami.

Drugi kupił dwanaście bryk czterokonnych i także naładował na nie pełno dobytku, osie ledwo go dźwigały, a konie ledwo ciąg­nęły. Jechali lasem, w lesie napadli zbójcy, wszystko zrabowali i drugiego brata zabili.

Tymczasem najmłodszy ocknął się, patrzy: ani braci, ani kieski, ani nawet kawałka chleba nie ma w chacie — nic!

Został mu tylko prom. Pracował więc na promie. Kto mógł, ten mu płacił, kto nie mógł, tego wiózł darmo i tak mu się żyło.

Tylko wciąż teraz sam sobie powtarzał: “od wódki rozum krótki, dobrze mi tak!"

Któregoś wieczora przyszedł znajomy starzec i o zachodzie

słońca stanął obok promu. Przewoźnik ucieszył się, przywitał go . i opowiedział, jak i co się stało. A starzec na to:

— Sameś sobie winien l Ale ponieważ widzisz, żeś źle zrobił, więc pomogę ci jeszcze raz. Weź tę wędkę, przyda ci się. Co nią złowisz, to dobrze trzymaj, bo jak ci się wymknie, będziesz gorzko żałował.

Starzec zniknął, została tylko wędka. Miała wędzisko burszty­nowe, srebrny włosień i złoty pływek. A diamentowy haczyk świecił jak gwiazda.

Zanim przewoźnik zdążył zarzucić wędkę, haczyk sam skoczył do wody, włosień rozciągnął się z prądem, pływek się zagłębił, a przewoźnika szarpnęło coś za rękę.

Poczuł w wodzie szamotanie, więc ciągnie, ciągnie, aż zgina się bursztynowe wędzisko, ale nie pęka. Ciągnie jeszcze — i wyciągnął

pół panny, pół ryby, liczko ma piękne jak księżyc, a oczka jak gwiazdy.

— Dobry przewoźniku — prosi półpanna słodkim głosem — wypłacz wędkę z mojego warkocza! Słońce, już zachodzi, a ja bez promieni słońca nie mogę być rusałką.

Młody przewoźnik wyciągnął ją na prom, ale haczyka nie wyplątuje. Choć się dziewczyna wyrywa, otula ją swoją sukmaną i trzyma mocno.

Tymczasem ostatni promień słońca zagasł na wodzie. Rusałka jęknęła i — dziw nad dziwy! — stoi na promie śliczna panienka ubrana jak do ślubu. Sukienkę ma białą, mirtowy wianuszek we włosach i perły w warkocz wplecione. W ręku trzyma starą kieskę złotosypkę, tę samą, którą bracia skradli przewoźnikowi.

— Rusałką być nie mogę, weź mnie za żonę — mówi panienka i rumieni się jak zorza.

Poszli do kościółka na sąsiednim wzgórzu, a tam u ołtarza czekał już na nich ksiądz, organista zaraz na organach im zagrał i w mig było po ślubie.

Idą z kościoła do domku przewoźnika, aż tu patrzą — drogą wędrują sznureczkiem goście, a goście!

Przewoźnik z żoną uczęstowali ich, czym tam mogli, a kiedy goście mieli się rozejść, panna młoda potrząsnęła kieską i wszyst­kich złotem obdarowała.

Odtąd przewoźnik woził darmo każdego, a biedacy dostawali od niego jeszcze po dukacie. Miał on pracy dość, miał l

Kiedy król dowiedział się o przewoźniku, co ma pełne kieszenie złotych dukatów, a jednak rąk nie żałuje i wozi ludzi na promie, pomyślał sobie:

“To rzecz niesłychana. Ilu mam w kraju bogatych wiel­możów i panów, żaden by się tak nie trudził dla innych ludzi ani nie rozdawałby im darmo swego złota. Muszę na własne oczy obejrzeć to dziwo".

Kazał założyć do złoconej poszóstnej karety i wieźć się do promu.

A tam właśnie żona przewoźnika podlewała swój ogródek przy chacie. Zohaczył ją król i serce mu zabito, rozmiłował się od razu

w pięknej żonie przewoźnika. Zawołał na nią z okna karety, ale ona rzuciła polewaczkę i jak gołąbka do gołębnika, tak furknęła do chaty.

W tej samej chwili wiatr powiał po całej krainie, a z krańców świata przyleciał cień jak czarny słup od ziemi aż do nieba. Słońce się zaćmiło i gasło, gasło powoli — aż zgasło. Na czarnym niebie zapaliły się gwiazdy.

Umilkły ptaki strwożone, psy zawyły we wsi, a konie królew­skie spłoszyły się i byłyby utopiły w rzece złocistą karetę razem z królem, gdyby nie przewoźnik. Skoczył śmiało przed konie, chwycił pierwszą parę przy pyskach i zatrzymał — taki to był osiłek!

Ciemności długą chwilę panowały na świecie, aż wreszcie słońce zapaliło się znowu.

Król przestał się bać i przypomniał sobie piękną żonę prze­woźnika. “Jak to zrobić, żeby się tego przewoźnika pozbyć?"

pomyślał. “Gdyby ona owdowiała, to bym się z nią ożenił. Ubrałbym ją w jedwabne szaty, naczepiałbym na niej klejnotów i nikt by nie poznał, że nie jest z królewskiego rodu*'. Zawołał przewoźnika i mówi tak:

— Kiedyś taki obrotny i śmiały, idź na koniec świata i dowiedz się, dlaczego słońce się zaćmiło. Jak się nie dowiesz, to lepiej nie wracaj, bo cię każę ściąć.

Król krzyknął na furmana, furman trzasnął z bata długiego na dwanaście łokci i kareta potoczyła się w stronę zamku.

Zafrasowany przewoźnik usiadł w chacie zamyślony.

— O czym myślisz i czego się smucisz? — zapytała go żona.

— Jak nie mam się smucić, kiedy mi król kazał się dowiedzieć, dlaczego słońce się zaćmiło, a jak mu nie powiem, to mi głowę utną.

Żona skoczyła do komory, wyjęła z malowanej skrzyni kłębu­szek nici i podała go mężowi.

— Nie smuć się, mężu. To jest kłębek wskazidrożek, on cię doprowadzi.

Poradziła mu, jak ma zrobić, pożegnali się i przewoźnik po­szedł.

Idzie, idzie przez góry wysokie, przez rzeki głębokie, a kłębek wskazidrożek wciąż toczy się przed nim na wschód słońca.

Wreszcie przewoźnik doszedł do zburzonego miasta, gdzie mnóstwo ludzi pozabijanych leżało na ulicach bez pogrzebu. Nie żałował czasu i trudu, zawołał ludzi z sąsiednich miast i ra­zem pogrzebali wszystkich zabitych.

Dopiero wtedy poszedł dalej za kłębkiem wskazidrożkiem.

Prędko stara baśń się baje, nie tak prędko rzecz się staje. Ile czasu przewoźnik szedł, tego nie wiem, ale wiem, że doszedł wreszcie aż na to miejsce, gdzie na wschodnim krańcu świata obłoki łączą się z ziemią i w tych obłokach stoi pałac cały ze złota, z bursztynowym dachem i z brylantowymi oknami.

Kłębek skok! skoki skok! wskoczył po schodach na ganek, z ganku wtoczył się do sieni, a z sieni do ogromnej komnaty. W tej komnacie siedziała stara kobieta i przędła złotą kądziel.

— Oj, człowieku, człowieku — powiedziała — po coś tu przyszedł? Mój syn, jasne Słońce, zaraz tu przyjdzie i spali cię.

— Nie mogłem inaczej — i przewoźnik jej opowiedział, jak go król wysłał i jak on zatrzymał się po drodze, żeby pogrzebać zabitych w zburzonym mieście.

— Kiedy tak, to ci dopomogę — powiedziała staruszka. — To było miasto mojego syna. Smok wypełzł z podziemnej jaskini, domy poburzył, a mieszkańców pozabijał. Oddałeś usługę mojemu synowi, więc cię uratuję.

Dotknęła wrzecionem czoła przewoźnika i ten od razu skurczył się i zamienił w bożą krówkę. Staruszka wzięła ją w palce ostrożnie i spuściła za okno.

Wtem dwanaście koni złotogrzywych zarżało na dworze, jak grzmot zaturkotała diamentowa dwukółka i zatoczyła się przed pałac. Wyskoczyło z niej Słońce promieniste i weszło. Pozdro­wiło matkę, a ona podała mu wieczerzę. Słońce podjadło sobie, położyło się na koralowym łożu i mówi:

— Czuję tu człowieka.

— Co gadasz, synu? — powiedziała matka. — Był tu jeden, ale już go nie ma. Lepiej powiedz mi, zanim zaśniesz, dlaczego to kiedyś przestałeś świecić i noc zeszła na ziemię pośrodku dnia.

— Jakże miałem świecić, kiedy w ciemnościach podziemnych wylągł się smok o dwunastu głowach i chciał mnie pożreć. Mu­siałem zgasnąć i walczyć ze smokiem. Byłbym walczył jeszcze dłużej, gdyby nie to, że rusałka mi pomogła. Spojrzała na smoka urocznymi oczami, smok zapatrzył się na nią, a ja wtedy spaliłem go na węgiel i cisnąłem do morza.

Słońce usnęło. Wtedy staruszka wychyliła się za okno, do­tknęła wrzecionem bożej krówki i z powrotem zamieniła ją w czło­wieka.

Przewoźnik wymknął się cicho z pałacu, kłębek wskazidrożek potoczył się na zachód, a on poszedł za nim i wrócił do żony.

Kiedy król usłyszał o pięknej rusałce z urocznymi oczami przestał myśleć o żonie przewoźnika i powiedział do niego:

— Przywiozłeś mi wiadomość, dlaczego słońce się zaćmiło, teraz przywieź mi rusałkę cud-dziewicę. Nie wracaj bez niej, bo cię każę ściąć.

Przewoźnik poszedł do domu i opowiedział wszystko żonie. Żona wyjęła znowu ze skrzyni kłębek wskazidrożek. Dała mężowi na drogę pełen wóz najpiękniejszych strojów kobiecych, jakie są na świecie. Tylko rusałki umieją wytkać i uszyć takie szaty z pro­mieni słońca, księżyca i gwiazd, tylko rusałki mają takie klejnoty Z kropelek rosy i deszczu, kiedy tęcza się w nich przegląda.

Poradziła mężowi, co ma robić, i pożegnali się.

Wyjeżdża przewoźnik za bramę, rzuca kłębek wskazidrożek i kędy się kłębek toczy, tam on za nim jedzie.

Jedzie przez góry wysokie, przez rzeki głębokie, przez doliny szerokie. Jakoś w tydzień czy we dwa napotyka młodzieńca, który pędzi na siwym koniu. Mijając przewoźnika młodzieniec pyta:

— Co wieziesz, człowiecze?

— Stroje kobiece.

— Daj mi coś na podarek dla mojej narzeczonej, jadę właśnie

na zaręczyny. Odwdzięczę ci się. -Jakbyś mnie potrzebował,

zawołaj tylko:

Wichrze, co nad ziemią dniem i nocą latasz, Przyleć mi na pomoc choćby z końca świata l Przewoźnik podarował jeźdźcowi dla narzeczonej piękną

srebrną szatę. Wicher ją pochwycił i popędził dalej.

Zaledwie przewoźnik ujechał kilka mil, spotyka siwego, ale

krzepkiego człowieka. Ten go powitał i pyta:

— Co wieziesz, człowiecze? — Stroje kobiece.

— Daj mi coś na podarek dla córki, bo wydaję ją za mąż za Wichra, dziarskiego jeźdźca. Odwdzięczę ci się. Jakbyś mnie potrzebował, zawołaj tylko:

Mrozie, co panujesz nad połową świata,

Przybądź mi na pomoc choćby w środku lata!

Przewoźnik dał Mrozowi srebrne ciżemki dla córki i jedwabny welon ślubny srebrem tkany, a iskrzący się, jakby go kto posypał

płateczkami śniegu. Pożegnali się i jeden poszedł w tę stronę, a drugi w tamtą pojechał.

Prędko stara baśń się baje, nie tak prędko rzecz się staje. Przewoźnik długo jechał za kłębkiem wskazidrożkiem, zanim stanął nad brzegiem morza. Tam kłębek się zatrzymał.

Wszedł przewoźnik po pas do wody, powbijał wysokie tyczki, poprzywiązywał do nich długie żerdzie. Na tych żerdziach jak na sznurach porozwieszał przed świtem różnobarwne szatki kobiece, stroje i stroiki, szale i wstęgi złote, łańcuszki, brylantowe spinki i zausznice, trzęsidełka i świecidełka drogimi kamieniami nabijane. Iskrzyło się to wszystko z daleka.

Sam zaczaił się w zaroślach na brzegu z wędką samołówką. Morze pojaśniało, niebo zarumieniło się na wschodzie. Ogniste Słońce wyjrzało z wody i rzuciło na nią jakby rzekę złotych pro­mieni. Przewoźnik zobaczył, że płynie po niej srebrne czółenko. W czółenku stała rusałka piękna jak sen i złotym wiosełkiem wio­słowała w stronę brzegu. Witała Słońce takim urocznym śpiewem, że przewoźnik co prędzej zatkał uszy.

Bał się, że ten śpiew ześle na niego marzenie i sen, a przez ten czas rusałka mu ucieknie.

Ona z początku bała się podpłynąć do żerdzi i rozwieszonych strojów. Jeździła tu i tam w swoim srebrnym czółenku, a dokoła niej pląsały złote rybki z tęczowymi skrzelkami i brylantowymi oczkami.

Wreszcie odważyła się i podpłynęła do bawidełek. Już, już wyciągała po nie rękę, gdy przewoźnik zawołał:

— Wichrze, co nad ziemią dniem i nocą latasz, Przyleć mi na pomoc choćby z końca świata I Zaszumiało, zaświstało — siwy koń zarył kopyta w ziemię na morskim brzegu, a Wicher pyta:

— Co każesz?

Ale przewoźnik już woła:

— Mrozie, co panujesz nad połową świata,

Przybądź mi na pomoc choćby w środku lata!

Przewoźnika owionął ziąb. Stanął przed nim Mróz i pytał

— Co każesz?

— Schwytajcie mi rusałkę I — zawołał przewoźnik.

Wicher dmuchnął — wywrócił czółenko. Mróz tchnął — ści­snął lodem. Wędka samołówka zarzuciła się sama i zahaczyła o złoty warkocz. Przewoźnik wyciągnął rusałkę.

Związał ją srebrnym włosieniem, wziął na wóz i pojechali za kłębkiem wskazidrożkiem. Rusałka płakała po drodze, a była taka piękna, że ani oko nie widziało, ani ucho nie słyszało o podobnej urodzie.

Kiedy przyjechali do domu przewoźnika i rusałka zobaczyła jego żonę, zaraz przestała płakać i rzuciły się sobie w objęcia. Bo to były siostry rodzone.

Nazajutrz przewoźnik i jego żona zaprowadzili rusałkę do króla. Król tak się nią zachwycił, że zerwał się z tronu i zawołał:

— Bądź moją żoną i królową!

— O panie — odpowiedziała rusałka — muszę mieć najpierw gęśle samograje.

Król odesłał obie siostry do domu, a kiedy został sam na sam z przewoźnikiem, rozkazał srogo:

— Ruszaj natychmiast w świat po gęśle samograje! Nie wracaj bez nich, bo skrócę cię o głowę.

Przewoźnik poszedł do domu strapiony, ale żona go pocieszyła i dała mu na drogę swoją chustkę złotem wyszywaną. On zasunął chustkę w zanadrze, rzucił za wrotami kłębek wskazidrożek i poszedł za nim.

Idzie, a idzie przez kraje niezmierzone. Mijają dnie za dniami, miesiące za miesiącami, kłębek wciąż się toczy.

Przytoczył się wreszcie nad ogromne jezioro. Pośrodku je­ziora zieleniła się piękna wyspa. Przewoźnik zapatrzył się na nią, naraz spostrzegł, że jakaś łódka się zbliża. Przybiła do brzegu i wysiadł z niej staruszek z białą brodą, ten sam, co to kiedyś podarował przewoźnikowi kieskę złotosypkę i wędkę samołówkę. Uradowany przewoźnik powitał go, a tamten zapytał:

— Jak się masz, dobry przewoźniku, dokąd to cię droga pro­wadzi?

— Idę za kłębkiem wskazidrożkiem po gęśle samograje, ale nie wiem, gdzie ich szukać.

— Gęśle samograje są tam, na wyspie Złotomora — powiada starzec. — Ale nie wiem, jak sobie poradzisz ze Złotomorem, trudna z nim będzie sprawa. Przewoziłeś mnie nieraz, ja prze­wiozę cię teraz. Siadaj do łódki!

Popłynęli do wyspy. Kiedy łódź przybiła do brzegu, prze­woźnik wysiadł na ląd, a starzec obiecał, że na niego poczeka.

Przewoźnik rzucił kłębek wskazidrożek i poszedł za nim zie­loną wyspą aż do pałacu pośród drzew. Zastukał śmiało złotą kołatką do złotych wrót. Wrota cicho się otworzyły i rozległ się z głębi straszliwy głos Złotomora:

— Dokąd idziesz i po co?

— Idę do ciebie po gęśle samograje.

— Dam ci je tylko wtedy, jeżeli będziesz moim gościem przez trzy dni i trzy noce i ani na chwilę nie zaśniesz. Jeżeli zaśniesz, nie wyjdziesz stąd żywy.

Złotomór zaprowadził przewoźnika do olbrzymiej komnaty w wieży i zamknął go w niej na dziewięć rygli.

Rozejrzał się przewoźnik: w komnacie pusto, tylko pośrodku stoi donica szczerozłota, a w tej donicy rośnie sen-trawą, bujna, zielona, pachnie jak tysiące ogrodów.

Zaledwie minęła chwila, przewoźnika zdjął sen nieprzemożony. Runął na ziemię jak martwy.

Na drugi dzień rano zgrzytnęły rygle i wszedł Złotomór. Wystawił za okno donicę z sen-trawą, obudził przewoźnika i mówi:

— Zasnąłeś, więc gotuj się na śmierć!

Przewoźnik skoczył na równe nogi. Chciał walczyć, ale Złoto­¹ mór tupnął w podłogę, podłoga się otworzyła i przewoźnik spadł do dolnej komnaty. Słońce -zaglądało tam przez okna kryształowe, a w jego promieniach iskrzyły się stosy drogocennych kamieni i j;ik tęcze odbijały się w zwierciadlanych ścianach komnaty. Cudny to był widok — ale nic dla głodnego.

Minęły trzy dni. Okna były opatrzone gęstą kratą. Przewoźnik słyszał śpiew słowików i kukanie kukułek pośród drzew

dookoła wieży, słyszał nawet gruchanie swojskich gołębi. Ale daremnie wołał o ratunek — nie przychodził nikt.

Nie wiedział, że w suficie jest otwór, a przez ten otwór śledzi go oko Złotomora.

Cierpiał mękę głodową, a najwięcej cierpiał słysząc gdzieś w pobliżu szmer strumyka, podczas kiedy jemu tak chciało się pić, że wargi mu popękały i język przysechł do podniebienia.

Ach, jakże chętnie oddałby wszystkie te skarby, które go ota­czały, za kubek wody i kawałek chleba!

W tej męce sięgnął ręką po swój krzyżyk żelazny; dostał go od matki, kiedy był dzieckiem, i zawsze odtąd nosił go na szyi. Niechcący wyrzucił przy tym z zanadrza chustkę złotem hafto­waną, którą żona dała mu na drogę.

Zaledwie chustka upadła na ziemię, usłyszał okrzyk nad sobą, a po chwili drzwi się otworzyły i wpadł Złotomór z wyciągniętymi ramionami,

— Tę chustkę dostałeś od mojej siostry! Jesteś mężem mojej siostry rusałki!

Zaprowadził przewoźnika do swoich pokojów, nakarmił, na­poił i podarował gęśle samograje.

— Bierz, kochany szwagrze! Wielu tu już bywało, co mnie chcieli obrabować. Myślałem, że i ty jesteś taki.

Przewoźnik pożegnał Złotomora, a starzec przeprawił go swoją łódką z wyspy na brzeg jeziora.

Kiedy król zobaczył gęśle samograje, kazał natychmiast spro­wadzić rusałkę cud-dziewicę i jej starszą siostrę. Rusałka po­prosiła:

— Królu, każ zwołać na podwórzec zamkowy wszystkich . biednych, smutnych, szpetnych i kaleki, każ przynieść chorych, a także tych, co zmarli, ale jeszcze nie pogrzebano ich w świętej ziemi!

Król nie chciał jej się sprzeciwiać i wydał taki rozkaz.

Kiedy podwórzec się zapełnił, rusałka wyszła z gęślami miedzy lud i zaśpiewała słodkim głosem:

— Grajcie, gęśle, grajcie, Prosić się nie dajcie, Pięknie grajcie, gęśle, Dajcie ludziom szczęście!

Gęśle zaczęły grać... Co się dzieje? Szmer idzie przez tłum, słychać radosne okrzyki, kulawi odrzucają szczudła, garbaci się prostują, chorzy zaczynają tańczyć, smutni śmieją się i śpiewają, a umarli siadają na marach, przecierają oczy i mówią:

— Za długo spałem.

Król patrzył na to przez okno swojej komnaty i wcale nie był z tego rad. “Nie chcę, żeby ona była moją żoną i królową tego kraju", pomyślał, “bo by mi tu wciąż sprowadzała żebraków i kaleki".

Król o nielitościwym sercu nie wiedział, że on sam nie będzie się już długo cieszyć zdrowiem. Tej samej nocy zaniemógł nagle i nad ranem umarł.

Rusałka podarowała siostrze gęśle samograje i powiedziała:

— Bądź zdrowa i szczęśliwa, siostro kochana, razem z twoim mężem, dobrym przewoźnikiem. Ja wracam do srebrnego czó­łenka, do złotego wiosła, do moich rybek tęczowych i do promieni Słońca. Słońce tęskni za mną okrutnie, a ja za nim.

Lud obrał na króla dobrego przewoźnika. Rządził on mądrze i sprawiedliwie. Królowa rusałka miała dla wszystkich współ­czujące serce, ratowała każdego, kto potrzebował pomocy. Za ich rządów nikt nikogo nie krzywdził, nie było wojny, ani zarazy, ani posuchy, ani powodzi, a ziemia rodziła tak obficie, że najstarsi ludzie nie pamiętali takiego urodzaju.

TWARDOWSKI

Gdzie urodził się Twardowski, o którym tyle krąży opowieści, tego wam nie powiem, bo żadne zapiski o tym nie mówią. Wie­my tylko, że było to bardzo dawno, jeszcze w szesnastym wieku; kiedy Twardowski dorósł, panował nam ..miłościwie król Zyg­munt August, ostatni Jagiellończyk.

Twardowski był szlachcicem po ojcu i po matce, ale zapewne pochodził z niezbyt znacznego rodu, bo nie wysłali go rodzice na naukę za granicę ani też nie oddali na dwór magnacki, tylko do Akademii Krakowskiej.

Co prawda była to wtedy uczelnia znana w kraju i za granicą; jednakże żaden szlachcic z bogatego rodu nie byłby w owych cza­sach obrał zawodu lekarza.

Z początku Twardowski był uczniem pilnym i pobożnym, układał nawet podobno kantyczki do Matki Boskiej, które pow­szechnie śpiewano.

Ale z czasem zachciało mu się poznać takie sekrety, jakich nie mógł mu odkryć żaden człowiek: jak robić złoto, jak wywo­ływać duchy zmarłych, jak odzyskać młodość i nigdy nie umrzeć.

Zaczął studiować księgi czarnoksięskie i nauczył się zaklęć, którymi można było wywołać diabła.

Kamienica, w której mieszkał Twardowski, stała pośród innych koło bramy grodzkiej. Niedogodnie było sprowadzić tam diabła, należało znaleźć miejsce bardziej ustronne.

Wybrał je sobie za Wisłą, na Podgórzu, gdzie do dziś wznoszą się wapienne skałki zwane Krzemionkami. Tam chodził Twar­dowski sam jeden i w skalnej rozpadlinie próbował swoich zaklęć czarnoksięskich.

Nie od razu udało mu się wywołać diabła. Ale dnia pewnego, kiedy wypowiedział wezwanie i użył tajemnych znaków — ziemia się zatrzęsła, błysnęło, buchnął płomień i przed Twardowskim stanął czart.

Nie wiemy, jak się z sobą targowali. Dość, że skończyło się na ugodzie. Diabeł obiecał służyć Twardowskiemu i spełniać wszystkie jego zachcianki aż do końca życia. W zamian za to Twardowski zapisał mu ciało i duszę po śmierci na wieki.

Straszna to była cena. Twardowski miał zamiar wykręcić się jakoś od tej zapłaty, więc wytargował paragraf dodatkowy: oto diabeł będzie miał prawo porwać go do piekła tylko z Rzymu. Myślał sobie, “mogę jeździć po całym świecie, ale nikt mnie nie zmusi, żebym jechał właśnie do Rzymu".

Diabeł zgodził się na ten warunek, bo wiedział, że kto wejdzie Z nim w układy, ten musi w końcu przegrać.

Czart wygotował cyrograf na pergaminie, Twardowski pod­pisał go krwią z serdecznego palca,

Teraz zaczęło się dla niego życie pełne nadzwyczajności.

Kazał sobie na płótnie namalować konia, a ten koń ożył w jednej chwili. Twardowski go dosiadł i jeździł na nim, gdzie chciał. Nie miał blczyka — to ukręcił go sobie z piasku.

Kiedy mu się sprzykrzył malowany koń, dosiadał koguta. Kogut roś! w oczach, mógł unieść dorosłego mężczyznę i piejąc biegał po Krakowie z czarnoksiężnikiem na grzbiecie.

Ludzie gromadzili się ze wszystkich stron, żeby obejrzeć te dziwy. Nawet spoza Krakowa furmanki zwoziły ciekawych przez bramy grodzkie, tym bardziej, że kiedyś widziano, jak Twardowski latał bez skrzydeł nad dachami.

Tłumy podziwiały czarnoksiężnika, ale jednocześnie bano się go. Rozchodziły się trwożne wieści, że tylko dzięki zmowie z czar­tem doszedł do takiej potęgi,

— Czy wiecie, ludzie, co on zrobił u nas pod Knyszynem ? — opowiadał obok Sukiennic jakiś przyjezdny. — Brakowało nam wody, bo to u nas nie ma rzeki. Nasz dziedzic to jakiś Twar­dowskiego krewniak. Twardowski chciał mu wygodzie i przez jedną noc wykopał mu wielki staw. Nawet nikt nie widział, jak on to zrobił. Mamy ten staw do dziś, nazywa się Czechowizna, cała wieś z niego korzysta.

— Przyjechali tu do nas, do Krakowa, handlarze zza Czer­wińska — przerwała mu jedna ze straganiarek spod Sukiennic, — Mówili, że nasz Twardowski tam był także. Dźwignął na polu taki głaz, którego sześć koni nie mogło wyciągnąć. A on go wziął jakby to było jabłko, podniósł na grzbiecie i wrzucił do rzeki, aż woda na brzegi chlusnęła.

— Nie dziwota — mówiła inna — on przecie robił jeszcze większe czary. Pod Ojcowem przeniósł skałę wysoką jak góra i postawił cieńszym końcem na dół, że wygląda jak buława jakiego olbrzyma. Sokoły się na niej zagnieździły, więc ludzie o niej mó­wią: Sokola Skała.

— To nie Twardowski sprawił, tylko bies, co mu służy — szepnął trwożnie sukiennik z sąsiedniego stragana. — Czy to człowiek, chociażby nawet czarnoksiężnik, potrafiłby z całej Polski znieść srebro w jedno miejsce, jak się stało pod Olkuszem? Olkuską kopalnię srebra też czart zbudował, bo go zaklął Twar­dowski.

— Tsss, nie wymawiajcie złego imienia — syknęła przekupka i obejrzała się trwożnie, czy aby diabeł nie podsłuchuje.

Twardowski mieszkał w Krakowie, ale jeździł po całej Polsce. Czasem to nawet tak dziwnie się działo, że widziano go i tu, i tam. Mieszczanie krakowscy zaklinali się, że go spotkali w tym a w tym

dniu na Floriańskiej czy na Szpitalnej, a tymczasem inni ludzie oglądali go gdzieś daleko, w Warszawie czy Bydgoszczy.

Opowiadano sobie tam nawet o przypadku, którego sprawcą był tenże sam Twardowski z Krakowa.

Poznał on w Bydgoszczy przy kuflu pewnego szlachcica, który na hulankach roztrwonił majątek odziedziczony po przodkach i wałęsał się teraz po gospodach, przysiadając się do nieznajomych w nadziei, że go poczęstują.

Twardowski miał zawsze trzos pełen dukatów, diabeł mu go napełniał co rano. Chętnie też każdemu fundował i wdawał się w rozmowy Z obcymi, chyba że tego dnia ogarnęły go czarne myśli i przeczucia, bo wtedy zaszywał się w ciemny kąt i z nikim nie gadał.

Ale tym razem był wesół i podochocony, toteż sąsiadom w go­spodzie pokazywał sztuczki rozliczne, a kiedy się dziwowali, on śmiał się do rozpuku.

Przysunął się bliżej na ławie ów zubożały szlachcic i zagadnął Twardowskiego:

— A może byś tak waćpan dobrodziej i mnie dopomógł jaką sztuczką? Cały majątek przepadł mi z kretesem i nie mam z czego żyć.

— Czemu nie, panie bracie — zawołał Twardowski. — Chęt­nie ci pomogę! Rad takowych, jak są moje, nie godzi się dawać publicznie, ale zajdź do mnie waćpan wieczorkiem na kwaterę, to sobie pogadamy.

Kiedy ów szlachcic przyszedł na zaproszenie, Twardowski po­częstował go lampką wina i odsypawszy na stół garść srebrnych monet, powiedział:

— Odlicz waćpan dziewięć pieniążków, idź z nimi do ustronnej jakiejś chaty i licz tam owe pieniążki od wieczora aż do świtania. Licz od jednego do dziewięciu I z powrotem od dziewięciu aż do jednego. Rób tak bez przerwy, póki słońce nie wstanie, ale uważaj, żebyś się nie pomylił, bo wszystko przepadnie. Czartów się nie bój; choć cię będą straszyły, nic ci nie zrobią.

Szlachcic poszedł za radą Twardowskiego. Zasiadł z wieczora na lawie w pustej chacie i przy świetle łojówki liczył swoich

dziewięć pieniążków tam i z powrotem. Biesy wyły, skakały i sy­pały skrami dokoła niego, a on nic, tylko powtarza swoje:

— Jeden, dwa, trzy, cztery, pięć, sześć, siedem, osiem, dziewięć, osiem, siedem, sześć, pięć, cztery, trzy, dwa, jeden — i tak w kółko.

Zaczęło szarzeć, a on nie pomylił się ani razu i nie uląkł się diabelskich strachów.

Słońce miało już wstać niebawem, gdy w izbie stanął nagle czart w postaci Twardowskiego. Oparł się dłonią o stół obok pieniążków i pyta:

— Nie pomyliłeś się?

— Nie — odpowiedział szlachcic, który myślał, że to Twar­dowski przyszedł zobaczyć, jak mu się powodzi.

— No, to licz dalej! — huknął czart i znikł, tylko na stole po­został wypalony ślad jego pazurów.

Przerażony szlachcic chce liczyć dalej — a tu zapomniał, na czym przerwał.

I tak przepadło wszystko.

Ale wyszło mu to w końcu na korzyść, bo chociaż majątku nie odzyskał, to jednak opamiętał się i został mnichem w bydgo­skim klasztorze reformatów. Tam przez resztę życia pokutował za swoje hulanki i za to, że wdał się w diabelskie praktyki.

Przyszedł czas, kiedy Twardowskiemu zachciało się żenić. Wybrał sobie mieszczkę krakowską miernego stanu, ale fertyczną i liczka gładkiego, którą znęciło jego bogactwo,

Z początku zaczęła się z nim droczyć. Najpierw zamknęła jakieś stworzenie we flaszce z zielonego szkła i powiada:

— Co to za zwierzę, robak czy wąż? Kto to odgadnie, będzie mój mąż.

Twardowski miał diabła jako doradcę i wiedział o wszystkim, co się gdzie kryje. Toteż zawołał od razu:

— To pszczółka, waćpanno, to pszczółka!

I zgadł.

Ona jednak postawiła mu nowy warunek:

— Chcę, żebyś mnie wasza miłość przewiózł łodzią po Wiśle, ale tak, żebyśmy jechali pod prąd bez żagla ani wioseł.

— Zgoda! — zawołał Twardowski i powiózł ją tak w stronę Tyńca, a ludzie podziwiali spod Wawelu tę jazdę.

Na tym się jednak nie skończyło, bo ona zażądała jeszcze czegoś nowego:

— Chcę być kramarką na krakowskim rynku. Zbuduj mi tam domek, żebym miała gdzie sprzedawać garnki.

Twardowski podkręcił wąsa, z uśmiechem wziął ją za rączkę i wprowadził pod Sukiennice. A tam stal już przygotowany dla niej domeczek z wypalonej gliny. Przed nim na półkach i na lawach rozstawiono garnki i garnuszki, donice i miski, i dzbanki, i dwo­jaczki. Wszystko śliczne, polewane w kogutki, w lelije, w kocic pazurki, w sosenki, w różyczki.

Teraz już zgodziła się zostać żoną Twardowskiego.

Ale od tej pory dopiero zaczęły się psoty!

Siedzi sobie pani Twardowska na krakowskim rynku, plotkuje z kumoszkami i garnki sprzedaje. Kupujących nie brak, bo stra­ganiarka urodziwa, a towar wyborny.

Wtem wjeżdża na rynek okazała kolasa, a w niej pan Twar­dowski przy szabli, w kontuszu i żupanie, w kołpaku z piórem i w czerwonych butach. Aż łuna od niego bije.

Przed nim dwaj hajducy -drogę torują — myślałby kto, że to hetman jaki albo wojewoda na Wawel jedzie do króla jegomości.

Wtem kolasa przystaje obok straganów i Twardowski klaszcze na czeladź. Ci rzucają się na stragan pani Twardowskiej i nuż tłuc pałkami, nuż rzucać na ziemię garnki i misy, nuż deptać po nich obcasami...

Twardowska w krzyk, w lament, a mąż wygląda z kolasy i śmieje się do rozpuku.

— Nie płacz — woła — jutro ci sprawię piękniejsze!

Tak się to z żoną przekomarzał.

Ale dobrze z sobą żyli. Tylko dzieci nie mieli. Ludzie szeptali, że błogosławieństwa bożego brak temu stadłu.

W czary Twardowski nie wtajemniczył żony. Miał na czary komnatę osobną, sklepioną, na ciężkie wrzeciądze zamykaną, w niej foliały, butle przeróżne i palenisko.

Nikomu zachodzić tam nie dozwalał oprócz jednego ucznia zaufanego, a i ten nie do wszystkich sekretów był przypuszczony.

W owej komnacie Twardowski warzył tajemnicze zioła, spo­rządzał driakwie i maście. Prócz tego, jak powiadają, złoto nawet wytapiał.

Jego sława lekarska rozeszła się szeroko. Z całej Polski zjeż­dżano się do niego po radę na przeróżne choroby, czasem nawet przez granicę czeską albo węgierską przetoczyła się kolasa wioząca kogoś, kto jego porady potrzebował.

Twardowski od jednych brał pieniądze za leczenie, od innych nie brał — jak się zdarzyło. Naprawdę to tych pieniędzy nie po­trzebował, miał ich od czarta jak piasku.

Szeptano też, że umie wywoływać dusze zmarłych. Miał lustro z polerowanego kruszcu, w czarną dębową ramę ujęte. W tym lustrze ukazywały się patrzącym różne dziwy, w nim też oglądali nieboszczyków tak, jakby ci jeszcze żyli.

Czasem Twardowski potrafił wywołać ducha zmarłej osoby nawet bez lustra, tak że ukazywała się na chwilę pośród żywych.

Właśnie w tym czasie zmarła królowi umiłowana małżonka, piękna Barbara Radziwiłłówna. Zygmunt August nie mógł po­cieszyć się po tej stracie — wychudł, pobladł, obawiano się o życie młodego króla. Zwierzył się kiedyś dworzanom, że dałby nie wiedzieć co, byle mógł choć przez chwilę zobaczyć ducha Barbary.

Dworacy sprowadzili wróżów, obiecali im wspaniałe nagrody, czarodzieje próbowali rozmaitych zaklęć i sztuk — wszystko na próżno.

Wtem zjawił się nie wołany mistrz Twardowski. Obawiano się wzywać go z powodu jego konszachtów z mocami piekielnymi, ale kiedy przyszedł i oświadczył, że gotów jest ukazać królowi jego zmarłą małżonkę, Zygmunt August koniecznie chciał go wypró­bować.

Twardowski ostrzegał króla:

— Miłościwy panie, gdyby wasza królewska mość poruszyła się z miejsca albo wyrzekła bodaj jedno słowo, nie ręczę za życie waszej królewskiej mości.

Król obiecał zastosować się do tej przestrogi.

Jakich zaklęć, czarodziejskich narzędzi i magicznych figur użył Twardowski do pomocy, nie wiadomo. Dość, że podobno z mro­ków komnaty powoli wystąpił cień młodej zmarłej. A króla ogarnęło takie wzburzenie, taka żałość, że zerwał się z fotela i chciał podbiec do zjawy.

Twardowski ledwo zdążył przytrzymać króla za ramiona, ale cień Barbary rozwiał się natychmiast.

Przyszedł wreszcie czas, gdy Twardowski się zestarzał. Coraz mniej mógł korzystać z różnych uciech, których dostarczał mu diabeł. Bo jakże tu używać życia, gdy po kościach człowieka strzy­ka, grzbiet chyli się ku ziemi, słuch zawodzi i wzrok się mąci?

Diabeł — wiadomo — pragnąłby jak najprędzej ukończyć służbę i porwać Twardowskiego. Cieszył się,- więc, że czarnoksiężnik się starzeje i zapewne niedługo umrze. Ale sam Twar­dowski wcale nie miał ochoty umrzeć i dostać się do piekła.

Był z niego ryzykant, więc postanowił w tajemnicy popróbo­wać sztuki, o której wyczytał w starej księdze.

Kazał uczniowi rozgłosić wszędzie nowinę o śmierci swego mistrza, a sam w największej tajemnicy wyciskał soki z ziół, spo­rządzał wywary i maście.

Potem wypił jeden z naparów i zapadł w głęboki sen. Wtedy uczeń posiekał jego ciało na drobne kawałki, natarł je maściami i polał sokiem z ziół, jak mu Twardowski nakazał. Następnie złożył ciało z powrotem, ale w trumnie, na posłaniu z wiórów.

Wiadomo było, że czarnoksiężnik żył z biesem w komitywie, toteż nikt nie szedł za jego trumną oprócz tego jednego ucznia. Pochowano go nie na cmentarzu, tylko za murem, na nie poświęca­nej ziemi.

Twardowski przed śmiercią powiedział był uczniowi tak:

— Masz czekać od chwili mojego pogrzebu trzy lata, siedem miesięcy, siedem dni i siedem godzin. Nastanie wtedy północ, a księżyc świecić będzie w pełni. Weźmiesz rydel i pójdziesz na mój grób, ale sam jeden, w tajemnicy. Rozkopiesz mogiłę, zapalisz nad trumną siedem świec i otworzysz ją. Jeżeli wszystko się uda, to w trumnie znajdziesz mnie żywego.

Uczeń zrobił jak kazał mistrz. Skoro nadszedł dzień wyznaczo­ny, zabrał łopatę, zabrał świece i poszedł na grób Twardowskiego.

Z początku pracował przy świetle księżyca. Kiedy rydel uderzył już o wieko trumny, uczeń zapalił świece i przy ich migotli­wych płomykach odgarnął ziemię, odsłonił wieko, podważył je i uniósł.

W trumnie na posłaniu z kwitnących fiołków i macierzanki leżało maleńkie niemowlę...

Zdumiał się uczeń. Co tu robić? Mistrz nie zezwolił przy­puścić nikogo do tajemnicy, więc uczeń zrzucił kapotę, zawinął w nią niemowlę, a zasypawszy dół z powrotem ziemią dla nie­poznaki, zabrał dziecię do domu i zamknął je w tajemniczej komnacie Twardowskiego.

Uczeń pielęgnował dziecko troskliwie, a ono po siedmiu dniach zaczęło mówić i po siedmiu miesiącach stało się dorosłym mło­dzieńcem, odrodzonym imć panem Twardowskim, jak wprzódy lekarzem czarnoksiężnikiem.

Wtedy ucznia swego zamienił Twardowski w pająka, żeby nie mógł zdradzić jego tajemnicy. Trzymał go w swojej komnacie i opiekował się nim troskliwie. Kiedy wyjeżdżał z domu, pająk zawsze mu towarzyszył, uczepiony u jego buta nitką pajęczyny.

Od chwili pogrzebu Twardowskiego diabeł na próżno szukał jego duszy i nigdzie nie mógł jej znaleźć. Podejrzewał więc jakiś podstęp.

Okazało się wreszcie, że Twardowski znów chodzi po ulicach Krakowa, nie tylko żywy, ale nawet odmłodzony.

Ba! na dobitkę czarnoksiężnik przywołał sobie znów czarta magicznym zaklęciem i kazał mu służyć jak przedtem.

Tego było nadto. Diabeł wpadł we wściekłość i postanowił z tym skończyć.

Kiedyś Twardowski przechadzał się po lesie bez swoich narzędzi czarnoksięskich, wtem diabeł napadł na niego. Zaczął go szarpać i krzyczeć:

— A pójdziesz mi nareszcie do Rzymu, przechero? Zapisałeś mi duszę, a teraz próbujesz się wymigać?

— I owszem, zapisałem — przyznał Twardowski. — Ale, po pierwsze nie było mowy o żadnym terminie. Po drugie, tyś się zobowiązał, że nie weźmiesz mnie inaczej niż z Rzymu, ale ja ci wcale nie obiecałem do Rzymu pojechać. Więc jakim prawem mi dokuczasz? Wynoś mi się stąd natychmiast!

Tu użył straszliwego zaklęcia. Diabeł nie mógł mu się oprzeć. Ale zanim znikł, wyrwał sosnę i uderzył nią Twardowskiego po nogach. Jedną z nóg mu zdruzgotał, a chociaż się zrosła, czarno­księżnik odtąd kulał i przezwano go Kuternogą.

Kuternoga czy nie Kuternoga, hulał jak wprzódy, pił po gospo­dach i płatał psoty. To zamieni tchórza na chwilę w zająca i wszyscy się śmieją, a zając przerażony kica między ławami. To szpunt przyłoży pijakowi do podgolonego łba i ze szpunta węgrzyn leje się do podstawionego kielicha. To na pustym stole wyczaruje najprzedniejsze jadło i napoje. Czego Twardowski nie wyrabiał!

Ale diabeł nie dał za wygraną.

Pewnego dnia przed dom czarnoksiężnika zajechała wygodna kolasa. Wysiadł z niej niemłody szlachcic i zastukał kołatką do drzwi. Gdy mu Twardowski otworzył, szlachcic powiedział:

— Jestem dworzaninem Jaśnie Oświeconego... — tu wymienił nazwisko i tytuły znane w całej Rzeczypospolitej. — Pan mój zachorzał w podróży i pilno pragnie widzieć waćpana, bo wierzy, że tylko twój kunszt potrafi go uleczyć. Zechciej więc waćpan nie mieszkając zabrać swoje narzędzia, proszki i mikstury i to­warzyszyć mi. Konie czekają pod bramą.

— Dokąd mamy jechać? — zapytał Twardowski.

Pochlebiało mu, że magnat nie innych doktorów wzywa ze sławnego krakowskiego grodu, ale właśnie jego. Z drugiej jednak strony niezbyt mu się ta jazda uśmiechała, bo wieczór był dżdżysty i wietrzny, a on siedział sobie przy zacisznym kominku nad kub­kiem grzanego wina z korzeniami.

— Pojedziemy w stronę Sandomierza, ale nie nazbyt daleko — tłumaczył przybysz. — Zostawiłem mego pana w gospodzie pod opieką innych dworzan i towarzyszącej mu małżonki, a sam po­śpieszyłem po waćpana.

Nie podejrzewając podstępu, Twardowski zebrał się w drogę, wsiadł do kolasy i pojechał.

Dziwił się, że konie szły całą noc jak smoki nie popasając ani razu.- Ale nie domyślił się, że to czart przybrał postać podróżnego, żeby go zmylić i powieźć na zatracenie.

Kiedy nazajutrz Twardowski wysiadł wieczorem z kolasy i wszedł do gospody, przed którą się zatrzymali, stado kruków, puchaczy i sów obsiadło z wrzaskiem dach, a dworzanin w jednej chwili przedzierzgnął się z powrotem w diabła.

Twardowski poznał go teraz. Czart miał na sobie niemiecki frak z kamizelką długą, aż na brzuch, krótkie obcisłe spodnie, trój­graniasty kapelusz i trzewiki ze wstążkami i sprzączkami. Jednak spod kapelusza wystawały rogi, a pazury z trzewika.

Diabeł zakrzyknął z triumfem:

Ha, ha, mam cię nareszcie! Ta karczma Rzym się nazywał!

Twardowski pochwycił na ręce dziecko karczmarki leżące w kolebce. Chciał się w ten sposób obronić — wiedział, że szatan nie ma dostępu do bezgrzesznego dziecięcia. Ale diabeł spoważniał nagle i powiedział:

— Mości Twardowski! Dałeś słowo, a verbum nobile debet esse stabile.

To znaczy po łacinie, że słowo szlachcica powinno być nie­złomne. Jak widzicie, był to diabeł uczony.

Opamiętał się Twardowski. Odłożył dziecko do kołyski i rzekł:

— Choć wziąłeś mnie podstępem, masz mnie, mości czarcie!

Diabeł porwał czarnoksiężnika i uniósł w przestworza.

Rozległ się radosny wrzask złego ptactwa na dachu, ale do uszu Twardowskiego dolatywał z coraz większej dali, bo czart niósł go wciąż wyżej i wyżej nad ziemią.

Karczma wyglądała w dole jak muszka, Twardowskiego owie­wały wysokie wichry podchmurne. Przypomniał sobie swoje prze­szłe życie i ogarnął go straszliwy żal. Teraz już nie ma ratunku, nie pomogą żadne zaklęcia i czary! Wyrzekł się Boga, zapisał duszę czartu i czart unosi go do piekła.

Wtem przypomniał sobie lata dziecinne, pacierz z matką odma­wiany i kantyczki, które układał na cześć Matki Boskiej. I nagle czarnoksiężnik w szponach diabła zanucił gdzieś pod chmurami:

— Przybądź nam, miłościwa Pani, ku pomocy,

A wyrwij nas z czartowskiej nieprzyjaciół mocy...

Chmura opadając ku ziemi zaniosła ten głos pasterzom, któ­rzy strzegli nocą swoich trzód na pastwisku.

W tej samej chwili rozległ się w górze okrzyk diabelski pełen wściekłości — i całe niebo zaległa cisza.

Twardowski poczuł, że już nie leci dalej i że nikt go nie trzyma. Dookoła widział srebrzyste światło księżyca.

Usłyszał głos niebieski:

— Zostaniesz tak zawieszony aż do dnia sądnego.

Odtąd w pogodne noce, kiedy jest pełnia księżyca widzimy na nim zarys postaci mistrza Twardowskiego. Uczeń jest razem z nim, bo jak zwykle uczepił się jego buta, kiedy Twardowski wyjeżdżał przed wiekami w swą ostatnią podróż i diabeł uniósł pająka razem z Twardowskim na księżyc.

Od czasu do czasu uczeń spuszcza się na nitce pajęczej nisko, niziutko nad ziemię. Podgląda i nadsłuchuje, co się u nas dzieje. Potem wraca na księżyc i opowiada swemu nauczycielowi no­winki, żeby mu się nie przykrzyło.

Na ziemi zostały gadki o Twardowskim, zostały także niektóre pamiątki. Jest na Krzemionkach krakowskich skalna rozpadlina zwana “szkołą Twardowskiego", stoi Sokola Skała pod Ojcowem, istnieją zasypane piaskiem kopalnie pod Olkuszem, z których srebro dawno wybrano.

Kruszcowe zwierciadło do wywoływania duchów zawieszono po śmierci czarnoksiężnika w skarbcu kościoła w Węgrowie na Podlasiu. Chociaż jest ono w dole pęknięte i nie wiadomo, czy by się jeszcze coś w nim ukazało, umieszczono je tak wysoko, żeby ludzie nie mogli do niego zaglądać.

Najdziwniejsze były losy czarodziejskiej księgi, w której mistrz Twardowski spisał na pergaminie całą swoją wiedzę. Nazywano ją po łacinie “liber magnus", to znaczy wielka księga. Po znik­nięciu Twardowskiego oddano ją podobno królowi, żeby rozpo­rządził nią, jak uzna za słuszne. Szkoda było ją spalić, ale nie nale­żało dać jej do rąk byle komu, żeby nie uczyć ludzi czarów i wywo­ływania diabłów.

W dawnych kromkach zanotowano, że król Zygmunt August zapisał księgę jezuitom wileńskim. Otóż zdarzyło się, że po­mocnik przełożonego nad tamtejszym księgozbiorem jezuickim, ksiądz Daniel Butwił, w kilkadziesiąt lat później zaczął czytać ową księgę, by się przekonać, co też czarnoksiężnik tam napisał.

Wtem rozległ się dookoła niego w książnicy piekielny zgiełk i łoskot. Zleciała się ciżba złych duchów, a ksiądz ledwo wymknął się z izby. Spędził noc bezsennie. Z samego rana poprosił innych księży, żeby, z nim razem weszli do książnicy. Ale książki Twar­dowskiego już tam nie znaleźli, pewno ją czarty porwały.

Pewien pamiętnikarz pisze jednak, że widział ją później w książ­nicy Akademii Krakowskiej i że była to wielka księga na łańcuchach przykuta i kamieniami dla bezpieczeństwa przywalona. Mimo to stamtąd też Zniknęła i nie wiadomo, co się z, nią, stało.

KOCIOŁEK

Na przyzbie malej chatki, na skraju wsi, siedziało dwoje sta­ruszków.

— Cóżeś się tak zafrasował? — spytała żona.

— Bo myślę o tym, że trzeba będzie sprzedać krowę, a żal mi jej.

— Co, naszą Krasulę chcesz sprzedać? Chyba cię coś za­mroczyło! Karmiła nas własnym mlekiem tyle lat, a teraz na starość, jak już straciła mleko, chcesz jej się tak odwdzięczyć?

— A czym ją wyżywimy przez zimę? Myśmy przecież nie gospodarze, tylko wyrobnicy, własnego gruntu nie mamy ani zagonka. A nasz gospodarz nie da paszy dla Krasuli.

Staruszka westchnęła..

— Oj, nie da, nie da, to prawda. Odprawił nas, jakeśmy się zestarzeli i nic go nie obchodzi, że możemy umrzeć z głodu. Jeszcze tak pokręcił rachunki na pożegnanie, że nie wypłacił nam ani gotówki, ani zboża, które nam był winien. “Nic wam się nic należy", powiedział, “a więcej was nie potrzebuję, bo nie macic już sił do pracy". Nasz gospodarz, chociaż sam ma tyle krów i owiec, i pola, i łąki, nie dałby dla Krasuli nawet garści sieczki.

— Nie wyrzekaj, żono — uspokajał ją mąż — ale sama wi­dzisz, że musimy sprzedać krowę, inaczej padnie nam z głodu. Wiele się za nią nie dostanie, ale kupimy sobie choć trochę jedze­nia na zimę.

Żona jeszcze biadała, nawet trochę łez uroniła, wreszcie skoń­czyło się na tym, że mąż wziął krowę na postronek i poszedł, żeby Krasulę sprzedać na jarmarku.

Idzie, idzie, aż tu spotyka wędrownego handlarza z workiem na plecach.

— Dokąd prowadzicie to bydlątko, dziadziusiu?

— Na sprzedaż.

— Może ja bym kupił waszą krowę?

— Czemu nie, potargujmy.

— Mam tu w worku coś dobrego, dam wam to za krowę — powiedział handlarz.

Zsunął worek na ziemię, rozwiązał go, wydobył kociołek na trzech nóżkach z pazurkami i podał go staruszkowi. Ten obejrzał go, opukał i mówi:

— Jakby był srebrny, to bym go może wziął, bo mógłbym za niego coś kupić. Ale to zwyczajny, żelazny kociołek, w dodatku już zardzewiały ze starości. Nie mogę dać krowy za taki grat,

— Jak nie, to nie — powiedział handlarz i chciał wrzucić kociołek z powrotem do worka.

Wtem staruszek usłyszał, że kociołek mówi do niego cichutko, ale wyraźnie:

— Weź mnie, weź mnie, weź mnie...

,,Dziwy jakieś", pomyślał. “To nie jest zwyczajny kociołek, trzeba go wziąć". Oddał handlarzowi postronek od krowy, chwycił kociołek i zawrócił w stronę domu.

Im bliżej był chaty, tym wolniej szedł, bo się bał, co też żona powie na taką zamianę.

Zdziwiła się, że wrócił tak prędko.

— Sprzedałem krowę po drodze, więc nie miałem po co iść na jarmark — powiedział staruszek.

— Dużoś za nią wziął ?

— Ten kociołek.

— Ale co w kociołku?

— Powiedziałem ci, że wziąłem kociołek, ale nie mówiłem, że pełny.

Skoro żona pomiarkowała, jaka to była zamiana, wpadła w rozpacz i gniew.

— Czyś ty rozum zgubił po drodze? — zawołała. — Oddałeś krowę za jakiś stary kociołek, w którym nie będziemy mieli co gotować!

Siadła na ławie i zaczęła płakać.

Wtem kociołek, który stał przed nią na stole, poprosił ci­chutko:

— Wyczyść mnie, wyczyść mnie, wyczyść mnie...

Przestała płakać, ze zdziwienia szeroko otworzyła oczy, potem skoczyła po szmatkę, nagarnęła na nią popiołu spod blachy i za­częła czyścić kociołek. Tarła go, tarła, aż błysnął jak srebrny. Wtedy powiedział:

— Skoczę, skoczę, skoczę...

— Dokąd skoczysz, kochany kociołku?

— Skoczę do bogatego gospodarza i przyniosę to, czego wam potrzeba.

Zeskoczył ze stołu, przesadził próg — i hop! hop! hop! po­biegł bokiem gościńca, wzdłuż rowu.

Bogata gospodyni właśnie zamiesiła słodkie, tłuste ciasto na kołacze, a ono tak urosło, że chciało wykipieć z dzieży. Rozglą­dała się więc po kuchni za jakimś naczyniem, do którego mogłaby część ciasta przełożyć.

Tymczasem kociołek wskoczył cichutko do kuchni i stanął obok dzieży. Gospodyni popatrzyła na niego i zastanowiła się. ,,Czyj to taki zgrabny, błyszczący kociołek? Nie mój, to pewne. Ktos go tu widać postawił i zapomniał zabrać. Ale to nic, wezmę go sobie, bo mi się przyda. Nikt tego przecież nie widzi".

Nałożyła pełno ciasta do kociołka i odwróciła się, żeby wymieść żar z pieca. Kociołek zamruczał cichutko:

— Skoczę, skoczę, skoczę... — i wyskoczył z kuchni na po­dwórze, z podwórza na gościniec, a gościńcem hop! hop! hop! przycwałował do chatki biedaków.

Przeskoczył próg i stanął.

— Patrz, mężu, co kociołek nam przyniósł — zawołała sta­ruszka i klasnęła w ręce. — Skąd on to wziął? Chyba gospodyni przypomniała sobie o nas i przysłała nam część swojego ciasta, ona zawsze piekła wyborne kołacze.

Staruszek zabrał się zaraz do rozpalania w piecu, żeby żona mogła ciasto upiec. Dawno nie jedli takich pyszności.

Bogata gospodyni bała się gniewu męża, więc nie powiedziała mu, że zjawił się tajemniczy kociołek i uciekł z ciastem.

Nazajutrz rano, skoro świt, kociołek zeskoczył z półki, stanął obok łóżka i poprosił staruszkę:

— Wyczyść mnie, wyczyść mnie, wyczyść mnie! Staruszka tak go wypucowała szmatkami, że błyszczał jeszcze piękniej niż za poprzednim razem. Kociołek zawołał:

— Skoczę l Skoczę! Skoczę!

— Dokąd skoczysz, kochany kociołku?

— Skoczę do bogatego gospodarza i przyniosę, czego wam potrzeba.

Przesadził próg i hop! hop! hop! pobiegł skrajem gościńca.

U gospodarza po całym podwórzu rozlegały się miarowe ude­rzenia cepów, to parobcy młócili pszenicę na klepisku. Sam go­spodarz wysypiał się jeszcze pod pierzyną, ale oni zdążyli już namłócić tyle zboża, że nie mieli gdzie go zsypywać.

Kociołek wskoczył cichutko i stanął pod ścianą stodoły. Wydał się, napęczniał i zrobił się wielki jak piec.

— Patrzaj no — zawołał jeden z parobków — ślepi byliśmy, czy co, żeśmy tego kotła nie widzieli? Martwimy się, gdzie sypać, a tu stoi kocioł wielki jak byk i czeka.

Nasypali do kotła pszenicy po brzegi i zabrali się z powrotem do młocki. Kocioł mruknął sam do siebie:

— Skoczę, skoczę, skoczę...

Wyskoczył ze stodoły za plecami młocarzy i pobiegł do chaty biedaków.

Staruszkowie czekali na powrót kociołka i spodziewali się czegoś dobrego. Ale kiedy wtoczyło się na ich podwórko olbrzymie kotlisko, aż im dech zaparło z wrażenia. Staruszek wspiął się na palce, zajrzał do środka i zawołał:

— Pełen pszenicy, najdorodniejszej pszenicy! To chyba nasz gospodarz przypomniał sobie, że nam nie wypłacił ordynarii i przysyła ją teraz.

Jego żona śmiała się z radości. Wiedziała, że przez całą zimę nie zaznają głodu.

Kiedy go opróżnili, kociołek zrobił się znowu mały i grzecznie wskoczył na półkę.

Parobcy bali się gospodarza, więc mu się nie przyznali, że tajemniczy kocioł wyniósł część pszenicy.

Na trzeci dzień rano staruszka już nie czekała, aż kociołek poprosi, żeby go wyczyściła. Zaledwie wstała, tarła go szmatkami poty, aż zabłysnął jak księżyc w pełni.

Kociołek zawołał wesoło:

— Skoczę! Skoczę! Skoczę!

— Dokąd skoczysz, kochany kociołku?

— Skoczę do bogatego gospodarza i przyniosę, czego wam potrzeba.

Przesadził próg i pobiegł tak prędko, że zakurzyło się za nim na gościńcu.

Gospodarz był sam w swojej izbie. Zamknął drzwi na zasuwę, ale zapomniał zamknąć dokładnie okno i zostawił je uchylone. Siedział na ławie i liczył swoje pieniądze.

“Tylu złodziei kręci się po świecie, lepiej złoto zakopać nocą nic nikomu nie mówiąc, nawet żonie, bo rozgada. Ale w czym zakopać? Póki było pod łóżkiem, mogłem je trzymać w skrzynce zamkniętej na kłódkę, ale w ziemi skrzynka zgnije".

Tymczasem kociołek uchylił okno szerzej, wskoczył cicho do izby i stanął na ławie obok gospodarza. Kiedy ten go spostrzegł, zdziwił się bardzo. ,,Skąd on się tu wziął?", zastanawiał się. “Ja takiego kociołka nie miałem. Ale to nic, że nie mój. Wezmę go sobie, bo mi się przyda".

Podczas gdy gospodarz sypał do niego złote monety, kociołek ani drgnął. Ale kiedy poczuł, że jest pełny po brzegi, brzęknął pieniędzmi i zawołał:

— Skoczę! Skoczę! Skoczę!

W mig wyskoczył przez okno i uciekł.

Zanim grubas zdążył wybiec za nim przez drzwi dookoła domu, po kociołku z pieniędzmi nie zostało ani śladu.

Kociołek wysypał złoto staruszce do fartucha, aż ugięła się pod ciężarem, a sam zawrócił co prędzej na podwórze gospodarza. Ukrył się za studnią i czekał, co będzie.

Tymczasem bogacz czerwony i wściekły biegał po podwórzu i krzyczał:

— Gdzie kociołek? Gdzie uciekł ten przeklęty kociołek?

Żona bogacza myślała, że jej mąż dowiedział się od kogoś o cieście, więc podeszła do niego cała drżąca.

— Proszę cię, mój mężu, nie gniewaj się na mnie. Ja przecież nienaumyślnie pozwoliłam kociołkowi zabrać ciasto.

— Jakie ciasto? — wrzasnął skąpiec. — Kiedy to się stało i jak?

Dopiero teraz dowiedział się, jak to było z ciastem dwa dni temu. Rozzłościł się jeszcze więcej i szukając kociołka pobiegł pod stodołę,

— Gdzie jest kociołek? Gdzie uciekł ten nicpoń? — wołał rozwścieczony.

Robotnicy myśleli, że gospodarz dowiedział się od kogoś o pszenicy. Zaczęli prosić:

— Nie gniewajcie się, panie!. Przecieżeśmy nienaumyślnie pozwolili mu wziąć waszą pszenicę.

— Jaką znów pszenicę? — wrzasnął gospodarz. — To on i pszenicę zabrał?

Dopiero teraz dowiedział się, co się stało na gumnie poprzed­niego dnia. Wtem zobaczył kociołek, który wyskoczył zza studni na gospodarskie obejście, zaczął tańczyć i podrygiwać na trzech nóżkach. Twarz gospodarza posiniała z gniewu. Biegał za ko­ciołkiem, wymachiwał rękami i krzyczał:

— To on! To on zabrał mi ciasto i pszenicę, i pieniądze l Łapać gol Dajcie mi siekierę, to go roztrzaskam!

Wtem kociołek przyskoczył do gospodarza, capnął go za łokieć pazurkami i nuż ciągnąć ku wrotom.

— Puszczaj! Puszczaj! — krzyczał bogacz przerażony.

Ale łapki kociołka wczepiły się w jego rękaw żelaznymi pazurkami i ciągnęły go, ciągnęły, aż wyciągnęły na gościniec. Powlokły go przez wieś.

Staruszkowie stali oboje na progu swojej chatki odświętnie ubrani, bo wybierali się właśnie do swego dawnego chlebodawcy z podziękowaniem za to, co im przyniósł kociołek. Wtem zo­baczyli, co się dzieje i zawołali zdumieni i przestraszeni:

— Kociołku, co robisz? Dokąd ciągniesz naszego gospodarza?

— Skoczę z nim, skoczę, skoczę aż na koniec świata! — zakrzyknął kociołek.

Kociołek z gospodarzem znikli w dali i nikt nie zobaczył ich już nigdy. Staruszkowie mieli teraz wszystko, czego im było potrzeba. Obdzielili innych biedaków we wsi i żyli szczęśliwie.

DLACZEGO WODA MORSKA JEST SŁONA

Daleko nad morzem żyli dwaj bracia, jeden bogaty, a drugi biedny. Kiedyś, przed Bożym Narodzeniem, przychodzi biedny do bogatego i mówi:

— Wolę dawać, bracie, niż prosić, żeby mi dano. Ale tak mi się w tym roku nie powiodło, że nie mam nic dla dzieci na święta. Może podarowałbyś mi trochę jedzenia.

Bogaty pomyślał i pyta:

— A zrobisz to, co ci każę? Jeżeli mi przyrzekniesz, że zro­bisz, to ci podaruję całą szynkę wędzoną.

— Przyrzekam — odpowiedział biedny.

— No to bierz tę szynkę. A teraz idź z nią do diabła i nie przy­chodź do mnie więcej.

Słowo się rzekło, trzeba go dotrzymać. Wziął biedak szynkę, westchnął ciężko i poszedł.

Idzie, idzie, diabła szuka, skoro brat kazał iść do diabła.

Zawędrował wreszcie do podziemnej jaskini, w której palił się wielki ogień. Obok ogniska starzec z białą brodą ociosywał kłodę.

— Co robisz? — zapytał wędrowiec.

— Chociaż tu już przedsionek piekła, jednakże zachowujemy ziemskie obyczaje, więc szykuję kłodę Jul na świąteczne ognisko.

— Kiedy tu przedsionek piekła, to może jest i diabeł?

— Diabeł stróżuje obok, w sieni. Ale pilnuj swojej szynki, bo tam głodują za karę łakomczuchy. Jak zobaczą, że masz szynkę, nie opędzisz się od nich. Najlepiej zrób tak: powiedz im, że sprzedasz tę szynkę, ale nie za pieniądze, tylko za stary, ręczny młynek, który stoi u nich w sieni przy drzwiach. Posłuchaj mojej rady, nie pożałujesz.

Biedak wszedł do piekielnej sieni i zaraz dopadła go zgraja brudnych, wychudzonych potworków ze szczurzymi ogonami.

Szczerząc zęby i skamląc starały się wyrwać mu szynkę tak zapal­czywie, że diabeł-dozorca nie mógł ich rozpędzić.

— Oddam wam szynkę, ale dajcie mi wasz młynek — zawołał biedak, chociaż co prawda trochę mu było żal tej pięknej szynki.

Potworki zgodziły się, porwały szynkę i zaczęły ją sobie wy­dzierać, a biedak chwycił młynek pod pachę i uciekł.

— Zaufałeś mi i dobrze na tym wyjdziesz — powiedział sta­rzec w przedsionku. — Co tylko rozkażesz, wszystko ci ten młynek namiele. Tylko nie zapomnij, jak się go zatrzymuje, bo miałbyś z nim kłopot. Widzisz ten guziczek? Naciśniesz go trzy razy, a wtedy młynek stanie.

Biedak podziękował starcowi i poszedł. Dopiero nocą trafił do domu z powrotem.

— Gdzieżeś był tak długo ? — spytała go żona. — Czekaliśmy na ciebie aż do wieczora, wreszcie dzieci poszły spać głodne. Choć to dziś takie wielkie święto, nie miałam nawet patyka, żeby rozpalić ogień i nie miałam co włożyć do garnka.

— Nie martw się — zawołał biedak wesoło. — Zaraz będziesz miała wszystko, o czym tylko zamarzysz.

Postawił młynek na stole i kazał mu mleć różne rzeczy po kolei. Młynek aż furkotał, tak się kręcił. Nie minęła godzina, już ogień palii się w kominie i pełno smakołyków gotowało się i piekło.

Na trzeci dzień świąt biedacy zaprosili przyjaciół na ucztę. Przyszedł także bogaty brat. Nie mógł się nadziwić, skąd się wzięły te wyborne potrawy. Poty wypytywał brata, aż ten przy­znał mu się do wszystkiego i pokazał mu czarodziejski młynek.

Bogaty pozazdrościł biedakowi i zaczął się napraszać o młynek, Nudził brata i nękał, aż wreszcie wytargował od niego młynek za trzysta talarów. Tamten wymówił sobie tylko, że zatrzyma młynek aż do sianokosów, bo chciał sobie przygotować zapasy.

Kiedy nastała pora sianokosów, bogaty brat zabrał młynek. Jego żona poszła na łąkę z parobkami, ale on był na to za leniwy. Powiedział, że zostanie w domu i przygotuje obiad. Wiedział, że się nie napracuje, bo przecież młynek wszystko zrobi za niego.

Położył się z powrotem pod pierzynę i zasnął. W południe roz­kazał:

— Młynie, zmiel zupę na mleku, śledzie i chleb!

Czarodziejski młynek zaczął mleć, a gospodarz tylko podstawiał garnki i półmiski, póki wszystkich nie napełnił.

Ale brat zapomniał mu powiedzieć, jak się młynek zatrzymuje, więc lała się z niego mleczna zupa, wysuwały się śledzie i wyska­kiwały kromki chleba bez ustanku, chociaż gospodarz krzyczał i walił go pięściami, żeby przestał nareszcie.

Zupa zalała podłogę. Brodząc po kolana gospodarz z trudem dobrnął do drzwi, szarpnął je z całej siły i otworzył. Biały stru­mień wylał się przez sień na podwórze, a z podwórza na drogę, niosąc śledzie i chleb.

Gospodyni właśnie wracała tą drogą z robotnikami do domu na obiad, aż tu na ich spotkanie pędzi spieniony biały potok. Za­częła krzyczeć i wzywać ratunku.

Pobiegł bogaty brat do biednego i woła z daleka:

— Zabieraj z powrotem twój zwariowany młynek, bo nas wszystkich potopi!

— Nie mani już trzystu talarów, żeby ci oddać, kupiłem za nie coś niecoś do gospodarki.

— Oddasz, jak będziesz mógł, ale chodź co prędzej i weź młynek!

Czarodziejski młynek wrócił więc znowu do biednego brata. Po jakimś czasie przestał on być biedny, postawił sobie porządne zabudowania, kupił kawał pola i łąkę, miał krowy, parę koni i owce.

A ponieważ jego dom stał nad samym morzem i były tam przy brzegu niebezpieczne skały, więc kazał młynkowi zemleć, co po­trzeba i wystawił obok domu latarnię morską, żeby się statki nie rozbijały. Pokrył ją złotą blachą, więc i w dzień świeciła z daleka.

Niezadługo stał się sławny w całym kraju, wszyscy opowiadali sobie o jego młynku i o latarni.

Minęło parę lat. Kiedyś przypłynął statkiem nieznajomy i wy­lądował przy latarni morskiej.

— Jestem kapitanem okrętu — powiedział. — Jeżdżę do dalekiego kraju po sól. Przeszedłem wiele niebezpiecznych chwil, kilka razy mój statek omal nie utonął. Chciałbym kupić, panie, twój młynek. Kazałbym mu mleć sól dla całego naszego miasta,

a wtedy ja i moja załoga nie potrzebowalibyśmy narażać się na burze i napaści korsarzy. Rozumiem, że tanio tego młynka nie oddasz, ale powiedz, proszę, swoją cenę. Jeśli tylko starczy mi majątku, to go kupię.

Gospodarz pomyślał, naradził się z żoną na osobności, potem wrócił do kapitana i powiedział tak:

— Kiedy zdobyłem ten młynek, byliśmy biedni. Teraz mamy już dobytku aż nadto, nie zaznamy biedy do końca życia, więc słuszne będzie, jeżeli oddamy czarodziejski młynek temu, kto potrzebuje go więcej od nas. Weźcie go, panie, darmo.

Kapitan tak się ucieszył, że pochwycił od razu młynek i pobiegł z nim do swego statku.

Gospodarz wyskoczył z domu za nim i wołał:

— Poczekajcie, kapitanie! Nie wiecie jeszcze, jak się młynek zatrzymuje. Wróćcie się, to wam pokażę.

Ale tamten nie słuchał i nie oglądał się za siebie. Bał się, że gospodarz może się rozmyślił i dlatego odwołuje go z powrotem.

Wbiegł na statek, podniósł co prędzej kotwicę, rozwinął żagle i odpłynął.

Kiedy znalazł się na pełnym morzu, postanowił od razu wypró­bować swój młynek i kazał mu mleć sól. Posłuszny młynek zatrząsł się, zaterkotał i zaczął pracować tak gorliwie, że wnet napełnił kapitanowi skład na dnie statku. Ale sypał sól i sypał dalej bez ustanku, choć kapitan próbował go zatrzymać na wszelkie sposoby.

Statek zasypany solą byłby zatonął pod ciężarem, więc kapitan z wielkim żalem musiał wrzucić młynek do morza, żeby się ratować.

Teraz młynek leży na dnie i wciąż miele sól, a fale roznoszą tę sól po wszystkich morzach świata.

SPRYTNY LISEK

Kiedy przyszła wiosna i lody spłynęły, młody lis pomyślał jak by to zrobić, żeby zjeść świeżą rybkę.

Wtem patrzy: strumieniem płynie belka, a na niej siedzą dwie mewy.

— Co wy tam robicie? — zapytał lisek.

— Łowimy ryby.

— Weźcie mnie z sobą,

— To skacz!

Lisek skoczył. Belka się odwróciła, mewy poleciały, a lisek

wpadł do wody. Strumień płynął do morza i poniósł liska z sobą.

Płynie lisek po morzu, rozgląda się — nic, tylko woda dookoła.

— No, moje łapy, wiosłujcie — mówi odważnie. — A ty ogo­nie, steruj.

Płynie lis jak łódka, łapy wodę zagarniają, ogon kręci' się to w tę stronę, to w tamtą. Ale steruje na pełne morze, bo lis zapom­niał ogonowi powiedzieć, żeby skierował go do brzegu.

Rozgląda się lis, a ziemi wciąż nie widać. Wypłynął na środek morza i wcale nie wie, co dalej. Wtem patrzy: zbliża się foka.

— Gdzieżeś ty zapłynął? — pyta foka. — Chyba zabłądziłeś na morzu.

— Tak sobie pływam — mówi lis. — Ale zmęczyłem się już. Może mnie podwieziesz do brzegu? Jesteś taka duża, to ci nie będzie ciężko.

— Kiedy mi nie po drodze, śpieszę w inną stronę. Płyń sam. Popatrzył zmęczony lisek naokoło, nigdzie żywego stworzenia,. tylko ta foka nieżyczliwa. A on tak nie chciał utonąć! Foka zapytała:

— Czego się rozglądasz?

— Chciałem zobaczyć, czy nikt inny tu nie pływa, tylko ty jedna. Widać morskie zwierzęta wyginęły.

— Nieprawda! — zawołała foka obrażona. — Pełno nas w morzu, fok i morsów, i wielorybów, tylko nas nie widać, bo pływamy głębiej albo gdzieś daleko. Z pewnością nas jest więcej niż lisów.

— Naprawdę? Nie wierzę, póki sam nie zobaczę. Płynę tyle czasu, byłbym kogoś spotkał, ktoś by mi pomógł.

— Jak nie wierzysz, to ci pokażę i sam nas policzysz.

— Dobrze — zgodził się lisek. — Zwołaj wszystkie morskie zwierzęta z tej okolicy, niech się ustawią rzędem aż do brzegu.

Foka dała nurka i po chwili wypłynęło nieprzeliczone mnóstwo morsów z wielkimi kłami, fok, olbrzymich wielorybów. Wszyst­kie ustawiły się szeregiem, a lisek pobiegł po ich grzbietach jak po moście i liczył:

— Jedna foka, dwie foki, trzy foki... Jeden mors, dwa morsy, trzy morsy... Jeden wieloryb, dwa wieloryby, trzy wieloryby...

Tak dobiegł do brzegu. Wyskoczył na ląd, prychnął, otrząsnął się z wody i zawołał do tej foki, która nie chciała go przenieść:

— Prawdę powiedziałaś! Dużo was tu w morzu mieszka i dużo macie czasu, kiedy mogłyście zrobić taki długi most. Tylko jak ktoś potrzebuje pomocy, to albo nikogo nie ma, albo mu nie po drodze.

Zdjął kożuszek i rozłożył na kamieniu, a ogon zawiesił na krzaku, żeby prędzej wyschły.

BIAŁY WRÓBEL

Zdarzyła się kiedyś dziwna rzecz: wykluł się z jajeczka biały wróbel.

Kiedy podrósł, okazało się, że jest bardzo dzielny i ład­niejszy od szarych. Ale tamtym się nie podobał, bo był inny niż one. Wcale nie chciały się z nim zadawać.

Jak tu żyć bez przyjaciół? Biały wróbel poleciał do niedźwie­dzia i zapytał:

— Misiu, czy chcesz być moim przyjacielem?

— Nie potrzebuję żadnego, sam jestem sobie przyjacielem — mruknął niedźwiedź.

Wilk też nie chciał, jeszcze zęby wyszczerzył.

Koń odpowiedział, że jest za duży, żeby się przyjaźnić z takim maleństwem.

Wół nie miał ochoty, bo nie lubił, żeby ktoś skakał koło niego.

Poleciał wróbel do świni, ale ta zachrumkała:

— Mam dosyć zajęcia ze swoimi prosiaczkami, nie mam czasu na żadne przyjaźnie. Kot miauknął:

— Ach, jakże się cieszę! Zawsze miałem ochotę na takiego ślicznego, maleńkiego przyjaciela. To dopiero będzie nam wesoło razem! Pokaż mi się z bliska, niech cię pogłaszczę.

Cup, cup, cup l wróbelek zbliżył się w podskokach, a wtem kot

jak nie skoczy, jak nie trzepnie łapą — o mało go nie pochwycił.

Z bijącym serduszkiem wróbel usiadł na drzewie i długo nie

mógł się uspokoić.

“Polecę do człowieka", pomyślał, “może on będzie moim przy­jacielem". Ale w oknie człowieka zobaczył klatkę z kanarkiem. Hyc zamkniętym w klatce? Za nic!

Pewnego ranka, kiedy biały wróbel błąkał się po przedmieściu,

spotkał psa.

Był to kundel stary, chudy, kulawy, ślepy i zachrypnięty.

Wlókł się, sam nie wiedział dokąd.

Wróblowi zrobiło się żal biedaka. Zapytał:

— Dokąd tak idziesz, piesku?

— Przed siebie — odpowiedział kundel. — Przez dziesięć lat dłużyłem wiernie mojemu panu, a on chciał mnie zabić na starość. Wiec uciekłem.

— Jak się nazywa twój niedobry pan?

— Tafaro, piwowar. Robi piwo i sprzedaje.

— Tafaro? Ja go doskonale znam! — ćwierknął wróbel. — To len grubas z czerwonym nosem, co strzela do nas śrutem. Ten rudy, On jest taki zły, że nawet dzieci bije. Wszystkie przed nim

uciekają.

Wtem coś mu przyszło na myśl i zapytał:

— Czy masz przyjaciela?

— Nie, nie mam — odpowiedział kundel.

— Ja też nie mam. Może byśmy się zaprzyjaźnili?

Pies wyciągnął do wróbla łapę, wróbel uścisnął ją pazurkami i tak zawarii przyjaźń.

Wróbel leciał górą, a pies wędrował po gościńcu. Za miastem spotkali srokę.

— Ej, ty — skrzeknęła sroka na wróbla — czy nie wiesz,

dokąd się wlecze ta wycieraczka?

— To nie żadna wycieraczka. To pies, mój przyjaciel.

— Ha, ha, hal — zaśmiała się sroka i odleciała, żeby zawiadomić inne ptaki, jakiego to przyjaciela znalazł sobie biały wróbel. Zleciały się setki szarych wróbli i nuż się wyśmiewać:

— To ci dopiero przyjaciel! Potyka się na trzech nogach. Oczy pogubił. Chudy jak komar. Stary jak spróchniały pień.

Biały wróbel z początku słuchał cierpliwie. Ale w końcu nie wytrzymał i ćwierknął z całej siły:

— Wiem, wiem! Tylko wy jesteście młodzi, śliczni, dowcipni, zdrowi, nikt inny, co? Ale proszę, zostawcie nas w spokoju. Wróblom znudziło się wyśmiewanie i odfrunęły.

Pies i biały wróbel bardzo się pokochali. Wróbel wyszukiwał pokarm dla psa, a w nocy spał między jego łapami i było mu ciepło.

Niepokoiło go tylko jedno: kiedy stare psisko zasnęło, coraz trudniej było je obudzić. Wróbel bał się wypadku.

Kiedyś pies położył się pośrodku gościńca i zasnął. Wróbel usiadł na krzaku przy drodze i pilnował, żeby nic złego nie stało się przyjacielowi.

Wtem na drodze ukazał się wóz z beczką. Wróbel .zaczął ćwierkać na psa przeraźliwie:

— Wstawaj! Wstawaj, bo cię przejadą!

Dziobał psa po uszach, skrobał go pazurkami w nos — nic nie pomogło, pies się nie obudził.

Tymczasem wóz się zbliżał. Obok szedł Tafaro. Był zły, bo mu się targ nie udał i wracał z pełną beczką piwa.

Wróbel zaczął latać dokoła jego głowy i ćwierkać:

— Uwaga, panie Tafaro! Mój przyjaciel śpi tu na drodze, niech pan objedzie bokiem. Nie mogę go się dobudzić, bo nie dosłyszy.

— Precz, trutniu uprzykrzony! — wrzasnął Tafaro.

— Panie Tafaro, przecież ten pies służył panu wiernie przez całe życie — ćwierkał dalej wróbel z rozpaczą. — Niech pan tro­chę skręci, błagam pana.

— A, to on! Poznaję go — krzyknął piwowar. — To ten hultaj, ten niecnota, co ode mnie uciekł. Nareszcie go spotkałem, teraz mi nie ucieknie.

Skierował konia prosto na psa. Wróbel ćwierknął przeraźli­wie. Nastroszył białe piórka, a jego małe, czarne oczki błysnęły groźnie.

— Nie wolno ci, stój l Jeżeli na niego najedziesz, to ci nie

daruję I

— Patrzcie go — zaśmiał się Tafaro, — I co mi zrobisz, ty

uroczy ogonie?

To mówiąc popędził konia batem.

— Zlituj się! — zawołał wróbel.

— Nigdy się nad nikim nie lituję.

— Wypowiadam ci wojnę! — krzyknął wróbel i rzucił się na

pomoc przyjacielowi.

Na szczęście obok psa leżał kamień. Wóz podskoczył na nim i lekko przetoczył się przez psa. Nie zabił go, tylko trochę przy­gniótł.

Po chwili nadeszła drogą kobieta. Wróbel poprosił ją:

— Błagam cię, dobra kobieto, zabierz mojego biednego przy­jiciola. Wylecz go, nakarm. Będę was co dzień odwiedzać i ba­wić twoje dzieci.

— Biedne psisko — użaliła się kobieta. — Któż go tak urządził? f — Tafaro przejechał go umyślnie. To jego własny, wierny pies.

Kobieta pokiwała głową. Zabrała psa do siebie i zaopiekowała się nim troskliwie.

Wróbel poleciał za Tafarem. ,,Nie spocznę, póki nie wykurzę tego niegodziwca z naszej okolicy", powtarzał sobie.

Po drodze spotkał srokę. Sroka zdziwiła się, że jest sam.

— Gdzieżeś podział swojego przyjaciela?

— Leczy się. Piwowar Tafaro przejechał go umyślnie.

— Piwowar Tafaro tak zrobił? — oburzyła się sroka. — To wstrętny człowiek. Uczy dzieci wybierać z gniazd pisklęta i jaja.

— Powiadam ci, sroko, że się na niego zawziąłem. Zobaczysz, że mu nie pozwolę krzywdzić wszystkich dookoła.

— Nie dasz rady.

— Dam radę, przekonasz się. A wiesz, jak mnie nazwał?

— No, jak?

— Krzyknął na mnie: ,,ty sroczy ogonie".

— Co? Co? — skrzeknęła sroka. — śmiał mi tak ubliżyć? Już ja się z nim porachuję.

Dogoniła piwowara i wrzasnęła;

— Zdejmuj czapkę w tej chwili i przeproś mnie!

Tafaro zamachnął się na nią batem. Wtedy sroka w złości zerwała mu czapkę z głowy i odleciała z nią na drzewo.

Kiedy piwowar sapiąc i stękając wdrapał się na to drzewo, sroka skrzecząc drwiąco przeleciała z czapką na inne.

Tak wodziła Tafara z drzewa na drzewo, aż grubas ledwo już sapał.

Drwale wracali z lasu i zobaczyli, co się dzieje. Stanęli na drodze i śmiali się:

— Popatrzcie, jak piwowar łazi po drzewach!

To jeszcze więcej rozzłościło Tafara.

Tymczasem biały wróbel zaczął dłubać korek od beczki. Korek był spróchniały, więc go tak naddłubał, że piwo wysadziło korek i fontanną polało się na drogę.

Tafaro spojrzał: piwo się leje! Przestał gonić za sroką i rzucił się do beczki.

Ale beczka była już prawie pusta.

— Ach, ty nicponiu! — krzyknął na wróbla.

— To jeszcze nie wszystko — ćwierknął wróbel i usiadł na

uprzęży konia.

Tafaro zamachnął się siekierą, żeby go zabić. Ale wróbel zdą­żył sfrunąć, a siekiera przecięła rzemień. Koń przestraszony szarpnął się, porwał uprząż do reszty i uciekł gościńcem w stronę domu, aż się za nim kurzyło.

Co tu robić ? Biec po konia ? Może ktoś tymczasem zabrać wóz i beczkę.

Tafaro czerwony ze złości, z gołą głową, sam pociągnął wóz do domu.

— To jeszcze nie wszystko — ćwierknął za nim biały wróbel.

Pofrunął razem ze sroką do głównej kwatery wróbli.

Kiedy szare wróble dowiedziały się od nich, co się stało, posta­nowiły, że będą poty walczyć z piwowarem pod wodzą białego, póki nie zwyciężą go i nie wypędzą.

Tymczasem Kleretta, żona Tafara, czekała na niego i smażyła mu ogromny befsztyk, ulubione jego danie. Kiedy koń wrócił sam do stajni, Kleretta była w kuchni i nic nie zauważyła. A ponieważ wiedziała, że Tafaro lubi przy mięsie pić piwo, więc zeszła z dzbanem do piwnicy.

Właśnie odszpuntowała beczkę i podstawiła dzban, kiedy usły­szala szum jakby tysięcy skrzydeł i ćwierkanie wróbli:

— Tobie ćwierć i mnie ćwierć, tobie ćwierć i mnie ćwierć!

Zapomniała o piwie i wybiegła na dwór zobaczyć, co się dzieje. O mało nie zemdlała: chmura wróbli opadła na podwórze i sad! Nigdy nie widziała tyle ptaków na raz. Dziobały owoce na drze­wach, wyjadały ze żłobów. A najwięcej wleciało ich przez okno do spichrza i dziobały ziarno, aż nikło w oczach.

Tafarowa otworzyła wrota do spichrza i zaczęła wypędzać wróble fartuchem. Ale kiedy wypędziła trzy, wpadało nowych trzydzieści.

Widząc, że nie da rady, pobiegła na podwórze po gałąź. Wtem potknęła się o psa. Uciekał z mięsem, które porwał jej z patelni.

Chciała gonić za psem, ale uciekł z befsztykiem do lasu.

Przypomniała sobie, że zostawiła w piwnicy nie zaszpuntowaną beczkę. Zbiegła po schodkach, patrzy: dzban przewrócony, beczka pusta, a piwo chlupie pod nogami. Złapała się za głowę.

Nagle usłyszała turkot wozu na podwórzu. Domyśliła się, że to wraca jej mąż, więc wybiegła z piwnicy i zawołała:

— Leć prędzej do spichrza i ratuj zboże, jeżeli jeszcze co zostało!

Tafaro popędził z batem do spichrza.

Wróble co prędzej odfrunęły, tylko biały spacerował po dachu ćwierkając wesoło:

— To jeszcze nie wszystko!

Siny z gniewu piwowar poszedł sapiąc do kuchni. Tam się dowiedział, że nie dostanie ani befsztyka, ani piwa. A to wszystko przez tego urwisa, przez białego wróbla.

— To jeszcze nie wszystko — ćwierknął biały wróbel za oknem.

Piwowar cisnął w niego stołkiem, ale nie trafił i wybił szybę. Wróbel wleciał przez okno do kuchni, fruwał po niej i odgrażał się:

— To jeszcze nie wszystko! To jeszcze nie wszystko! Piwowar rzucał w niego, czym popadło: talerzami, garnkami, półmiskiem, patelnią, a Kleretta zaganiała go fartuchem. Wreszcie Tafaro złapał białego wróbla.

— Teraz zginiesz. Teraz ukręcę ci łeb — syknął.

Biały wróbel trzepotał się w ręce piwowara. Ale nawet w tej okropnej chwili nie stracił odwagi.

Kiedy Tafaro podniósł go do twarzy, żeby mu się przyjrzeć, biały wróbel z całej siły trzepnął go skrzydełkami po oczach. Tafaro stracił równowagę, wypuścił wróbla i przewrócił się prosto na rozpaloną blachę kuchenną.

Wyleczył swoje oparzenia, ale wstydził się chodzić po mia­steczku, bo wszyscy pokazywali go sobie palcami i śmiali się:

— Patrzcie, idzie piwowar Tafaro, co przegrał wojnę z wróblem.

Więc sprzedał dom i wyjechał nie wiadomo dokąd.

Stary pies wyzdrowiał i został u dobrej kobiety. Biały wróbel codziennie wyprowadza go na spacer. Podobno żyją do dzisiej­szego dnia, tylko nie pamiętam, w jakim kraju.

OPOWIEŚĆ O SYNU KUPCA, KTÓRY MIAŁ SERCE RYCERSKIE

Jeśli wola wasza, posłuchajcie, mili słuchacze, opowieści o synu kupca z Kale, portowego miasta Francji.

Na chrzcie świętym dano mu imię Jerzy. Gdy to się działo, cale królestwo przywdziało było właśnie żałobę po królu Arturze; książęta i rycerze, nawet kupcy i pospolity lud, wszyscy opłaki­wali wielkiego monarchę.

Matka niemowlęcia zapaliła przed głównym ołtarzem naj­grubszą świecę woskową i modliła się tak:

— Święty Jerzy, patronie mego syna, zwycięzco smoka i obroń­co uciśnionych, a także ty, królu Arturze, sprawiedliwy rycerzu l Uproście memu pierworodnemu serce czyste, prawe i mężne.

Kiedy minęło Jerzemu siedem lat i przyszedł czas, by go ode­brać niewiastom, ojciec powierzył go mądremu wychowawcy. Ten wykształcił chłopca dostatecznie w odpowiednich jego wie­kowi umiejętnościach, a wtedy ojciec wysłał Jerzego do sławnej szkoły kupieckiej w Paryżu. Na pożegnanie powiedział:

— Sprawuj się godnie, synu mój, a po roku wróć do nas i pokaż, co umiesz.

Minął rok i Jerzy powrócił do Kale jako rozwinięty nad wiek młodzieniaszek. Był on takiej postawy i urody, i takich manier, że nawet wielmoża jaśnie oświecony nie powstydziłby się podob­nego syna.

Ojciec wypytywał go, co urnie, a potem rzekł, z ukontento­waniem gładząc brodę:

— Miły synu, oto przysposobiłem dla ciebie okręt pełen wszelakiego towaru i wolą moją jest, abyś pojechał sprzedać ten towar w Anglii. Pod pokładem znajdziesz na dnie okrętu dorodne ziarno pszeniczne, a w kowanej skrzyni sukna flandryjskie, bra­banckie koronki i różne kunsztowne ozdoby niewieście. Uczyłeś się dotąd z książek, godzi się teraz, żebyś pokazał, co potrafisz zdziałać w życiu.

Syn pożegnał ojca i matkę, otrzymał od nich błogosławieństwo i pożeglował szumiącym morzeni ku brzegom brytyjskim.

A teraz posłuchajcie, słuchacze mili, jakie były dalsze dzieje Jerzego, gdy sprzedawszy powierzony sobie przez ojca towar wracał z pełną sakwą i w towarzystwie sługi ku swemu okrętowi, zakotwiczonemu w porcie Anglii. Posłuchajcie i osądźcie sami, czy godziło się synowi kupca postąpić, jak Jerzy postąpił, czy też należało zachować się inaczej.

Wiedzieć wam trzeba, że od samej rezydencji królewskiej aż do białych skał, o które tłuką się fale morza, stała w owych czasach ciemna, groźna puszcza angielska. Jerzy ciągnął jej skrajem w stronę portu, gdy usłyszał krzyki niewieście wzywające pomocy i grube wrzaski i połajania jakichś mężczyzn, w których snadno można było domyślić się rozbójników.

— Panie — rzekł sługa strwożony — uchodźmy po cichu co prędzej! Wszystko, cośmy utargowali, masz w sakwie przy sobie. Obrabowaliby cię do cna, a jeszcze kto wie, czy by nas puścili z życiem. Ich tam, jak słychać, kilku, a nas tylko dwóch, jesteśmy słabsi.

— Te kobiety, które wzywają pomocy, są jeszcze słabsze od nas — odparł Jerzy i skoczył w gęstwinę.

Po chwili ujrzał dziewicę przecudnej urody szamocącą się Z czterema uzbrojonymi rozbójnikami, którzy wlekli ją na powrozie. Obok czołgała się na kolanach staruszka, czepiała się szat swej pani i błagała o litość.

Jerzy dobył miecza, ale jeden ze zbójców przyłożył sztylet do szyi panny i zakrzyknął:

— Za pierwszym twoim krokiem przebiję ją, ujść nie pozwolę!

Niedługo myśląc Jerzy wysypał na ziemię wszystko złoto ze swej sakwy i kopnął je tak, iż błyszczące monety posypały się w róż­ne strony, pomiędzy mchy i zeschłe liście.

Zakrzyknął wielkim głosem:

— To złoto jest wasze, panowie zbójcy, oto wykupuję nim z niewoli brankę i jej służebną!

Rozbójnicy rzucili się co żywo zbierać pieniądze, a tymczasem Jerzy pochwycił pannę za rękę i pobiegł z nią w stronę okrętu. Jej piastunka pośpieszała za nimi.

Dziób okrętu zdobny w rzeźbioną syrenę pruje fale morza, wzdęły się żagle na wietrze. W namiocie rozpiętym na pokładzie młodzi rozmawiają przy dźwiękach lutni.

— Kim jesteś, piękna panienko, możeś wróżką z krainy elfów? Ponoć takie mieszkają w lasach twej ojczyzny.

— Nie jestem wróżką, lecz córką króla Anglii. Zabłądziłam w puszczy i pochwycili mnie rozbójnicy, a tyś mnie wybawił z ich rąk. Kim jesteś, cny rycerzu i jako cię zwą?

— Nie jestem rycerzem, królewno, jeno synem kupca z Kale, a zwą mnie Jerzy.

W Kale rodzice z radością przywitali syna, zaś ojciec zapytał:

— Jak ci się udało sprzedać w Anglii nasz towar, mój synu?

— Dobrze się udało, ojcze kochany. Towar nasz się podobał i ceny płacono wysokie.

— Dużo pieniędzy przywiozłeś?

— Tylko pustą sakwę.

Tu Jerzy opowiedział ojcu, jaka przygoda spotkała go w angiel­skiej puszczy. Ojciec pogładził brodę, pomyślał i rzekł z powagą:

— Dobrześ postąpił, synu mój. Widzę, że rozumiesz, jaka jest powinność chrześcijanina, kiedy krzywdzą słabszego. A teraz wrócisz do szkoły jeszcze na rok, żebyś nauczył się być dobrym kupcem. My z matką zaopiekujemy się uratowaną przez ciebie panienką. Kimkolwiek ona jest, nie zbraknie na niczym ani jej, ani piastunce.

Nie przykrzyło się widać królewnie w domu francuskiego kupca i jego żony, bo postanowiła czekać cierpliwie na powrót ich syna ze szkoły w Paryżu.

Po roku Jerzy wrócił. Ojciec powiedział, że przygotował mu statek z jeszcze piękniejszym towarem do sprzedania w Anglii.

Poszedł Jerzy pożegnać piękną panienkę, która rozkwitła tym­czasem niby róża z pąka. Przykląkł przed nią na jedno kolano, ona zaś zdjęła z szyi purpurową chustkę jedwabną i podała mu ją ze słowami:

— Zaklinam cię przez miłość dla mnie, zawieź tę chustkę na dwór króla Anglii, ojca mego.

— Przez miłość dla ciebie uczynię wszystko, czego pragniesz, królewno.

Syn kupca wylądował na angielskiej ziemi, przebył ciemną i gro­źną puszczę, stawił się na dworze królewskim i o posłuchanie poprosił.

— Witaj, dorodny młodzieńcze. Skąd przybywasz i kim je­steś? — zapytał król.

— Witaj, królu Anglii. Jestem synem kupca z Kale, przy­płynąłem z pięknym towarem do twego kraju — odpowiedział Jerzy i wyjął purpurową chustkę jedwabną, którą nosił na piersi.

— Ej że, synu kupca z Kale! Wytłumacz się, skąd masz tę chustkę, bo jeśli nie zdołasz, oddam cię w ręce kata! Rok już mi­nął, odkąd moja córka zginęła w puszczy, a oto jej chusteczka. Jak dostała się w ręce twoje?

— Królu Anglii, rok minął od dnia, w którym uratowałem córkę twoją z rąk zbójców. Zawiozłem ją do moich rodziców razem z piastunką. Na niczym twej córce nie zbywa, ani na marcepa­nach, ani na posilnym chlebie. Nie brak jej koronek i atłasów, nie brak też ciepłej szubki i kołpaczka na zimę, gdy wieją ostre wichury.

— Zacny kupcze, nabędę u ciebie cały twój towar bez targu, dam ci ciężką sakwę złotych suwerenów, ale żegluj co prędzej z po­wrotem do Kale i przywieź mi moją córkę ukochaną. Kiedy mi ją przywieziesz, uczynię cię księciem i oddam ci ją za żonę.

Przebył Jerzy szczęśliwie angielską puszczę i dojrzał już maszty swego statku, gdy przechodząc przez miasto napotkał tłum ludzi, którzy wlekli na śmietnik obdartego trupa naigrawając się z niego i lżąc nieboszczyka.

— Czemu nie pogrzebiecie zmarłego uczciwie w poświęcanej ziemi, jako przystoi? — zapytał Jerzy, w którym krew zawrzała na ten bezecny widok.

— Ów człowiek umarł w długach — odpowiedzieli. — U nas jest taki obyczaj, że kto nie wypłaci się z długów przed śmiercią, ten nie zasługuje na godny pogrzeb. Skoro przyprawił ludzi o straty, kto miałby obowiązek płacić za jego pochowanie?

— Nie znam ja waszych obyczajów, ale wiem, że każdy chrze­ścijanin ma obowiązek litować się nad bliźnim, a zmarłego po­chować uczciwie. Czy zgodzicie się sprawić mu pogrzeb przy­zwoity, jeżeli wam za to zapłacę?

— Zgodzimy się, jeżeli spłacisz także jego długi, kupcze z Francji.

Sakwa była ciężka, suwerenów wystarczyło na pogrzeb i na długi, ale nie zostało w niej ponadto ani grosika.

Prędko niosły statek pomyślne wiatry i Jerzy wnet stanął przed ojcem.

— Witaj, synu miły! Jakże ci się powiodła sprzedaż?

— Udała mi się jeszcze lepiej niż za pierwszym razem, mój ojcze. Król Anglii kupił wszystko za złote suwereny.

— Dużo ich przywiozłeś?

— Nie przywiozłem ani jednego, ojcze kochany.

Opowiedział Jerzy, co mu się przytrafiło na dworze i w porto­wym mieście angielskim. Ojciec pomyślał, pogładził brodę i rzekł:

— Postąpiłeś, jak należało, synu mój. Widzę, że pięknie rozu­miesz obowiązki wobec bliźniego. Posłałbym cię na trzeci rok do szkoły, bo na dobrego kupca umiesz jeszcze za mało. Ale na księcia wystarczy tego, co umiesz. Dam ci więc szaty aksamitne, dam ci sługę i trzosik przyzwoicie opatrzony. Zabierz na statek królewnę z piastunką i płyń do króla Anglii. Wielki zaszczyt spo­tyka nasz dom. Podziękuj matce, synu, to ona uprosiła ci rycer­skie serce.

Lekki powiew niesie okręt ku brzegom Anglii, a w namiocie młodzi rozmawiają przy dźwiękach lutni.

— Królewno, czy godzisz się zostać żoną syna kupca z Kale?

— Jeśli ty mnie zechcesz i jeśli taka jest wola mego ojca.

— Z posłuszeństwa jeno się godzisz, czyli z miłości?

— Z posłuszeństwa i z miłości, o Jerzy, mój panie.

Posłuchajcie dalej, moi mili, boć to nie koniec jeszcze i wnet zafrasują się wasze serca, żałosna bowiem stanie się teraz opowieść moja.

Oto wybuchła burza straszliwa, bałwany wdarły się na pomost, królewna ledwo zdążyła schronić się pod pokładem.

Jerzy stawiał czoło burzy wśród straszliwego szturmu wód. Dwóch ludzi z załogi zmiotły fale. Jerzy zaczął rąbać maszt, inni mu pomogli i okręt został uratowany.

Kiedy wreszcie ucichły wody, dzielny młodzieniec wyzuty z siły usnął na zwoju lin.

Tedy ów sługa, któremu ojciec Jerzego zaufał, niecną obmyślił zdradę. Podkradł się cicho ku śpiącemu i ogłuszył go uderzeniem wiosła, po czym bezsilnego wyrzucił za burtę.

— Giń w odmętach! Teraz królewna jest moja, a z nią zdo­będę skarby i dostojeństwa.

Nie było świadków zbrodni. Zdrajca udał się w głąb okrętu i rwąc sobie włosy z głowy opowiedział bajkę, jakoby ostatni bałwan usypiającej burzy porwał Jerzego z pokładu.

Ledwo królewna usłyszała te słowa, pobiegła szukać miłego. A gdy go nie znalazła, omal zmysłów nie postradała. Korzystając z tego, że nieszczęsna z rozpaczy nie wie, co się z nią dzieje, nędz­nik kazał uklęknąć jej i piastunce.

— Na święty krzyż i na zbawienie wieczne przybiegnijcie, że nigdy nie zaprzeczycie żadnemu mojemu słowu! Jeśli nie przy­sięgniecie, wrzucę was do morza.

Królewna przysięgła. “Nie masz miłego, utonął w głębinie, o nic już na świecie nie stoję", myślała. Piastunka przysięgła za swoją panią.

Przywdział zdrajca aksamitne szaty swego pana, kazał mary­narzom jąć się wioseł i popłynęli ku brzegom Anglii.

Na dworze króla nędznik powtórzył swoją bajkę i tak ją za­kończył:

— Jestem synem innego kupca z Kale, byłem przyjacielem Jerzego i towarzyszyłem mu w podróży do Anglii. Po jego śmierci to ja uratowałem okręt i twoją córkę, o królu Anglii. Należy mi się więc jej ręka.

Czy to wesele, czy pogrzeb gotuje się na dworze angielskim? Nie widać grajków strojących instrumenta ani gości na kró­lewskich pokojach, ani rozstawionych stołów biesiadnych. Nie słychać krzątaniny ani radosnej wrzawy. Dworzanie chodzą na palcach i opowiadają sobie szeptem, że stary król zaniemógł ze zgryzoty, a królewna zamknęła się w wieży samiuteńka. Spogląda ponoć przez okienko na morze i płacze, aż łzy jej niby krople rosy srebrzystej sypią się na krzak różany, rosnący u stóp wieży i od tych łez białe róże rozkwitają cudnie.

Kołyszą gdzieś fale, kołyszą martwe ciało ukochanego, ona zaś ma zostać za trzy dni żoną złego człowieka, który pije i prze­chwala się od rana do nocy, a od nocy do rana chrapie pod atła­sową pierzyną.

Teraz czas już, słuchacze mili, abyście się dowiedzieli, że Jerzy, syn kupca z Kale, nie utonął, bo wody wyniosły go na samotną skałę pośród morza. Tam nieszczęśnik oczekiwał gło­dowej śmierci i z rozpaczą myślał o strasznym losie umiłowanej, która pozostała w mocy zbrodniarza.

Wtem zobaczył na wodzie sunący ku skale wielki cień, a skoro podniósł oczy, ujrzał olbrzymią rybitwę, która z łopotem spusz­czała się spod chmur ku niemu.

— Rybitwo, skrzydła twoje są ogromne jak żagle.

— Poniosą cię one do angielskiej królewny, jeżeli mi przy­rzekniesz, że gdy się z nią ożenisz i urodzi wam się syn, oddasz mi to dziecko, skoro ukończy trzy lata.

— Rybitwo, wszystko inne ci oddani, ale nie żądaj dziecka.

— Synu kupca z Kale, jeżeli nie złożysz tej obietnicy, nie po­niosę cię na moich skrzydłach.

Jerzy pomyślał o królewnie, którą zdrajca miał pojąć za żonę i postanowił przyjąć warunek rybitwy. Jeśli uda się uratować królewnę, będą się potem wspólnie starali ocalić synka. A może urodzi się nie syn, lecz córka?

Rybitwa przyniosła w dziobie biały kamyk wygładzony przez morze. Dziobnęła Jerzego w palec do krwi i tą krwią Jerzy wypisał obietnicę na białym kamieniu. Rybitwa ukryła go w skalnej rozpadlinie. Potem wzięła Jerzego na swe wielkie skrzydła i za­niosła go do wieży zamkowej.

Jaka była radość Jerzego i królewny, tego żadne słowo nie wy­powie, niczyja lutnia tego nie wyśpiewa.

Tymczasem zdradziecki sługa widział z zamkowego podwórca, jak rybitwa przyniosła Jerzego do okna w wieży. Chwycił topór i biegł ku schodom na wieżę, aby znienacka zamordować cudownie ocalonego pana swego. Wtem olbrzymie skrzydła załopotały nad nędznikiem, pochwycił go potężny dziób i zanim przerażony zdrajca zdołał się opatrzyć, rybitwa porzuciła go na tej samej samotnej skale pośród morza, na której przedtem Jerzy oczekiwał głodowej śmierci.

Tak zginął nikczemnik. Zaś królewna angielska i syn kupca z Kale stanęli przed ołtarzem ku ogólnej radości.

A teraz, mili moi słuchacze, raczcie wysłuchać ostatniej części tej rzewnej opowieści.

Czyż może być większe szczęście dla młodych, kochających się serc niż narodziny dorodnego syna? A jednak pod dachem królewskiego zamku cieszyła się tylko matka. Daremnie w oczach męża szukała blasku radości.

Wreszcie, gdy dziecię miało ukończyć trzy lata, Jerzy wyznał żonie, jaką obietnicę wymogła od niego rybitwa. Matka dzie­cięcia pobladła i zachwiała się jakby miała upaść. Lecz opanowała się mężnie i zapytała:

— Co zamierzasz uczynić?

— Ptak dotrzymał tego, co przyrzekł i przyniósł mnie do ciebie na swoich skrzydłach; ja też dotrzymam mu obietnicy. Nie będę próbował ukryć dziecka, chociaż Bóg widzi, żono, że wolałbym wytoczyć wszystką krew z własnego serca.

Nadszedł umówiony dzień. Załopotały wielkie skrzydliska, dziób olbrzymi zapukał do okna komnaty. Jerzy otworzył okno szeroko ł rzekł wskazując kolebkę, w której płakał przerażony chłopczyna:

— Oto syn mój, którego obiecałem ci wydać, skoro ukończy lat trzy. Zabierz go sobie, lecz błagam cię, miej nad nim litość.

Zaledwie wyrzekł te słowa, opadły pióra ptaka. Przed oczami rodziców stanęło widmo i przemówiło głuchym głosem:

— Synu kupca z Kale, jestem tym nieboszczykiem, którego ciało niegodziwi ludzie chcieli wyrzucić na śmietnik, a tyś mi sprawił uczciwy pogrzeb i spłaciłeś moje długi. Pokutuję jeszcze za moją lekkomyślność i rozrzutność, zanim mnie wpuszczą do raju. Ale kiedy znalazłeś się w śmiertelnej potrzebie, pozwolono mi pośpieszyć na ratunek mego dobroczyńcy, jednakże pod wa­runkiem, że zostaniesz poddany trzeciej i ostatniej próbie. Mia­łem cię doświadczyć, czy dotrzymasz słowa, choćby to groziło twemu dziecku śmiercią. Wyszedłeś z tej próby zwycięsko. Nie wezmę ci syna. Zachowaj go, zacny człowieku, a ja wrócę tam, skąd przyszedłem.

Widmo się rozwiało, oni zaś utulili płaczącego synka i odtąd nic już nie zaćmiło ich szczęścia.

FUJARKA

Żyło w jednej wsi dwoje staruszków, mieli syna Iwana. Byli bardzo biedni.

Iwan od małego lubił grać na fujarce. Tak ładnie grał, że jak ludzie zaczynali słuchać, to zapominali o całym świecie. Kiedy zagrał smutną piosenkę — wszyscy się martwili, aż im łzy w oczach błyszczały. Kiedy zagrał do tańca — wszyscy puszczali się w pląs, nie mogli się powstrzymać.

Iwan podrósł i powiedział do rodziców:

— Pójdę w świat, ojcze, matko, zgodzę się za parobka. Co zarobię, to wam przyniosę.

Pożegnał się i poszedł.

Przyszedł do jednej wsi — nikt go nie najął. Przyszedł do drugiej — tam też robotników nie potrzebują.

Poszedł Iwan jeszcze dalej. Szedł; szedł długo, aż zaszedł do jakiejś nieznajomej wsi. Chodził od chaty do chaty. Która tylko wyglądała zamożniej, tam pytał:

— Czy kto nie potrzebuje parobka?

Z jednej chaty wyszedł gospodarz i pyta:

— Zgodzisz się paść owce?

— "Zgodzą się, to robota nietrudna.

— To prawda, że nietrudna. Ale mój warunek jest taki: jeżeli będziesz je dobrze pasł, wypłacę zarobek podwójny. Ale jeżeli zgubisz mi chociażby najmniejsze jagniątko czy najmarniejszą owcę, nie dostaniesz nic, wygonię cię bez grosza, rozumiesz?

— Może nie zgubię — odpowiedział Iwan.

— No, no, uważaj! Umówili się, a Iwan zaczął paść owce. Rano wychodzi skoro świt, wraca po zachodzie słońca. Kiedy wraca z pastwiska, gospodarz z gospodynią już stoją u wrót i liczą owce:

— Jedna, dwie, trzy... dziesięć... dwadzieścia... czterdzieści... pięćdziesiąt...

Są wszystkie!

Tak przeszedł miesiąc, przeszedł drugi i trzeci. Nadchodzi czas obrachunku, wypadnie pastuszkowi zapłacić.

“Co za dziwo", myśli gospodarz, “jak on potrafi moich owiec dopilnować? Innych lat zawsze któraś przepadła: a to wilk roz­szarpał, a to same się gubiły... To jakaś nieczysta sprawa. Trzeba podpatrzeć, co pastuch robi na pastwisku".

Nad ranem, kiedy wszyscy jeszcze spali, gospodarz wziął kożuch barani, odwrócił go sierścią na wierzch, naciągnął go na siebie i chyłkiem przemknął się do owczarni. Opuścił się na czwo­raki i schował się pomiędzy owce. Udaje, że ma cztery nogi jak one i czeka, kiedy pastuch wygoni stado na pastwisko.

Słońce wstało, Iwan obudził się i wypuścił owce z owczarni.

Zaczęły beczeć i pobiegły przed siebie. Gospodarzowi trudno było nadążyć, ale biegł razem z owcami i pokrzykiwał :

— Beee! Beee! Beee!

Myślał sobie: “no, teraz wszystkiego się dowiem".

Był pewien, że Iwan go nie zauważy. Ale Iwan był bystry, od razu go dostrzegł, tylko się nie zdradził. Idzie za owcami, jakby nigdy nic, a od czasu do czasu którąś lekko trąci końcem bata. Celuje prosto w grzbiet gospodarza.

Przygnał owce na skraj lasu, usiadł pod krzewem i zaczął jeść kromkę razowca, którą sobie wziął na śniadanie.

Chodzą owce po polanie, szczypią trawkę, a Iwan śledzi za nimi. Jak tylko zobaczy, że któraś schowa się w lesie, zaraz podnosi do ust fujarkę i gra. Wtedy wszystkie owce biegną do niego.

Gospodarz wciąż łazi na czworakach, udaje owcę, głową trąca ziemię, niby to że także się pasie. Zmęczył się okropnie, ale wstyd mu pokazać, kim jest: a nuż pastuch opowie sąsiadom — ci by dopiero kpili z takiego chłopa!

Kiedy owce się napasły, Iwan im powiada:

— No, moje kochane, najadłyście się, przyjemnie wam żyć na świecie, to teraz sobie potańczycie.

I zagrał na fujarce owcom do tańca.

Jak nie zaczną owce skakać i pląsać, i kopytkami przytupywać! A gospodarz razem z nimi: chociaż ani się nie najadł, ani nie jest mu przyjemnie, jednak wyskoczył ze stada i puścił się “kucanego". Tańczy, tańczy, nogami różne zawijasy i wyrzuty wyprawia, a choćby chciał — nie może się powstrzymać.

Iwan gra coraz prędzej i prędzej. Iwanowi do wtóru owce też coraz prędzej skaczą i gospodarz tańczy coraz prędzej.

Uff! zmordował się gospodarz, ledwo zipie, pot leje się z niego ciurkiem. Słońce praży, on w kożuchu, a tu takie tańce-zawi­jańce. Poczerwieniał jak burak, włosy mu się rozsypały... nie wytrzymał i zakrzyknął:

— Oj, parobku, przestańże grać nareszcie! Sił mi już brak. Ale Iwan udaje, że nie słyszy — gra i gra. Wreszcie przestał grać i pyta, niby to zdziwiony:

— Ej, gospodarzu, toście wy tu, czy nie wy?

— Ja...

— A skądeście tu się wzięli?

— Tak jakoś... przypadkiem...

— Czemużeście się w kożuch odziali?

— Tak... rano wydało mi się chłodno. Dał nurka w krzaki i już go nie było.

Przywlókł się zmordowany do domu i mówi do żony:

— No, żono, trzeba odprawić naszego parobka co prędzej po dobroci. Trzeba mu wszystko wypłacić, co się należy.

— Jakże to tak? Innym nic nie płaciliśmy, a temu mamy dać wszystko?

— Nie można inaczej. Jak mu nie wypłacimy co do grosza, to nas tak ośmieszy, taki wstyd na nas ściągnie, że nie będziemy mogli pokazać się ludziom na oczy.

I gospodarz opowiedział żonie, jak pastuszek zmusił go do tańca i tak zmęczył, że on ledwo ducha nie wyzionął.

Gospodyni wysłuchała, pomyślała i mówi:

— Ach, rozum chyba zgubiłeś po drodze, czy co! Po co tak tańczyłeś, po co dałeś się poganiać jak baran? Mnie by taki pastuch nie zmusił do tego, żebym miała mu tańczyć, jak on mi zagra! Niech no tylko przyjdzie, a zaraz mu każę grać. Wtedy się pokaże, kto tu rządzi.

Gospodarz prosi żonę:

— Kiedyś sobie już tak umyśliła, to mnie lepiej przywiąż przedtem w skrzyni na strychu, żebym nie tańczył z tobą razem. Mnie starczy tej zabawy, com miał na pastwisku. Ledwo chodzę.

Żona się zgodziła. Wytaszczyła po drabinie wielką skrzynię na strych. Gospodarz wlazł do skrzyni, a żona przywiązała ją do belki. Sama zlazła do izby i czeka, doczekać się nie może, kiedy parobek wróci z pola.

Wieczorem, zaledwie Iwan przyprowadził owce z pastwiska, gospodyni pyta:

— Czy to prawda, że masz taką fujarkę,- co jak na niej zagrasz, to każdy musi tańczyć?

— Prawda.

— No to zagraj! Jeżeli i ja zatańczę — wypłacimy ci, coś zarobił. Ale jak nie zatańczę, to cię wypędzimy bez grosza.

— Dobrze — powiada Iwan. — Niech wam będzie, jak chcecie.

Wyjął fujarkę zza pazuchy i zaczął grać. Gospodyni zabrała się tymczasem od razu do wyrabiania ciasta. Nie mogła się jednak' powstrzymać i z miejsca puściła się w taniec. Tańczy, tańczy, a z ręki do ręki przerzuca kawał ciasta. Oj, widok to był, ludzie moi!

Iwan gra coraz prędzej, coraz głośniej, a gospodyni coraz prę­dzej nogami drobi, okręca się i podskakuje, ciasto przerzucając.

Gospodarz na strychu także usłyszał granie fujarki. £aczął przebierać w skrzyni nogami, pokręcać się tu i tam. Ciasno mu było, głowa wciąż łup! o wieko, a obcasy tup! o ściankę skrzyni. Rzucał się, rzucał, wreszcie sznur się oberwał, skrzynia się prze­wróciła i gospodarz wybił wieko głową.

Wyskoczył ze skrzyni i dalej tańczyć po strychu. Puścił się w przysiady, w przytupy, wreszcie zjechał po drabinie i wtoczył się do izby.

Hej, ha, dalej w tan, to do pieca, to od pieca, aż z podłogi drzazgi lecą! Tańczą, skaczą gospodarze, coraz prędzej tańczą razem!

Tymczasem Iwan wychodzi na ganek, zagrał na schodeczku, zbiegły się owieczki. Gospodarze na podwórku tańczą 2 krową, z koniem, z Burkiem, tańczą owce i barany, nawet kury poszły w tany.

Na fujarce im przygrywa, gospodyni ledwo żywa, ledwo dyszą gospodarze, a tańcują, jak on każe.

Podszedł Iwan do wrót, zaraz wyjdzie na drogę — wszyscy za nim. “Oj, źle", myśli gospodyni i nuż prosić:

— Iwanie, Iwanku, przestań grać, nie wychodź na podwórze! Nie zawstydzaj mnie przed sąsiadami! Uczciwie się z tobą pora­chujemy, wypłacimy ci zarobek co do grosza. Tylko przestań grać, parobeczku kochany, schowaj fujarkę.

— Co to, to nie — mówi Iwan. — Niech wam się przyjrzą dobrzy ludzie, niech się pośmieją. Niech i oni mają zabawę.

Wyszedł za wrota i zagrał jeszcze głośniej. A gospodarz z go­spodynią i krowy, i owce, i kury — wszyscy wytoczyli się na drogę i tańczyli tam jeszcze skoczniej. Obracają się, przysiadają, pod­skakują aż miło.

Zbiegła się cała wieś. Starzy i młodzi śmieją się, palcami ich sobie pokazują i sami tańczą, aż się droga kurzy!

Grał Iwan, grał, póki wieś' chciała tańczyć. Potem odebrał zarobione pieniądze i wrócił do rodziców.

A gospodarz z gospodynią schowali się do izby. Siedzą tam i nie mają odwagi pokazać się ludziom na oczy.

KOZA Z DZWONKIEM

Chłop dał swojej kozie srebrny dzwoneczek. Koza poszła po­chwalić się nim całemu światu.

Skakała, biegała, głową trzęsła, a dzwonek dzwonił i dzwonił.

Przyszła koza pod sam las. Zobaczyła krzaki tarniny. Chciała się między nimi przecisnąć. Tarnina ją ostrzegała:

— Obejdź dookoła, bo mam ostre kolce.

Ale koza była uparta. Wlazła między ciernie. Zaczepiła o nie rzemyczkiem, na którym wisiał dzwonek. Dzwonek zsunął się kozie z szyi i zawisnął na kolcu.

Koza się rozgniewała, bryknęła i zaczęła beczeć ze złością:

— Beee, beee, ty tarnino, dlaczego zabrałaś mi dzwonek? Oddaj zaraz.

— Samaś go tu powiesiła, to i sama zdejm — odpowiedziała tarnina.

— Toś ty taka! — zawołała koza. — Czekaj, znajdę na ciebie sposób. Poszła do piły.

— Beee, beee, piło kochana, poratuj mnie. Tarnina zabrała mi srebrny dzwonek i nie chce mi go oddać. Przepiłuj ją, niech się przewróci.

— Jestem za stara, żeby piłować — odpowiedziała piła. — Zęby mam już tępe.

— Toś ty taka! — zawołała koza. — Czekaj, znajdę na ciebie sposób.

Poszła do ognia.

— Beee, beee, ogniu kochany, poratuj mnie. Tarnina zabrała mi srebrny dzwonek i nie chce go oddać, a piła nie chce tarniny przepiłować. Spal piłę, mój ogniu kochany!

— Za co mam ją palić? Biedaczka ma już tępe zęby. Nie spalę jej.

— Toś ty taki! — zawołała koza. — Czekaj, znajdę na ciebie sposób.

Poszła do strumyka.

— Beee, beee, strumyku kochany, poratuj mnie. Tarnina zabrała mi srebrny dzwonek i nie chce go oddać, a piła nie chce tarniny przepiłować, a ogień nie chce piły spalić. Zalej ogień, kochany strumyku!

— Ogień pożałował starej piły, to ja jego pożałuję — odpo­wiedział strumyk. — Nie zaleję go.

— Toś ty taki! — zawołała koza. — Czekaj, znajdę na ciebie sposób.

Poszła do wołów.

— Beee, beee, kochane woły, poratujcie mnie. Tarnina zabrała mi srebrny dzwonek i nie chce go oddać, a piła nie chce tarniny przepiłować, a ogień nie chce piły spalić, a strumyk nie chce ognia zalać. Wypijcie strumykowi wodę, kochane woły.

— Strumień dobrze zrobił, że nie zalał ognia — powiedziały woły. — Nie wypijemy mu wody.

— Toście takie! — zawołała koza. — Czekajcie, znajdę na was sposób.

Poszła do chłopa.

— Beee, beee, gospodarzu, wszyscy mi robią na złość. Tar­nina zabrała mi srebrny dzwonek i nie chce go oddać, a piła nie chce tarniny przepiłować, a ogień nie chce piły spalić, a strumyk nie chce ognia zalać, a woły nie chcą wypić mu wody. Zabijcie woły.

Chłop się roześmiał.

— Ej, ty głupia kozo, skarżypyto przekorna! Po cóż bym miał zabijać woły?! Chodź ze mną.

Poszedł z kozą do tarniny. Zdjął dzwonek z kolca i powiedział:

— Mogłaś to zrobić sama, tylko nie chciałaś, bo wolisz wszyst­kim dokuczać i jesteś uparta. Dobrze wiesz, że nikt ci dzwonka nie zabrał, tylko sama go zaczepiłaś, bo ci się zachciało pchać między ciernie. Za karę nie dam ci dzwonka.

Koza wróciła na łąkę. Cały dzień minął jej na skargach i kłót­niach, więc była strasznie głodna.

Kiedy się najadła, to zaczęła skakać i potrząsać głową, ale — wszystko na nic. Nie miała już na szyi dzwonka, który tak pięknie dzwonił.

WDZIĘCZNE KRASNOLUDKI

Wilki tak się rozmnożyły w lasach otaczających pewną wieś, że wszyscy ich się bali. Nikt nie śmiał pójść do lasu po grzyby i po jagody. Wilki stały się takie bezczelne, że napadały na ludzi nie tylko w lesie; zakradały się do wsi i trzeba było pilnować dzieci przed nimi, a także owce i prosięta.

Chłopi paśli dawniej krowy gromadnie i najmowali wspólnie pasterza, żeby pilnował stada. Teraz z powodu wilków nikt nie chciał ich paść, bo można było i samemu oberwać, i krowę utra­cić, gdyby się choć trochę oddaliła od stada.

Więc bydło ryczało po oborach i ludziom brakowało mleka. Źle karmione krowy miały puste wymiona, a jczym tu krowy żywić, kiedy wygnać je na paszę — strach, a trawy dla nich narżnąć po rowach — też strach.

Pewnego dnia przyszedł do sołtysa jakiś mizerny człeczyna z innej okolicy. Powiedział, że nazywa się Gustaw i że służył w jednym majątku za parobka, ale stracił pracę wskutek choroby.

Co prawda nie było to sprawiedliwie, bo Gustaw chorował całą zimę dlatego, ponieważ na jesieni przy zwózce ciężka fura ze snopami wywróciła się na niego i przygniotła go, Gustaw nie był temu winien.

Kiedy usunięto go z pracy i wyrzucono z mieszkania, Gustaw poszedł szukać lżejszego zajęcia.

— Pasienie krów to lekka robota, w sam raz dla mnie — tłu­maczył sołtysowi.

Sołtys popatrzył na niego i powiedział:

— Gdzie indziej może lekka, ale u nas chyba nie dalibyście rady. Tu nawet chłopy jak dęby nie poradzą, co dopiero mizerak po chorobie. Bo to, widzicie, wilki u nas straszne.

— Ja się tam wilków nie boję — odpowiedział Gustaw. — Pozwólcie mi spróbować, to się przekonacie, czy dam radę, czy nie.

Były w lasach dookoła tej wsi małe jeziorka pośród porośnię­tych pagórków. W tych pagórkach widać było wyryte jamy, czarne i głębokie, jakby norki. Starzy ludzie mówili, że to krasno­ludki porobiły sobie takie mieszkanka w dawnych czasach, ale później wyniosły się stamtąd i teraz już ich nie ma.

A szkoda, bo były one dobre dla ludzi. Niejedno dziecko, co poszło do lasu na jagody, ustrzegły przed żmiją, niejednej sta­rowinie dorzuciły grzybów do koszyka, kiedy zdrzemnęła się na mchu.

Ale cóż — ludzie stracili dla nich serce, nikt już o krasno­ludkach ,nie pamiętał. Mówiono, że ich w ogóle nie ma na świecie, no to wyprowadziły się z tej niewdzięcznej okolicy.

Tylko dzieci wierzyły jeszcze w krasnoludki — dzieci i nowy pastuch gminny, Gustaw. Jakie on piękne bajki opowiadał dzie­ciom o krasnoludkach!

Malcy patrzyli na niego jak na bohatera: wszyscy boją się wilków, nikt nosa z chaty nie wyściubi, a Gustaw idzie z krowami do lasu jakby nigdy nic.

Chodzi już tak od paru tygodni i nie tylko on sam wraca wie­czorami żywy do domu, ale i żadna krowa dotąd nie ucierpiała od wilków.

Któregoś dnia wezwał go do siebie sołtys i zapytał:

— No i jak się wam żyje u nas, Gustawie?

— Nieźle mi się żyje, nie krzywduję sobie — odpowiedział Gustaw.

— Ile wilków widzieliście w lesie?

— Ani jednego.

— Nie może być! A coście widzieli?

— A no, jeśli mam prawdę rzec, to każdego dnia widzę jedną rzecz taką, że jej się z początku nie mogłem nadziwić.

— Cóż to takiego?

— Jak wygnam krowy ze wsi, to się pod lasem przyłącza do stada jeszcze jedna krowa, obca. Piękna biała krowa, jeno koniec ogona i racice to ma czarne, a rogi złote. Jeszczem takiej pięknej krowy w życiu moim nie widział.

— I pasie się razem z innymi?

— Tak, skubie trawę i powoli obchodzi stado dookoluśka.

Jak na wieczór pognam krowy z powrotem do wsi, to tamta biała odłącza się od stada i znika, jakby ją wiatr zdmuchnął.

— A wilków, powiadacie, nie widzieliście?

— Anim ich nie widział, anim nawet ich wycia nie słyszał. To ta biała krowa ze złotymi rogami strzeże nas od wilków.

— Czyjaż to krowa, nie miarkujecie?

— Miarkować to ja miarkuję, ale nie wiem, czy mi uwierzycie. To jest krowa krasnoludków, tych znad leśnych jeziorek. One tam są do dzisiaj, te ludki. Tyle tylko, że się pochowały i nie chcą się pokazywać ludziom ze wsi, bo tutejsi nie mają dla nich dobrego słowa ani poważania. Krasnoludki lubią mleko, wiado­mo — a chłopi im go nie dają, więc postarały się o krowę. Żaden wilk nie ma prawa tknąć krasnoludków ani ich dobytku, boby w niego piorun trząsł. Tutejsze wilki o tym wiedzą. Nie śmią podejść do krasnoludkowej krowy ani do ich mieszkanek. Więc ja właśnie w tamtą stronę wyganiam krowy na pastwisko, a biała krowa ze złotymi rogami strzeże naszego stada. Opiekuję się nią, oganiam ją gałązką od much, na najsoczystszą trawę ją pro­wadzę i tak żyjemy po przyjacielsku, ja i krasnoludki.

— Tak gadacie, jakby krasnoludki były naprawdę — dziwo­wał się sołtys. — A przecieżeście ich nie widzieli.

Gustaw uśmiechnął się jakoś dziwnie i nic nie odrzekł.

Jak tam było, nikt się nie dowiedział. Ale wszyscy *się cieszyli, że krowy pasą się spokojnie, że boki im się zaokrągliły, a zszersze­niała sierść zrobiła się gładka i błyszcząca. No i co najważniejsze, to że dawały teraz tyle mleka jak nigdy przedtem.

Wilki nie tylko nie zaczepiały już krów na pastwisku, nie tylko przestały podkradać się do wsi, ale po jakimś czasie porzuciły tamte strony i wyniosły się gdzieś daleko.

A Gustaw, kiedy w południe siadał w cieniu, żeby odpocząć i wydobyć z torby chleb, zastawał zawsze leżący pod drzewem srebrny grosz, jak gdyby krasnoludki chciały go wynagrodzić za to, że tak troskliwie pasie ich krowę.

Służyło mu leśne powietrze i powoli odzyskał zdrowie zupeł­nie. Srebrne grosze odkładał na stare lata i dobrze mu się żyło w tej wsi.

KWIAT PAPROCI

Dawno, bardzo dawno rósł ogromny las, otoczony ze wszy­stkich stron bagnistymi łąkami. U stóp prastarych sosen, dębów 1 jodeł tłoczyły się krzewy i zioła tak gęsto, że trudno było przecisnąć się między nimi. Z moczarów dookoła unosiły się mgły i otulały drzewa, a wśród ponurych mroków leśnych roz­legał się ryk dzikich zwierząt.

Ludzie mówili, że ten las jest zaklęty. Zdarzyło się kiedyś, że pewien chłopak, który wracał z jar­marku wieczorem, zabłądził w owym lesie. Ten chłopak nazywał się Dzięcioł. Był to leń i próżniak. Zamiast wziąć się do roboty, marzył tylko o tym, żeby zdobyć bogactwo jakimś czarodziejskim sposobem.

Kiedy spostrzegł, że jest w zaklętym lesie i nie wie, którędy z niego się wydostać, ogarnęło go przerażenie i pot wystąpił mu na czoło. Dookoła ciemność, posępny szum - czasem przedrze się między gałęziami słaby promień księżyca i zaraz gaśnie. Ani drogi, ani żywego ducha — brrr...

Dzięcioł przedzierał się prfcez zarośla, żeby wydostać się z lasu jak najprędzej i drżał ze strachu jak w gorączce.

Wtem dostrzegł w ciemnościach światełko. “Ktoś tu widać mieszka", pomyślał, “albo chłopaki, co pasą konie, rozpaliły sobie ognisko na polanie. Nareszcie nie będę sam".

Spieszył w kierunku światełka. Ale kiedy zobaczył je z bliska, przestraszył się jeszcze bardziej. Bo to był dziwny, bladawy pło­mień, dołem niebieski i górą czerwony. Palił się w kotlince, biegł chwilami po ziemi i chwiał się przy tym. Nie zapalały się od niego suche gałęzie ani mech, ani nic; płomyk palił się cicho, jakby wychodził spod ziemi i świecił jakoś złowrogo.

Dzięcioł zaczął uciekać. Raz po raz oglądał się trwożnie i prze­konał się, że nie jeden, ale kilka takich płomyków biegnie za nim i ściga go jakby widma jakie.

Przedarł się przez krzaki na skraj lasu i gnał skacząc nad bagnem z kępy na kępę, o mało się nie utopił. Wreszcie udało mu się wydostać na czyste pole, skąd widział już światła swojej wioski.

Nazajutrz opowiedział sąsiadom, co mu się przydarzyło.

— E, przywidziało ci się ze strachu — powiedział jeden. — Skąd by się jawiły takie ognie? Uderzyłeś pewno głową o pień po ciemku i skry sypnęły ci się przed oczami, jak to bywa, kiedy człowiek dostanie w łeb.

— Nie mówcie tak, sąsiedzie, żeby jakiego licha nie obrazić — przerwał inny. — Albo to nie wiecie, że po cmentarzach i pustko­wiach palą się takie zaklęte światła? To upiory daremnie szukają spokoju, a czasami zwodzą ludzi umyślnie.

— A ja wam mówię, że tam był skarb zakopany! — zawołała starucha, o której szeptano, że jest czarownicą. — Jakby Dzięcioł nie uciekł, tylko oznaczył to miejsce jakim kołkiem czy kamieniem, mógłby tam wrócić i znalazłby takie bogactwo, że wystarczyłoby mu go do końca życia.

Odtąd chłopak nie miał spokoju. Wciąż przemyśliwał o za­klętym lesie, o dziwnym płomyku i o skarbie. Jak się do niego dobrać? Bał się tam wrócić, a coś go ciągnęło.

Chodził tak któregoś dnia po swoim dziedzińcu i dumał, wtem coś w studni zaszumiało i wyskoczył z niej cień nie cień — sam diabeł.

Na peruce z warkoczykiem miał nasadzony trój graniasty kapelusz, a spod kusego fraczka wystawał mu ogon.

— Ojej — wrzasnął Dzięcioł — a to co za jeden?

— Nie bój się, chłopcze — przemówił diabeł spokojnie. — Ja sobie chodzę po okolicy, bo mój pan kazał mi nakupić jak naj­więcej dusz.

— Jakich dusz?

— Takich, jakie się trafią: dusze pijaków, nierobów, złodzie­jów, jak się zdarzy.

— Czemuż to od samych nicponiów waść dusze kupujesz?

— Bo porządni ludzie nie chcą mi swoich dusz sprzedać.

— Dużo za nie waść płacisz? — dopytywał się Dzięcioł dalej.

— Ho, ho, pieniędzy nie żałuję! Dla mojego pana pieniądze to jak trociny, tyle ich ma. Zapisz się do nas na wieczną służbę, to i tobie nie zabraknie złota.

— A ile byście mi dali za moją duszę? — zapytał Dzięcioł rozłakomiony.

— Dam ci skarb zaklęty w lesie — obiecał diabeł.

Dzięcioł zawołał:

— Zgoda! Przynieś mi ten skarb.

— Nie, to ty sam musisz go wykopać — powiedział diabeł. — Ale ja ci doradzę, jak masz się do tego wziąć. Tylko wpierw przy­sięgnij, że twoja dusza będzie moja.

— Przysięgam! — zawołał Dzięcioł nie myśląc o tym, co mówi i że sam siebie gubi na wieki, tak go chciwość zaślepiła.

— No to idź do czarownicy, która mieszka za wsią w chatce na uroczysku. Powiedz jej, że ja cię przysyłam, a ona ci wytłu­maczy, co masz zrobić.

To powiedziawszy diabeł podskoczył, wywinął koziołka w po­wietrzu, grzmotnął się o ziemię, aż płomień buchnął. I znikł.

Nazajutrz skoro świt poszedł Dzięcioł do czarownicy. Mieszkała ona w chatce na pustkowiu. Dookoła piasek i kamienie, tylko z rzadka to oset rośnie, to piołun. Na dachu kraczą wrony i kruki.

Dzięcioł cisnął w nie kamieniem, ale kamień odbił się od dachu i uderzył go w^v czoło, a inne kamienie, te, które leżały przy drodze — wyśmiewały się z chłopaka, że nie trafił.

Dzięcioł wpadł w złość i zaczął te kamienie kopać nogami i deptać. Wtem ktoś zaskrzeczał z góry:

— Nie krzywdź moich dzieci!

Dzięcioł podniósł głowę zdziwiony i zobaczył czarownicę, która krzyczała na niego wyglądając z komina:

— Jeżeli masz do mnie sprawę, to rozbierz się, włóż ubranie na wywrót i wleź do chaty na czworakach tyłem!

Dzięcioł tak zrobił. W chatce czarownicy fruwały same skrzydełka, a główki z dziobkami siedziały na żerdkach. Wszystko to szczebiotało i piszczało aż strach.

— Cicho mi tam! — wrzasnęła czarownica na ptaki i zapytała Dzięcioła: — Czego chcesz?

Chłopak powiedział, z czym przyszedł. Czarownica nie chciała o niczym słyszeć, póki Dzięcioł nie odbędzie trzech prób.

— Najpierw masz mi nanosić tyle wody na paznokciu ser­decznego palca, żeby to wiadro było pełne — rozkazała.

Dzięcioł poskrobał się po głowie i.zaczął nosić wodę na paznok­ciu. Nosił trzy dni, upadał ze zmęczenia, ale napełnił wiadro.

— Teraz zbieraj piasek przed moją chatą, ziarnko po ziarnku, i ustaw mi z niego słup wysoki aż pod sam komin. Ale uważaj, żeby wiatr nie zwiał ani jednego ziarnka!

Dzięcioł taki był chciwy skarbu, że i to potrafił zrobić.

— Teraz idź do lasu i policz, ile w nim jest liści — kazała czarownica.

.Jakże to zrobię, żeby się nie pomylić i nie opuścić ani jednego Usteczka?", myślał Dzięcioł zafrasowany. Usiadł pod drzewem i dumał, a im dłużej myślał, tym bardziej rozumiał, że temu za­daniu nie podoła.

Wtem usłyszał nad sobą pisk i zobaczył gniazdo sikory. To jej pisklęta dopominały się o jedzenie. Dzięcioł był rozdrażniony i z tej złości chciał zrzucić na ziemię gniazdo z pisklętami. Ale sikorka zawołała:

— Nie rób tego, zmiłuj się, bo mi dzieci pozabijasz! Oszczędź je i odejdź spokojnie, a ja ci się odwdzięczę.

— Dobrze — powiedział Dzięcioł. — Policz, ile jest liści w lesie, to nie zrobię wam nic złego i odejdę.

Sikorka zwołała wszystkie ptaki leśne. Jak zaczęły razem z nią liczyć, to już po godzinie skończyły.

Sikorka przyfrunęła do swego gniazdka i zaszczebiotała:

— Liści w lesie jest milion milionów i jeszcze połowa tego i jeszcze ćwierć tej połowy. Kto nie wierzy, niech sam policzy i sprawdzi.

Dzięcioł wrócił do czarownicy, a ta go pochwaliła:

— Zuch z ciebie. Ja wiem, że liści jest właśnie tyle, ile mówisz. Teraz powiem ci, w jaki sposób możesz znaleźć skarb. Weź łopatę, siekierę i worek, a także białą chusteczkę. Idź w wigilię świętego Jana do lasu, rozłóż chusteczkę pod paprocią i czekaj. Nie zaśnij aby i nie bój się, kiedy będą ci się ukazywać przeróżne strachy. Patrz uważnie na paproć, bo ona tej nocy zakwitnie, otworzy się na niej jakby gwiazdka świecąca. Nie dotykaj tej gwiazdki, tylko strząśnij ją ostrożnie na chusteczkę i zawiń sta­rannie. Będziesz wtedy panem skarbu. Jak się to stanie, tego ci nie powiem, przekonasz się sam. Ale pamiętaj, żebyś się za siebie nie oglądał, kiedy będziesz niósł skarb do domu, bo pieniądze zamieniłyby się w trociny.

Dzięcioł z wielką niecierpliwością doczekał się wigilii świętego Jana, kiedy to obchodzą sobótki. Wtedy poszedł do lasu, chociaż bał się okropnie. Noc była ciemna. To sowa huczała mu nad głową, to skrzeczały żaby na bagnach, to wilki wyły w głębi lasu, to wąż zasyczał w krzakach... A wicher szamotał gałęziami drzew, które szumiały złowrogo.

Przerażony Dzięcioł rozłożył chusteczkę pod paprocią, za­czaił się i czekał.

Nagle wszystko ucichło. Cały las jakby zamarł, a na jednej z łodyg paproci zapłonęła prześliczna gwiazdka.

Dzięcioł ukląkł i ostrożnie potrząsnął paprocią. Gwiazdka zamigotała, ale nie spadła. Potrząsnął drugi raz — spadła na listek, stoczyła się po nim jak iskra i zawisła na krawędzi. Po­trząsnął trzeci raz — gwiazdka spadła na jego chustkę.

Chłopak chwycił chustkę za wszystkie cztery rogi, zawinął ją prędko i schował w zanadrze.

Wtedy coś dziwnego zaczęło z nim się dziać, jakby mu spadła z oczu zasłona, jakby mu się one otworzyły na wszystkie tajemnice przyrody.

Rozumiał już teraz, co wyje wilk i co skrzeczą żaby, rozumiał nawet szum wichru i migotanie gwiazd na dalekim niebie. Czuł w sobie jakąś moc niezwykłą. Wiedział, że odtąd może przemienić się, w co zechce: w skałę, w roślinę czy w zwierzę, a nawet w in­nego człowieka. Czuł, że będzie mógł rzucać czary także na innych ludzi.

Potrafił teraz wypatrzyć wszystko, co zaryglowano w skrzyniach czy zamurowano, czy zakopano w ziemi. Nie przeszkadzały mu w tym nawet ciemności nocne.

Poszedł natychmiast w głąb lasu. Bez trudu odnalazł to miejsce, gdzie był zakopany skarb. Nie bał się już teraz płomyka, który nad nim tańczył, tylko śmiało uderzył rydlem w ziemię.

Wtem ziemia zadrżała jak żywa, a w jej głębi coś jęknęło głucho, jakby chciało ostrzec Dzięcioła: “Nie rób tego, chłopcze!"

On nie zważał na nic. Odrzucił ziemię i drugi raz uderzył łopatą. Wtedy cały las zagrzmiał straszliwym rykiem, piskiem i wyciem, jakby odezwały się naraz wszystkie zwierzęta leśne.

Dzięcioł zadrżał i włosy zjeżyły mu się na głowie. Ale uderzył łopatą po raz trzeci.

Wtedy usłyszał tętent tysięcy kopyt, rżenie i kwik koni, dudnie­nie wozów, trzaskanie biczów i okrzyki:

— Z drogi, bo cię przejedziemy!

Ale Dzięcioł nie zapomniał, co mu powiedziała czarownica, t kopał dalej, choć serce zamierało w nim ze strachu.

Syczały na niego węże i oplatały mu się dookoła ramion. Smoki szczerzyły zęby i ziały ogniem z paszcz. Olbrzymy jak dęby groziły mu maczugami. Ale Dzięcioł, oblewając się potem, kopal poty, aż łopata szczeknęła o coś twardego.

Buchnął płomień i zgasł. Księżyc wyjrzał zza chmur. W lesie zrobiła się taka cisza, jakby nie było przed chwilą tych wszystkich strachów i hałasów.

W promieniach księżyca błysnęła w dole pokrywa ogromnego kotła. Dzięcioł zeskoczył w głąb dołu. Kocioł był szczelnie zaluto­wany. Dzięcioł musiał rozbić go toporem.

A wtedy błysnęły mu złote dukaty.

Czerpał pełnymi garściami i nasypał do worka tych pieniędzy, ile tylko mógł udźwignąć. Potem zasypał dół ziemią dla nie­poznaki, bo chciał wrócić kiedyś po resztę skarbu.

Zarzucił z trudem ciężki swój worek na plecy i ruszył ku domowi nie oglądając się za siebie.

Ledwo wyszedł z lasu, usłyszał za sobą tętent koni i okrzyki:

— Łapać złodzieja! Chwytać go!

Przerażony Dzięcioł co prędzej zamienił worek ze złotem w pieniek, a siebie samego w muchomora. Pokrzykując prze­biegli obok niego dzicy jeźdźcy na koniach czarnych jak sadze i pognali dalej, błyskając szablami.

Wtedy pieniek stał się znowu workiem, a muchomor człowie­kiem. Dzięcioł chwycił worek i powlókł się dalej co sił.

Już doszedł do połowy drogi, kiedy usłyszał za sobą tętent i wrzask nowej pogoni, a strzały z łuków zaczęły ze świstem szyć krzaki.

— Mamy go! — krzyczeli goniący. — Mierz dobrze, nie żałuj! Zabijemy go i stratujemy!

W jednej chwili Dzięcioł przemienił się w dąb, worek zamienił w barć, a pieniądze w pszczoły. Goniąca go chmara łuczników pognała dalej, a Dzięcioł wrócił z workiem i pieniędzmi do zwykłej postaci i powlókł się dalej.

Już był blisko swojej wioski, kiedy ze wszystkich stron huknęły strzały z muszkietów. Chociaż nieprzyjaciół zasłaniały krzaki, Dzięcioł poznał, że jest otoczony. Rzucił przed siebie kamień i rozlało się jezioro. On sam przemienił się w łódź rybacką, worek zamienił w ceber z wodą, a dukaty w pływające w cebrze karasie.

Zbiegli się nieprzyjaciele z dymiącymi jeszcze strzelbami, popatrzyli na jezioro, poszwargotali w niezrozumiałym języku i za­wrócili, skąd przyszli.

Dzięcioł znowu dźwignął worek. Świtało już, więc westchnął z ulgą, bo wiedział, że razem z nocą i strachy też przeminą.

Już Dzięcioł staje we wrotach swojej chaty, już jest we drzwiach i za klamkę chwyta... Wtem słyszy za sobą głos Macieja, swego sąsiada:

— Hej, Dzięcioł! A pokaż no, co tam dźwigasz nocą po kry­jomu!

Rzucił się Dzięcioł naprzód i zawadził workiem o hak. Usły­szał, jak worek się rozerwał, a dukaty z brzękiem posypały się na ziemię.

Wtedy nie wytrzymał, zapomniał o przestrodze czarownicy i odwrócił się. Ukląkł i chce zbierać rozsypane dukaty — a tu zamiast złota pełno trocin dookoła.

Przed nim stoi znajomy diabeł w kusym fraczku i śmieje się szkaradnie...

Przerażony Dzięcioł upadł zemdlony.

Leżał tak do białego dnia. Kiedy otrzeźwiał i zajrzał do worka, zobaczył w nim też trociny. Po dukatach nie zostało ani śladu. Wziął głowę w ręce i gorzko zapłakał.

Odtąd Dzięcioł unikał ludzi i mówiono o nim, że jest “po­mylony", bo wciąż tylko mamrotał:

— Sprzedałem duszę, a gdzie moje złoto?

DWAJ SĄSIEDZI

Wybrał się Maciej w odwiedziny do sąsiada Grzegorza. Niedaleko chaty spotkał jego chłopaka.

— Co robi twój tata, Józinku? — pyta go.

— Właśnie zabierał się do jedzenia, ale jak was zobaczył za gumnem, to wstał od stołu i nie zjadł.

— Dlaczegoż to?

— A bo tata powiedział, że wy byście za dużo nam zjedli, więc matka musiała wszystko ze stołu pochować.

— A gdzie schowała, Józinku?

— Gęś na piec, ser do komina, kiełbasy z kapustą do piekar­nika, pierogi do dzieży, a dwa dzbany z piwem pod ławę.

Maciej więcej nie pytał, roześmiał się i po chwili wchodził już przez próg do chaty Grzegorza.

— Witajcie, sąsiedzie — pozdrowił go Grzegorz. — Jaka szkoda, żeście nie przyszli trochę wcześniej, bylibyście zjedli z na­mi, a teraz nic nie zostało i nie mamy czym was poczęstować.

— Nie mogłem przyjść wcześniej, kochany sąsiedzie, bo mi się coś takiego przytrafiło, czegom się wcale nie spodziewał.

— A co takiego, powiadajcież!

— Zabiłem, wiecie, węża, a ten wąż miał głowę taką ogromną, jak ten ser, co wisi tu w kominie. I taki był tłusty, jak gęś, co leży na waszym piecu, a mięsko to miał takie bieluchne, jak pierogi w tamtej dzieży. A żebyście widzieli, jaki był długi! O, jak te kiełbasy, ułożone w krąg na kapuście tam w piekarniku!

Dobrze to Maciej wytłumaczył! Grzegorz zawstydził się, że był taki niegościnny. Jego żona musiała postawić z powrotem na stole jadło i napitek i teraz częstowali gościa oboje.

O LUDKACH BIEDOROBACH

Żył w jednej wiosce chłop, który był taki biedny, że nieraz głodował z żoną i z dziećmi, chociaż trudził się od rana do wieczora.

Jakoś mu się nie wiodło i nie mógł się z biedy wyplątać. Tak jak ryba, co rzuca się w sieci i rzuca, a wyjścia nie ma.

— Co to się dzieje — mówił do żony. — Inni mają czas przespać się i odpocząć w niedzielę. Jadła im nigdy nie brakuje. A ja, sama widzisz, pracuję do siódmego potu i nic z tego nie wychodzi.

— Wiesz co — powiada żona — jeszcze moja babka mi mó­wiła, że są na świecie takie maleńkie ludki biedoroby, co jak się u kogo zagnieżdżą, to ostatnią • koszulę ściągną mu z grzbietu. Ani kropli mleka, ani jednego jajka, ani skibki chleba mu nie zosta­wią. Widać u nas gdziesik takie biedoroby zalazły w jaką szparę i chcą nas zamorzyć.

Chłop podrapał się w głowę.

— Może to być. Ale jak je wypatrzyć ? I jak je wygnać z cha­łupy?

— Przyuważmy pilnie, może je zdybiemy — mówi żona. — Bo że są u nas takie biedoroby, to pewne. Posadziłam w sadku kapustę, to mi ją zaraz zryły świnie sąsiada. Bieliłam płótno na łące, to mi je ktoś ukradł. Dlaczego każdą biedę coś nagna zawsze prosto na nas? Nawet dym od jakiegoś czasu nie idzie u nas do komina, tylko się wraca na izbę. Wszystko na złość.

Wystarał się raz ten chłop o bochenek chleba i kawałek sło­niny na niedzielę. Przyniósł je dzieciom i z tej radości zaczął im przygrywać na skrzypkach.

A muzykant był z niego nie lada. Za lepszych czasów ho! ho! jak to on umiał wygrywać! Nikt tak nie potrafił w całej okolicy. Ale z tej biedy odechciało się nieborakowi grać i skrzypki ze smycz­kiem wisiały na kołku nieme.

Teraz, kiedy zagrał po wieczerzy, dzieci najedzone zeskoczyły z ławy, wzięły się wesoło pod boki i dalej w taniec.

Tańczą, przytupują... wtem ojciec patrzy: kto to z jego dziećmi tańczy? Powyłaziły skądsiś stwory-niestwory, ręce mają długie jak pajęcze nóżki, szyje cienkie, pyszczki gładkie i złośliwe. A tyle ich się wyroiło i tak się kręcą, że ich nikt nie zliczy.

Domyślił się biedak, że to właśnie te ludki biedoroby, o któ­rych żona opowiadała. Przestał grać i wypatrywał, co też one zrobią, dokąd pójdą.

A psoty niecnoty zakręciły się, zakotłowały i popychając jedne drugie uciekły pod piec niby robactwo jakie.

,,Ehe! kiedy już wiem, gdzie mieszkacie, to się was jakoś po­zbędę, niedojady!", pomyślał chłop.

Doczekał się, aż dzieci posnęły, usiadł przy piecu i pyta pół­głosem :

— Ludki, a może wam ciasno, może wam źle pod piecem?

— Nie, wcale nam nie ciasno — piszczą ludki biedoroby. — Dobrze nam tu, wygodnie. Zmieściłyśmy się wszystkie. Chłop wyciągnął rożek od tytoniu i pyta dalej:

— A w ten rożek byście się zmieściły?

— Oho, jeszcze jak! — odpowiadają.

— Chciałbym to widzieć, pokażcie — mówi chłop i podtyka rożek pod pice. - No, i gdzież jesteście? Jeszcze pod piecem?

Cienkie głosiki odpowiadają:

— Tu! Tu! Jesteśmy już wszystkie w twoim rożku i zmie­ściłyśmy się.

— Wszystkie? Pod piecem nie został ani jeden?

— Ani jeden. Wszystkie tu jesteśmy. Wszystkie! Chłop tylko na to czekał. Zamknął mocno pokrywkę, poszedł do opuszczonego młyna i wsunął rożek pod ciężki kamień młyński.

— Siedźcie tu do skończenia świata, nie chcę was! I wrócił do domu.

Od tego dnia wszystko mu się odmieniło, wszystko zaczęło się udawać. Pracował więcej niż inni, więc kiedy biedoroby prze­stały mu dokuczać, gospodarka polepszała się u niego z miesiąca na miesiąc.

Miał już i świnki, i krowę, i parę wołów, i ziarna dość aż do nowego. Obsprawił całą rodzinę, ubrani byli teraz cało i do­statnio, aż się sąsiedzi dziwili.

A był tam jeden sąsiad bogaty, najbogatszy w całej wsi, ale zazdrosny. Nie mógł się uspokoić, kiedy komuś innemu dobrze się powodziło. Chciałby widzieć dookoła samych nędzarzy, a on jeden, żeby miał wszystko i niechby mu się inni kłaniali. Zresztą próżniak to był i chciał żyć z gotowego. Co miał, to po rodzicach, ale sam niczego nie przyczynił.

Kiedy się ten zazdrośnik przekonał, że tamten biedak przestał być biedakiem i ma się nie gorzej niż on sam, wciąż go podglądał, skąd się to bierze. Ale nie odgadł przyczyny.

Poszedł raz do niego i zaczął go zagadywać to tak, to siak, żeby z niego wyciągnąć, jak to on się dorobił.

— Bo ja com miał, to i mam — powiada — a tobie wciąż coś przybywa.

— To dlatego, że pracuję od rana do nocy i nie żałuję rąk — powiedział tamten. — Ot i cała tajemnica.

— No, a przedtem mniej pracowałeś?

— Nie, nie mniej, ale mi przeszkadzały ludki biedoroby. Rozpleniły mi się w izbie.i wszystko mi psuły, do wszystkiego się mieszały. Jakem się ich pozbył, to i biedy się pozbyłem.

— Jakeś to zrobił?

— Zwabiłem je do rożka, a potem zamknąłem pokrywkę mocno i wsadziłem rożek pod kamień młyński w tym opuszczonym mły­nie, co stoi nad wyschniętym strumieniem.

— I one tam siedzą?

— Pewno siedzą, bo nie wróciły.

— Toś sprytnie wymyślił — pochwalił bogaty sąsiad. — No, na mnie czas, zostawaj zdrów.

Pożegnał się i poszedł.

Ale poszedł nie do swojej chaty, tylko do opuszczonego młyna. Odszukał rożek pod młyńskim kamieniem i wyjął go. Otworzył pokrywę i mówi:

— No, biedoroby, wychodźcie na swobodę! Wracajcie do waszego gospodarza, stęsknił się już za wami. Ale dziwoludki dalej piszczeć:

— Nie, nie, nie chcemy do niego wracać! Boimy się go. On jest za mądry, znów wymyśli na nas jakiś sposób. Może nas całkiem wytraci. Tyś nas wybawił, zlitowałeś się nad nami, to wolimy pójść do ciebie.

— Ehehe — zakrzyknął bogacz — co mi po was? Nie chcę f Za nic nie wezmę was do mojej chaty, idźcie precz ode mnie!

Ale gdzie zaś... Psoty niecnoty opadły zazdrośnika jak rój pszczół, tak że nie mógł się od nich opędzić. Wczepiły mu się w kaftan, we włosy, nalazły do kieszeni i za pazuchę — nie dał rady.

Pobiegł do chaty, a one w jednej chwili zeskoczyły z niego i rozbiegły się po wszystkich kątach. Tak się dobrze pochowały, że nikt by ich nie znalazł.

Od tego dnia nic się bogaczowi nie wiodło. Bydło mu wyzdy­chało, konie ukradli złodzieje, na owce i świnie przyszła zaraza, zboże nie obrodziło. A na koniec spaliła mu się chata z całym obejściem.

Zazdrosny bogacz został nędzarzem.

JAK SIŁAN ZAMIENIŁ SIĘ W BOCIANA

Ludzie opowiadają sobie do dzisiaj dziwną historię Siłana ze wsi Kpniare w Bułgarii.

Jego ojciec, Bożyn, był dobrym, uczciwym chłopem. Dwaj starsi synowie mu pomarli, została tylko córka, Bosiłka, i syn najmłodszy, ten właśnie Siłan.

Ojciec i matka nie widzieli świata poza nim. Od rana do nocy myśleli tylko o tym, żeby mu dogodzić i rozpieścili chłopaka. Nie chciał się uczyć, nie słuchał nauczyciela, a tylko przez cały dzień biegał, łowił ryby, dokazywał i kąpał się w rzece.

Wyrósł z niego przystojny młodzieniec, ale próżniak pierwszej wody. Nic nie robił, tylko bąki zbijał.

Powiada raz ojciec do matki:

— Wiesz co, ożeńmy go. Wtedy może spoważnieje i nabierze rozumu.

— Dobrze, ożeńmy go — mówi matka.

Wyswatali Siłana z pracowitą dziewczyną, najurodziwsaą z całej wsi. Nazywała się Neda. Po roku urodził im się syn. Dali mu na imię Wiełko.

Ale Siłan nic się nie zmienił. Jego ojciec orze i sieje, matka gotuje, Neda pierze, Bosiłka w polu żnie — a Siłan tymczasem wkłada nowe ubranie i wędruje, pogwizdując, na targ do sąsied­niego miasteczka. Naje się tam bułek i chałwy, a potem hula z pijakami.

Ojciec, matka, żona, siostra — wszyscy go proszą, żeby się wreszcie ustatkował. Ale on jednym uchem wpuszcza ich słowa, a drugim wypuszcza.

— Słyszałeś o kukułce i puchaczu? — mówi ojciec. — Były one kiedyś ludźmi, bratem i siostrą. Oboje nie słuchali rodziców i zły los zamienił ich w ptaki. Kukułka lata w dzień, szuka brata i woła: “kuku, kuku", a puchacz lata nocą i z żalu jęczy: “uch, uch", bo nie może znaleźć siostry. Uważaj, żeby i z tobą coś takiego się nie stało.

“Znudziły mi się wasze rady i przestrogi", pomyślał Siłan. “Pójdę jutro do miasteczka i już nigdy nie wrócę".

Skoro świt wziął sakiewkę z pieniędzmi i wyszedł, nie żegnając się z nikim.

Przez kilka dni jadł, pił i bawił się z kompanami, aż wydał wszystkie pieniądze. Wtedy zaczął głodować, ale za nic nie chciał wrócić do domu.

Do gospody, w której nocował, zaszedł jakiś obcy pop i zapytał właściciela:

— Czy nie znasz człowieka z tej okolicy, który by się zgodził prowadzić mnie od wsi do wsi i ze mną razem prosić ludzi o wspo­możenie? Chcę iść na pielgrzymkę do Jerozolimy, a nie mam za co. Chciałbym zebrać pieniądze na drogę.

Siłan usłyszał te słowa. Poszedł do popa i powiedział:

— To zajęcie w sam raz dla mnie, ojczulku. Znam tu wszystkie wioski. Chętnie będę cię oprowadzał, ale musisz mi przyrzec, że zabierzesz mnie za to później do Jerozolimy.

Chodzili po prośbie przez całe lato, a na jesieni poszli na po­łudnie. Doszli do Salonik — to takie portowe miasto — wsiedli tam na statek żaglowy i wypłynęli na morze.

Płynął statek dzień, płynął drugi i trzeci — wtem jak nie zerwie się wichura, jak nie zaszumią fale, jak nie rozszaleje się burza! Bałwany rzucały statkiem to na bok, to w górę, to w dół, o mało go nie przewróciły.

Wreszcie zaniosły go na skały i tam statek się rozbił.

Wszyscy ludzie potonęli, jeden tylko Siłan chwycił się jakiejś deski i uratował się.

Wylazł na brzeg ledwo żywy. Długo leżał, potem zebrał siły i powlókł się przed siebie.

Szedł, szedł — i doszedł znów do morza. W prawo, w lewo, wszędzie dochodził do morza. Burza wyrzuciła go na wyspę.

Szukał jakiegoś miasta albo wioski, albo choćby samotnej chaty. Znalazł tylko jaskinię w skale, przy niej źródło i nad źródłem jeżyny.

Narwał jeżyn, napił się wody i położył się spać w jaskini.

Ale nie mógł zasnąć. Wciąż myślał o tym, gdzie to _ton się dostał i co to za wyspa, na której nie widać żywej duszy, koguty nie pieją i psy nie szczekają. Zapłakał.

— Och, matulu, tatulu! Och, synku mój Wiełko, i ty żono, i ty siostrzyczko moja! Co się z wami dzieje? Może płaczecie właśnie po mnie? Czemużem nie słuchał waszych rad, tylko wywędrowałem z domu i z kraju. Jak się stąd wydostanę, kiedy wszędzie dookoła morze i morze?

Zdrzemnął się trochę nad ranem, ale zaraz wstał i znowu poszedł szukać ludzi.

Wyszedł na wzgórze, patrzy: między wzgórzem a morzem jest pole, a brzegiem pola prowadzi droga.

Ucieszył się i zszedł na tę drogę.

Za polem była łąka, na niej dwoje ludzi kosiło trawę, mężczyzna i kobieta.

“Jeżeli to Bułgarzy tak jak ja", pomyślał Siłan, “to się porozu­miemy. Ale skąd by się tu wzięli Bułgarzy pośrodku morza? A jeżeli to Turcy albo Grecy, w takim razie niczego się od nich nie dowiem, bo nie znam ich języka".

Podszedł do tamtych dwojga i pokłonił się im. Nic przy tym nie mówił, bo nic wiedział, co to za jedni.

Ale oni przestali zaraz kosić, a kobieta roześmiała się i zapy­tała po bułgarsku

— Co to, bracie Siłanie, kłaniasz się nam, a nie dasz dobrego słowa? Oniemiałeś ze strachu, czy co?

— Nie wiedziałem, czy mnie zrozumiecie — odpowiedział Siłan — a tu się pokazuje, że wiecie nawet, jak się nazywam. Nie mogę ani rusz zgadnąć, skądeście się tego dowiedzieli, bo widzę was pierwszy raz w życiu.

Na to kosiarz:

— No i co, żonko, przyznamy mu się? Bo widzisz, Siłanie... ale nie, najpierw usiądź sobie przy nas na sianie, zjedz kawałek chleba z bryndzą, a potem pójdziemy razem do nas do domu i pogadamy. Tam ci opowiemy, gdzieśmy się z tobą poznali.

Wieczorem mąż i żona zabrali go do swojej chaty.

Wchodzą na podwórko, aż tu wybiegają im dzieci na spotkanie i wołają:

— O, idzie Siłan z Koniare!

Zdumiał się Siłan. “Co to takiego", myśli, “sen czy jawa? Skąd mnie te dzieci znają?"

Weszli do domu. Zasiedli do wieczerzy, a gospodarze często­wali Siłana wszystkim, co mieli najlepszego.

Po wieczerzy zeszli się ich sąsiedzi i dziwili się:

— Ej, Siłanie, jakiż to wiatr zagnał cię na naszą wyspę?

Widzi Siłan, że wszyscy go poznają od razu, tylko on nie poznaje nikogo. Dziwi się jeszcze bardziej.

Najstarszy z sąsiadów przysiadł się do niego i zaczął wypyty­wać:

— Opowiedz no, co tam słychać z poczciwym Bożynem, twoim ojcem. A matka jak się miewa? Syn Wiełko dobrze ci się chowa? Co porabia twoja żona Neda? A siostra Bosiłka? Czy wciąż jeszcze ojciec gniewa się na ciebie, bo próżnujesz i przepijasz, co inni zarobią, czy może przestałeś pić i zabrałeś się do roboty?

— Nie, do ostatniego dnia nie przestałem pić i nie zabrałem się do roboty — odpowiedział Siłan. — Właśnie przez pijaństwo i próżnowanie zaczęła się cała bieda. Ale powiedzcież mi nareszcie, skąd znacie mnie i całą moją rodzinę.

— Przecież mieszkaliśmy w waszej wsi, kiedy ciebie, Siłanie, jeszcze na świecie nie było! Teraz także każdej wiosny wyruszamy do was, do Koniare, a na jesieni wracamy na naszą wyspę. Ja mieszkam nawet przy twojej rodzinie. Oho, my lepiej od ciebie wiemy wszystko, co się dzieje w waszej wsi. Znamy po imieniu wszystkich mieszkańców wioski.

Siłan słucha i nie może mu się to w głowie pomieścić.

— Jak to jest możliwe? — pyta.

— Dobrze, wytłumaczę ci. Widzisz Siłanie, my wszyscy zamieniamy się na wiosnę w bociany. Odlatujemy do waszej wioski i przez lato mieszkamy na waszych dachach. Z dachu widać wszystko, co się we wsi dzieje. A wieczorem, jak ludzie zbiorą się przy ognisku, słyszymy, o czym mówią.

— Jak to: zmieniacie się w bociany? Przecież ludźmi jesteście.

— Tak, myśmy ludzie, tacy sami ludzie jak ty. Ale zamienia­my się w bociany z własnej winy. I starzec opowiedział taką historię.

Byłem jeszcze małym chłopcem, kiedy zdarzyło się to straszne nieszczęście. Nie słuchaliśmy rodziców, nie chcieliśmy się uczyć, tylko psociliśmy i takeśmy innym dokuczali, że nieraz wieś przez nas płakała. Była nas nieznośna gromadka, kilkanaścioro chło­paków i dziewcząt.

Zaszedł kiedyś do naszej wsi nieznajomy starzec. Zaczęliśmy go przezywać. On się rozgniewał i dał jednemu z nas klapsa. Wtedy obrzuciliśmy go kamieniami.

No i trzeba nieszczęścia, że jeden z kamieni trafił go w skroń. Starzec upadł i więcej nie wstał.

To było okropne, bo przecież nie chcieliśmy go zabić ani nawet zranić! A widzisz, co się stało przez nasze zbytki.

Pochowano go pod jaworem.

Kiedyś przechodzimy zestrachani koło tego jawora, a tu rozlega się głos spod ziemi:

— Dzieci, źle się bawicie! Wszyscy ci, co rzucali kamieniami, będą za to pokutować przez wiele lat. Muszą zrozumieć, że trzeba inaczej żyć. Zamienią się w bociany. Co jesień odlecą, co wiosnę przylecą. Na obcej ziemi, pod takim samym jaworem, znajdą dwa źródła, jedno z bocianią wodą, a drugie z człowieczą. Jak tylko przyjdzie wiosna, wykąpią się w bocianim źródle i jako bociany wrócą do Koniare. Na jesieni odlecą znów za morza do obcego, ciepłego kraju> wykąpią się w człowieczym źródle i przez zimę będą tam ludźmi.

Teraz już wiesz wszystko, Siłanie.

Siłan zamyślił się nad tym, co usłyszał.

— Powiedz mi, dziadku, jak mogę wrócić .do Koniare — po­prosił. — Czy statki przybijają czasem do tej wyspy?

— Nie. Nasze brzegi są zanadto strome i skaliste. Statki by się o nie rozbiły.

— Więc nigdy nie wrócę do swoich?

— Możesz wrócić. Ale na to musisz spełnić jeden warunek. Ciężki warunek. Musisz wykąpać się na wiosnę w bocianim źródle i zostać bocianem.

— Nie chcę!

— W takim razie nigdy już swoich nie zobaczysz. Ani ro­dziców, ani siostry, ani żony, ani synka.

Siłan nic nie odpowiedział.

Całą zimę spędził na tej wyspie za dziewiątym morzem. Ale to już nie był ten dawny próżniak Siłan. Teraz pracował z są­siadami od rana do nocy i nie wziął do ust ani kropli wina czy wódki.

Na wiosnę starzec powiedział:

— No, Siłanie, zima przeszła. W Bułgarii nie ma już ani lodu, ani śniegu. Bociany już tam nie zmarzną. Więc my odlatu­jemy, a ty rób, jak chcesz.

Siłan wykąpał się w bocianim źródle i zamienił się w bociana. Uleciał na północ razem z innymi.

Ale przez zimę obmyślił sposób na to, żeby zamienić się z powrotem w człowieka, kiedy doleci do Koniare. Nabrał do butelki wody z człowieczego źródła i przywiązał sobie tę butelkę do szyi. Ciężko mu było lecieć z nią dniami i nocami. Czasem bo­ciany odpoczywały po drodze i znów leciały dalej, a Siłan z nimi. Nareszcie doleciały do wsi Koniare.

Kiedy Siłan zobaczył swoją chatę, tak się ucieszył, że zapo­mniał o butelce z człowieczą woda. Spuścił się na ziemię jak strzała, butelka uderzyła o kamień i rozbiła się. Woda się wylała. Siłan nie miał już czym się obmyć, żeby zmienić się w człowieka. Straszna to była chwila. Nawet rozpłakać się nie mógł z żalu, przecież bociany nie mają łez Chciał chociaż zamieszkać na własnym dachu. Podfrunął do bocianiego gniazda. Ale tam już siedział stary bocian, ten sam, co był na wyspie starym człowiekiem i rozmawiał z Siłanem. Teraz powiedział do niego:

— Siłanie, to moje gniazdo, ja tu mieszkam co lato. Uwij sobie gniazdo na dachu sąsiadów. Pokażę ci, jak się to robi. Siłan osiadł więc na dachu sąsiedniej chaty. Stoi na nim, patrzy na swoje podwórko i cóż widzi? Matka doi krów?- Jego żona, Neda, doi owce. Siostra Bosiłka rozpala ogień, żeby ugoto­wać jedzenie.

Siłanowi mało serce nie pęknie. Chciałby do nich przemówić, powitać ich, pomóc im w pracy. Tak się za nimi stęsknił.

Sfrunął na własne podwórko, przechadza się między zabawny­mi małymi jagniętami.

Wtem z chaty wybiega jego syn, mały Wiełko i woła:

— Mamo, mamo! Bocian chce zadziobać moje jagniątka!

— To go odpędź, synku — mówi Neda.

Wiełko podniósł kamyk i jak nie szmyrgnie! Chciał tylko ptaka nastraszyć, ale trafił go.

Siłanowi zakręciło się w głowie. Chce odlecieć na dach, a nie ma siły. Wiełko cap! bociana za nogi i znów woła do matki:

— Mamo, mamo, już go mam, trzymam go! Uwiążę mu sznurek do nogi i będę się nim bawił.

— Ach, Wiełko, jak można — oburzyła się matka. — Nie wolno ci rzucać kamieniami w żywe stworzenia, rozumiesz? I nie pozwalam ci więzić bociana. Jego to boli tak samo, jak ciebie, synku, on się boi. Puść go zaraz.

Wiełko posłuchał matki i puścił bociana.

Usiadł Siłan na dachu. Rodzony syn rzucił w niego kamieniem, rodzony syn! A on nie mógł mu powiedzieć, kim jest.

Przeszło kilka dni. Siłan miał już własne gniazdo i patrzył z góry na swoich, na to, co oni robią. Słuchał, co mówią. A sam przemówić nie mógł.

Razu pewnego poszedł jego ojciec, stary Bożyn, orać. Zabrał z sobą wnuczka, żeby mu woły prowadził.

Siłan rozwinął skrzydła, poleciał w pole i opuścił się na ziemię obok synka. Idzie bruzdą, a tu Wiełko woła do dziadka:

— Dziadku, dziadku, popatrzcie no się, to nasz bociek.

— Niech sobie chodzi, nie przeszkadza nam — mówi Bożyn. Orzą, orzą, wreszcie Wiełko woła znowu:

— Patrzcie, dziadku, bociek wciąż chodzi za nami.

— Daj mu spokój, wnuczku, patrz lepiej na woły i prowadź je prędzej, bo już wieczór zaraz będzie.

Ale Wiełko wciąż oglądał się za bocianem, zamiast pilnować wołów.

— Co ty tak liczysz bocianie pióra — rozgniewał się Bożyn. — Czy po to zabrałem cię w pole? A sio, bocianie! Przez ciebie chłopak nie wie, co robi.

Zamachnął się kijem do poganiania wołów, chciał tylko boćka postraszyć, tymczasem niechcący uderzył go z lekka po nodze.

Siłan odleciał z powrotem na dach. Stanął na jednej nodze, a drugą podkulił. Rodzony ojciec nie wiedział, że odpędza własnego syna, a on nie może powiedzieć, kim jest!

Wieczorem wszyscy wrócili do domu i zasiedli do wieczerzy przy ognisku. Siłan słuchał z gniazda, jak rozmawiali.

— Mamo, nasz bociek przyleciał na pole, a dziadek nogę mu potrącił niechcący. A dziadek na to:

— To twoja wina, Wiełko. Czemu wciąż się oglądałeś i za­pominałeś o wołach? Bardzo mi żal naszego bociana, przecież nie chciałem go uderzyć.

— Ja go teraz tak lubię, dziadku, że wolałbym, żebyś tym kijem trafił mnie niż jego — powiada Wiełko.

Siłan leży w gnieździe i wszystko słyszy, a serce ściska mu się z tęsknoty.

Kiedyś Bosiłka usiadła przed chatą na rozesłanej macie i nizała sobie naszyjnik ze złotych pieniążków. Nizała, nizała, potem zostawiła naszyjnik na macie i poszła do domu napić się wody.

Tymczasem Siłan cicho sfrunął z dachu, pochwycił naszyjnik w dziób i zaniósł go do gniazda.

Innym razem żona Siłana rozesłała matę na dworze, siadła na niej i wyszywała czarnymi nićmi wdowią koszulę. Wyszywa, a łzy kapią jej z oczu na haft i tak mówi:

— Mniej by mi było żal i tęskno za Siłanem, żeby umarł tu w domu i żebym chociaż wiedziała, gdzie jego mogiła. A on, biedak, podobno utonął w morzu.

Płacze Neda i wspomina go, a mąż wszystko słyszy. Kiedy odeszła na chwilę, Siłan sfrunął ż dachu, zabrał kłębek czarnych nici i schował go w swoim gnieździe. Tak przeszedł miesiąc.

Rodzice Siłana wydawali- za mąż Bosiłkę. Przyszły swaty z panem młodym, zagrali kobziarze, goście wzięli się za ręce i za­częli tańczyć.

Tańczą, nóg nie żałują, a Siłan stoi na dachu i myśli: ,,Ech, żebym to ja też mógł zatańczyć w kole na weselu siostry"!

Wprowadzono swatów do domu, zaczęto ich częstować. A Ne­da wzięła synka za rękę i schowała się z nim w stodółce, żeby popłakać nad zmarłym mężem. Siłan siedział na dachu i słyszał, jak żona szlocha, a nie mógł zawołać: “Nie płacz, ja przecież żyję"!

Nastała jesień. Dla bocianów przyszedł czas odlotu do cie­płych krajów. Zebrały się wszystkie nad rzeką, najadły się żab i odleciały na południe. Siłan musiał odlecieć z nimi, bo za­marzłby w Koniare.

Leciały trzy dni i trzy noce — i jeszcze... Nareszcie doleciały do bocianiej wyspy.

Siłan żył tam znowu przez pięć miesięcy, aż do wiosny. Przez ten czas był człowiekiem i pracował z innymi.

Potem znów nalał człowieczej wody do butelki, mocno przy­wiązał ją sobie do szyi i razem z całym stadem bocianów odleciał na północ.

Leciały bociany, leciały, doleciały do Koniare.

Siłan opuścił się ostrożnie na ojcowskie podwórko i schował się zaraz w stodole. Tam obmył się człowieczą wodą i znowu stał się dawnym Siłanem, synem Boży na, mężem Nedy i ojcem Wiełka.

Wyszedł ze stodoły i poszedł przez podwórze do chaty. Zo­baczyła go suczka, Liska, ale nie poznała go i zaszczekała.

— Na kogo ty szczekasz, Lisko? — zawołał Siłan — gos­podarza własnego nie poznajesz?

Kiedy swoi usłyszeli jego głos, wybiegli wszyscy z chaty i nuż obejmować Siłana, nuż go ściskać! Nie było końca radości.

A Siłan jak nie pochwyci syna, jak nie zacznie go pieścić i cało­wać — całkiem zapomniał, że zeszłej wiosny Wiełko trafił go w głowę kamykiem.

Ojciec Bożyn z radości poczęstował syna kieliszeczkiem wódki, rakii, ale Siłan odmówił:

— Nie, tato, nie wypiję ani kropelki. Wiecie, jak ze mną było. Wiele się nacierpiałem przez pijaństwo. Więc kiedy poznałem nieszczęście, przysiągłem sobie, że nie wezmę już nigdy do ust ani wódki, ani nawet wina, tylko będę pracował.

Ucieszył się ojciec Siłana, że syn tak się zmienił. Zaprosił sąsiadów i poczęstował wszystkich tłustą pieczenia baranią.

Wypytywali Siłana o jego przygody, gdzie był, co robił, jak wrócił do Koniare.

Siłan opowiedział wszystko od początku do końca, ale nikt mu nie wierzył, że był naprawdę bocianem. Więc wlazł na dach i wyjął z gniazda naszyjnik Bosiłki i kłębek czarnych nici, którymi Neda wyszywała wdowią koszulę.

Wtedy wszyscy mu uwierzyli.

O KRÓLIKU, SŁONIU I WIELORYBICY

Pewnego dnia królik spotkał słonia. Podszedł do niego i po­wiedział:

— Wujciu słoniu, jakie ty masz wielkie nogi! Na pewno jesteś strasznie mocny. — Pogłaskał słonia łapką po nodze. — Och, jaka śliczna i gruba!

Ale słoń machnął trąbą i ryknął:

— Co za bezczelne stworzenie! Miałbym ochotę dać ci klapsa. Nie zadaję się z takim drobiazgiem.

— A wiesz, na co ja miałbym ochotę? — odpowiedział kró­lik. — Miałbym ochotę zarzucić ci linę na trąbę, linę z pętlą na końcu.

Słoń się zdziwił.

— Doprawdy? — mruknął. — Czemuż to chciałbyś mi za­rzucić na trąbę linę z pętlą na końcu? Mów zaraz, ty szczurku.

— Żeby cię zaciągnąć aż do morza. Zjechałbyś na brzeg, wpadłbyś do wody i przekonałbyś się, że mały królik umie dać sobie radę ze słoniskiem, co go nazywa szczurkiem i nie chce się z nim zadawać.

— Ooo, patrzcie, patrzcie — zaśmiał się słoń pogardliwie. — Chciałbym widzieć, jak udałoby się komuś pociągnąć mnie.

Nigdzie nie chodzi po świecie zwierzę mocniejsze ode mnie. Ale popróbuj sobie, odrobinko, popróbuj. Będę miał zabawę, ha, ha, ha!

Słoń usiadł. Królik zawiązał pętlę na końcu mocnej liny z pal­mowych włókien i zarzucił ją słoniowi na trąbę.

Drugi koniec liny chwycił w pyszczek i zbiegł nad morze.

Brzeg spadał do morza stromo, a słoń nie siedział nad samym urwiskiem, tylko dalej. Więc kiedy królik zbiegł nad morze, słoń go już nie widział.

Czekał, co się stanie.

Tymczasem królik zobaczył ogromną wielorybicę. Taką wielką, jak sześć słoni. Pluskała się wesoło przy brzegu, bo tam było głęboko. Królik pisnął z zachwytu:

— Ciociu wielorybico, jaki ty masz olbrzymi ogon! Z pe­wnością jesteś strasznie silna. Nawet słoń nie jest taki mocny, jak ty, prawda?

— Nie wiem, bo nie mocowałam się ze słoniem — odpowie­działa wielorybica — ale przy mnie słoń to jak królik przy lwie.

— Ciociu wielorybico, przypłyń do brzegu, żebym mógł pogłaskać cię po ogonie — poprosił królik.

— Czego ci się zachciewa, mizerna istoto? — parsknęła wielorybica. — Po co się plączesz po moim wybrzeżu? Miałabym ochotę oblać cię wodą.

— A wiesz, na co ja miałbym ochotę? — zapytał królik czu­purnie. — Miałbym ochotę zarzucić ci na ogon linę z pętlą na końcu.

Wielorybica zdziwiła się.

— Doprawdy? — mruknęła. — Czemuż to chciałbyś mi zarzucić na ogon linę z pętlą na końcu, ty kłębuszku?

— Żeby cię przyciągnąć do brzegu. Przekonałabyś się, że królik umie sobie dać radę z wielorybica, co go nazywa kłębuszkiem i grozi, że go wodą obleje.

— To paradne — zaśmiała się wielorybica. — Jestem naj­mocniejszym stworzeniem na świecie, a to mizeractwo chciałoby mnie wyciągnąć na brzeg. A no, popróbuj, paciorku, będę miała przedstawienie.

Królik zawiązał pętlę na drugim końcu liny, zamachnął się dobrze, podskoczył i lina śmignęła, aż uczepiła się ogona wielo­rybicy.

— Teraz poczekaj chwilę, aż odejdę — powiedział królik i wbiegł na urwisko.

Schował się za pniem palmy i zawołał:

— Ciągnij!

Wielorybica pociągnęła za linę, ale nie wysilała się zanadto, bo po co się wysilać dla maleńkiego królika? Nie wiedziała, że to wcale nie królik trzyma drugi koniec liny, tylko słoń.

Słoń też usłyszał, kiedy królik zawołał: “ciągnij!" i myślał, że to do niego. Ale zanim zdążył pociągnąć, poczuł, że lina szarpnę­ła go za trąbę. Zdziwił się i rozgniewał, że królik szarpnął tak mocno.

“Co sobie ten komar wyobraża", pomyślał słoń. “Kiedy tak, to mu pokażę, co to jest siła słonia". I pociągnął mocno.

Poczuła to wielorybica. Ona też myślała, że to królik ją ciągnie i strasznie się zdziwiła, że taka odrobinka wlecze ją po wodzie w stronę brzegu.

“E, tak nie będzie, mój kochanku", pomyślała. “Zaraz się przekonasz, co to jest wielorybica".

Naprężyła grzbiet i ogon, pociągnęła z całej siły i zaczęła oddalać się od brzegu.

Kiedy słoń poczuł takie gwałtowne szarpnięcie i coś zaczęło go ciągnąć z potworną siłą, wparł się wszystkimi czterema nogami w ziemię, żeby się nie dać. Nic nie pomogło, wielorybica była o wiele silniejsza.

Słoń ciągnął, ryczał ze złości, opierał się jak mógł — nie dał rady. Lina powlokła go w stronę urwiska i wio! zjechał na brzeg morza. Ledwo zatrzymał się nad samą wodą.

Byłby z pewnością utonął, gdyby wielorybica nie przestała płynąć zdumiona, że przyciągnęła nie królika, tylko słonia.

Nie mniej zdziwiony był słoń, kiedy zamiast królika zobaczył wielorybicę. Ale ją to zdarzenie rozśmieszyło, a słoń był zły. Sapał i wściekłym wzrokiem szukał królika. Nie widział go, bo królik siedział cichutko za pniem palmy i tylko zerkał stamtąd ukradkiem.

— Ha, ha, ha — zaśmiała się wielorybica — to ci z nas zażar­tował ten puchowy kłębuszek! Ale cieszę się, że to nie on cią­gnął, tylko ty, trąbonosy. Byłoby mi wstyd, bo z początku trochę mnie poruszyłeś z miejsca.

Słoń nie przestawał sapać ze złości.

— Musimy znaleźć tego szczura i zabić go — ryknął.

— Jakże mam go szukać na lądzie, kiedy nie umiem chodzić — powiedziała wielorybica. — Jeżeli już chcesz koniecznie, to sam za nim biegaj. Ale myślę, że mógłbyś mu darować. Pewno trochę wyśmiewałeś się z niego, tak jak i ja, kiedy się zabawnie czupurzył.

— Nie daruję mu — ryknął słoń — nie daruję za nic! Znajdę go, zatłukę go trąbą i rozdepczę jak robaka.

Królik to usłyszał i pomyślał, że najwyższy czas schować się lepiej.

O parę kroków od niego leżała wyschnięta kość. Była to czaszka konia, który umarł tam ze starości może sto lat temu. Czaszka leżała sucha, biała i pusta. Królik wysunął się zza pnia i ukrył się pod nią.

Tymczasem słoń gramolił się pod górę dysząc i parskając.

Rozejrzał się i nigdzie nie dostrzegł wroga, więc zapytał:

— Końska czaszko, czy nie widziałaś gdzie królika? Królik jęknął z głębi czaszki i zawołał zmienionym, drżącym głosem:

— Ooo, nie wymawiaj tego strasznego imienia... Popatrz na mnie. Przed chwilą byłem pięknym, żywym koniem. Wtem podbiegło to okropne zwierzę i wiesz, co mi zrobiło? Nastawiło na mnie wąsik. Jak tylko nastawiło na mnie wąsik, od razu mnie tym zabiło. Uciekaj stąd co prędzej, bo ono tu może gdzie się schowało i ciebie też zabije swoim zaczarowanym wąsikiem.

Słoń się przeraził i zaczął uciekać, ile miał sił w nogach.

Królik wyskoczył z czaszki i wołał za nim:

— Wujciu słoniu, nie uciekaj tak prędko, bo zgubisz ogon! Poczekaj na mnie, chciałbym ci pokazać mój śliczny wąsik!

Kiedy słoń usłyszał o wąsiku, zaczął biec tak prędko, że aż się za nim zakurzyło.

Uciekł na koniec świata.

Nie wiem, czy ta historia jest prawdziwa, ale chyba tak. Prze­cież sami wiecie, jak łatwo jest spotkać królika, a jak trudno spotkać słonia. Widać słonie wciąż jeszcze się boją, żeby nie za­czarowały ich króliki.

TRZY SIOSTRY U WŁADCY WICHRÓW

W osadzie na dalekiej Północy żył starzec, który miał trzy córki. Najmłodsza była najładniejsza i miała najwięcej rozumu.

Biednie im się żyło. Ich skórzana jurta była dziurawa i poła­tana. Mieli za mało ciepłej odzieży futrzanej. Kiedy ścisnęły najgorsze mrozy, siedzieli w jurcie i grzali się przy ognisku. Ale na noc gasili ogień i kładli się spać, a wtedy marzli aż do rana.

Jakoś w połowie zimy zawyła nad tundrą straszliwa wichura ze śnieżycą. Wieje dzień, wieje drugi, wieje trzeci — wydaje się, że porwie z sobą skórzaną jurtę. Ludzie nie mogą wyjść na dwór, siedzą w jurcie zziębnięci i głodni.

Starzec z córkami słucha, jak wyje zamieć, wreszcie mówi tak:

— Zawierucha sama się nie skończy. Wypuścił ją na świat Kotura, pan wiatrów. Pewno się gniewa. Widać chce, żebyśmy mu przysłali dobrą żonę. Idź ty, najstarsza córko. Idź, proś go, żeby wstrzymał zamieć. Jak nie pójdziesz, zginie cały nasz lud.

— Jakże mam pójść? — pyta córka. — Nie znam drogi.

— Dam ci małe saneczki. Pchnij je pod wiatr i pójdź za nimi. Wicher będzJe ci rozwiązywać rzemyki u kożucha. Nie zatrzymuj się, nie wiąż ich. Wicher będzie ci nabijać śnieg do futrza­nych butów. Nie przystawaj, nie wytrząsaj śniegu. Spotkasz wysoką górę. Wejdź na nią. Tam się zatrzymaj, zawiąż rzemyki u futra i wysyp śnieg z butów. Kiedy będziesz na tej górze, przy­leci ptaszek. Będzie chciał usiąść ci na ramieniu. Nie odpędzaj ptaszka. Pogłaskaj go, ogrzej. Potem siądź na sanki i spuść się z góry. Sanki zawiozą cię przed wejście do jurty Kotury. Wejdź tam. Niczego nie ruszaj. Usiądź i czekaj. Przyjdzie Kotura. Rób, co ci każe.

Najstarsza córka ubrała się, stanęła za sankami, pchnęła je pod wiatr i poszła za nimi.

Kiedy wicher rozwiązał jej rzemyczki u futra — zatrzymała się i zawiązała je. Kiedy śnieg nasypał jej się do butów — przy­stanęła i wysypała go. Długo szła i szła w zawierusze, wreszcie doszła do góry. Wdrapała się na nią z trudem. Wtem przyleciał ptaszek i chciał usiąść na jej ramieniu. Zaczęła machać rękami, więc ptaszek krążył, krążył, ale usiąść nie śmiał i odleciał.

Dziewczyna siadła na sanki, a sanki zawiozły ją prosto przed wejście do jurty Kotury.

Weszła tam, patrzy — leży pieczone mięso jelenie. Rozpaliła ogień, ogrzała się i zaczęła odrywać tłuszcz z pieczeni. Jadła kawał po kawałku. Dużo zjadła, bardzo dużo.

Wtem usłyszała, że kto£ podchodzi do jurty. Uchyliła się skóra u wejścia i wszedł młody olbrzym. To był Kotura, pan wichrów. Popatrzył na dziewczynę i zapytał:

— Skąd przyszłaś? Czego tu chcesz?

— Ojciec przysłał mnie do ciebie.

— Po co?

— Żebyś mnie wziął za żonę.

— Wstań i ugotuj mięso, które przyniosłem z polowania. Dziewczyna ugotowała mięso. "Kotura kazał jej podzielić je na dwie równe części i powiedział.

— Jedną połowę my będziemy jedli, a drugą włóż do niecułki i zanieś do sąsiedniej jurty. Nie wchodź tam, tylko poczekaj u wejścia. Wyjdzie do ciebie stara kobieta. Oddaj jej mięso i czekaj, aż ci wyniesie niccułkę.

Dziewczyna wzięła mięso i wyszła z jurty. A zawierucha dokoła wyje, śnieżyca sypie, mroźna wichura szarpie — nie widać nic. Co można znaleźć w taką zamieć?

Dziewczyna odeszła trochę w bok. Postała, pomyślała — i wyrzuciła mięso w śnieg. Wróciła do jurty z pustą niecułką.

Kotura popatrzył na nią i zapytał:

— Zaniosłaś mięso?

— Zaniosłam.

— Pokaż niecułkę. Zobaczę, co dostałaś za to.

Dziewczyna pokazała pustą niecułkę. Kotura nic nie powiedział. Podjadł sobie i położył się spać.

Na drugi dzień rano wstał, przyniósł do jurty surowe skóry jelenie i rozkazał:

— Idę na polowanie, a tymczasem wypraw te skóry i uszyj mi z nich ubranie, kapce i rękawice. Kiedy wrócę, przekonam się, co potrafisz.

Poszedł polować w tundrze, a dziewczyna wzięła się do roboty.

Wtem uniosła się skóra u wejścia. Siwa, stara kobieta weszła do jurty i poprosiła:

— Coś mi wpadło do oka, nie mogę tego wyjąć. Pomóż mi.

— Nie mam czasu! — zawołała dziewczyna. — Nie przeszka­dzaj mi w robocie!

Staruszka nic nie powiedziała, tylko odwróciła się i wyszła.

Dziewczyna została sama. Gniecie skóry, skrobie, kraje nożem, szyje odzież dla Kotury. Szyje byle jak, bo strasznie się śpieszy, żeby zdążyć. Jeden dzień to za mało czasu. Zresztą nie ma czym uszyć porządnie.

Wieczorem Kotura wrócił z polowania i pyta:

— Odzież dla mnie gotowa?

— Gotowa.

Kotura pomacał — skóry twarde, źle wyprawione. Obejrzał — zeszyte krzywo, nie na jego miarę. Rozgniewał się i wypędził dziewczynę z jurty. Nie wiadomo, co się z nią stało — przepadła.

Zawierucha sypnęła śniegiem jeszcze gęściej, zawyła jeszcze okrutniej.

Siedzi starzec w swojej jurcie dniem i nocą, słucha wycia wi­chury. Wreszcie mówi tak:

— Najstarsza córka nie posłuchała mnie. Zrobiła nie tak, jak jej kazałem. Dlatego zamieć nie ustaje. Kotura się gniewa. Druga moja córko, zbieraj się w drogę.

Zrobił saneczki, powiedział jej to samo, co mówił najstarszej, i wysłał ją do Kotury.

Sam siedzi z najmłodszą córką i czeka, aż zadymka ustanie.

Średnia córka pchnęła saneczki pod wiatr i poszła za nimi. Po drodze wiatr rozwiązał jej rzemyki u futra, przewiała ją mroźna wichura. Nabiło jej śniegu do butów, nogi jej zmarzły. Nie wytrzymała. Za wcześnie zawiązała rzemyczki, za wcześnie wy­sypała śnieg. A na górze odpędziła ptaszka.

Zjechała na saneczkach pod jurtę Kotury. Weszła, rozpaliła ogień i najadła się jeleniej pieczeni. Kiedy wrócił Kotura, ugoto­wała mięso, jak kazał. Ale nie odniosła połowy staruszce, tylko wyrzuciła mięso w śnieg. A Koturze powiedziała, że odniosła.

Na drugi dzień rano Kotura dał jej surowe skóry jelenie do wyprawienia i uszycia, a sam poszedł polować w tundrze.

Tymczasem przyszła staruszka i poprosiła dziewczynę, żeby wyjęła to, co jej wpadło do oka. Ale dziewczyna nie chciała pomóc i staruszka poszła sobie.

Kotura wrócił i rozgniewał się znowu, że skóry są twarde i odzież źle uszyta. Wypędził dziewczynę z jurty. Nie wiadomo, co się z nią stało — przepadła.

Zawierucha nie ustawała.

Starzec czekał, czekał, wreszcie**posłał do Kotury najmłodszą, ukochaną swoją córkę.

Dziewczyna wyszła z jurty, pchnęła sanki pod wiatr i poszła za nimi. A zadymka wyje, szarpie, chce zwalić ją z nóg, oślepić i zabić.

Dziewczyna idzie i przypomina sobie, co ojciec mówił, słowo po słowie.

Wicher rozwiązuje jej rzemyczki, wgryza się pod futro — dziewczyna nie zatrzymuje się, żeby je zawiązać, śnieg pcha się do butów i mrozi jej nogi — dziewczyna nie przystaje, żeby go wysypać. Brnie przez zaspy, idzie i idzie.

Napotkała wielką górę. Weszła na nią, pchając przed sobą sanki. Na górze przystanęła, zawiązała rzemyczki i wysypała śnieg. Przyleciał ptaszek i usiadł jej na ramieniu. Dziewczyna pogładziła jego piórka i ogrzała go oddechem. Ptaszek odleciał, ona siadła na sanki i zjechała prosto przed jurtę Kotury.

Weszła do jurty. Nic nie tknęła, tylko usiadła i czekała.

Wtem ktoś uchylił skórę u wejścia i ukazał się młody olbrzym. Popatrzył na dziewczynę i zapytał:

— Skąd przyszłaś? Czego tu chcesz?

— Ojciec przysłał mnie do ciebie.

— Po co?

— Kazał mi poprosić ciebie, żebyś wstrzymał zamieć. Jeżeli tego nie zrobisz, to wymrą wszyscy ludzie w naszej osadzie.

— Rozpal ogień i ugotuj mięso — rozkazał Kotura. — Głodny jestem. A i ty, widzę, nic nie jadłaś jeszcze.

Dziewczyna prędko ugotowała mięso. Olbrzym najadł się, dał dziewczynie jeść, a połowę mięsa kazał jej odnieść do sąsiedniej jurty.

Dziewczyna wzięła niecułkę z mięsem i wyszła. A zawierucha wyje dokoła, śnieżyca sypie — nie widać nic. Dokąd iść? Gdzie szukać tamtej jurty? Dziewczyna postała, pomyślała — i poszła przed siebie.

Wtem przyfrunął ten sam ptaszek, co to przyleciał do niej na górze. Zatrzepotał skrzydełkami tuż przy jej twarzy, jakby ją wołał za sobą. Dziewczyna poszła za ptaszkiem. Gdzie ptaszek leci, tam i ona idzie.

Szła, szła przez zaspy, aż tu z boku zamigotała jej jakaś iskierka. Ucieszyła się i poszła w tę stronę, myślała, że to jurta.

Podeszła blisko — nie widać jurty, tylko pagórek pod śniegiem. A ten pagórek dymi.

Dziewczyna obeszła go dokoła, trąciła nogą — osypał się śnieg i zobaczyła wejście. Wyjrzała stamtąd siwa staruszka i zapytała:

— Coś ty za jedna? Czego tu chcesz?

— Babciu, przyniosłam mięso. Kotura mi kazał oddacie wam.

— Kotura kazał? No to daj. A sama poczekaj na dworze.

Stoi dziewczyna przed pagórkiem i czeka.

Wreszcie znów otworzyło się wejście, wyjrzała staruszka i oddała jej niecułkę. Coś w niej było, ale dziewczyna nic nie ruszała, tylko zawróciła do jurty Kotury.

— Gdzieś chodziła tak długo? — zapytał Kotura. — Znalazłaś staruszkę ?

— Znalazłam.

— Oddałaś jej mięso?

— Oddałam.

— Pokaż niecułkę. Zobaczę, co ci dała za to, Kotura zajrzał do niecułki, a tam były noże, skrobaki, międlarki, wszystko, czego potrzeba do wyprawienia skór. Były też stalowe igły.

Roześmiał się Kotura i powiedział:

— Dostałaś wiele pożytecznych rzeczy! Wszystko to ci się przyda.

Na drugi dzień rano Kotura wstał, przyniósł do jurty surowe skóry jelenie. Kazał dziewczynie wyprawić je i uszyć dla niego ubranie, kapce futrzane i rękawice.

— Jak dobrze uszyjesz, to cię wezmę za żonę — powiedział.

Poszedł. Dziewczyna zabrała się do roboty. Teraz dopiero przydał jej się podarek staruszki: miała wszystkie potrzebne narzędzia.

Jednak nie sposób tyle zrobić przez jeden dzień, ile kazał Kotura, choćby się miało najlepsze narzędzia. Ale dziewczyna nie traciła czasu na rozmyślania nad tym, czy zdąży, tylko pracowała ze wszystkich sił.

Wygniata skóry, skrobie, kraje, szyje. Robi, co może.

Wtem staje u wejścia staruszka i mówi:

— Pomóż mi. Coś mi wpadło do oka i nie mogę sama tego wyjąć.

Dziewczyna nie powiedziała: “nie mam czasu", tylko odłożyła robotę na bok i wyjęła pyłek z oka staruszki. Poznała przy tym, że to ta sama stara kobieta, do której odnosiła mięso.

— Już dobrze, już mnie oko nie boli — powiedziała staruszka. — Teraz zajrzyj mi do prawego ucha.

Dziewczyna zajrzała do prawego ucha staruszki i przestraszyła się.

— Co tam zobaczyłaś? — zapytała staruszka.

— Babciu, w twoim uchu siedzi jakaś dziewczyna.

— To czemu jej nie zawołasz? Zawołaj ją, ona ci pomoże.

Ucieszyła się najmłodsza siostra i zawołała tamtą dziewczynę do pomocy. Wtem z ucha staruszki wyskoczyła nie jedna, tylko aż cztery młode dziewczęta. Wszystkie zabrały się do roboty: wygniatają skóry, skrobią, kroją, zeszywają. Pięć robotnic to nie to samo co jedna, wszystko uszyły w mig.

Wtedy staruszka schowała swoje cztery córki do ucha i wyszła z jurty.

Wieczorem Kotura wrócił z polowania i pyta:

— Uszyłaś wszystko, co ci kazałem?

— Uszyłam.

— Pokaż, to obejrzę i przymierzę.

Pomacał Kotura odzież — skóry miękkie. Nałożył na siebie — wszystko w sam raz. Nie za wąskie, nie za szerokie, skrojone w miarę, zeszyte mocno i równo. Uśmiechnął się i powiada:

— Spodobałaś mi się. Mojej matce i moim czterem siostrom także się podobasz. Pracujesz dobrze. I dzielna jesteś, przyszłaś odważnie w taką wichurę i zamieć, żeby twój lud nie zginął. Bądź moją żoną! Zostań w mojej jurcie.

Zaledwie to powiedział, w całej tundrze wicher przestał wiać, śnieg przestał padać i zawierucha ucichła. Ludzie zamiast się kryć i marznąć, powychodzili ze swoich jurt i cieszyli się.

Staruszek wyszedł także z jurty. Uśmiechnął się. Wiedział, że jego ukochana córka ocalała.

RAK NIEBORAK

Lezie rak-nieborak. Coś mu się pomyliło — zamiast do swo­jej jamki pod kamieniem, zalazł aż do wsi.

Ludzie z tej wsi nigdy jeszcze nie widzieli raka. Bardzo się zdziwili i przestraszyli.

— Co to za zwierzę — pytali jedni drugich — co ma ty­le nóg i chodzi w przód i w tył, i taki pancerz ma na sobie? Wysunął się z gromady jakiś mędrek i powiedział:

— Czy nie widzicie, że nosi przed sobą dwie pary nożyczek? To nie zwierzę, to krawiec.

Wieśniacy ucieszyli się. Stary krawiec niedawno umarł, a młody umiał tylko szyć, ale nie umiał skroić ubrania. Przyda się krojczy.

Rozłożyli kawał sukna na stole, posadzili na nim raka i patrzą, co będzie.

Biedny rak chciałby znaleźć swoją rzeczkę, chciałby uciec. Łazi po suknie to w tę stronę, to w tamtą. To otwiera kleszcze, to znów zamyka.

— Oho — mówią ludzie — krawiec nam pokazuje, gdzie mamy krajać.

Tną za rakiem, ciach — mach! Pocięli całe sukno na drobne kawałki i teraz dopiero zrozumieli, że je popsuli.

— Ach, ty nicponiu — zaczęli wykrzykiwać potrząsając pięściami nad rakiem — oszukałeś nas! Nie ujdzie ci to na sucho.

Sołtys chciał raka chwycić, ale przestraszony rak jak go nie utnie nożycami! Sołtys wrzasnął:

— Ratujcie, dobrzy ludzie, bo mnie zamorduje! Chłopi odczepili raka i zaraz urządzili nad nim gromadzki sąd.

Wyrok zapadł taki:

— Nikt z nas nie wie, co to za zwierzę. Ale oszukało nas, bo udawało krawca, a wcale nie jest krawcem. Na dodatek pró­bowało uciąć palec samemu sołtysowi. Więc chociaż nie wiemy, jak się nazywa, wiemy, że to jest oszust i rozbójnik. Skazujemy go na śmierć przez utopienie.

Podsunęli rakowi pod nos deskę, a kiedy rak na nią wlazł, zanieśli go ostrożnie na most.

Cała gmina zeszła się nad rzekę, żeby się przyjrzeć, co teraz będzie.

Przechylili deskę nad wodą i — chlup! rak spadł do rzeki. Ktoś z tłumu krzyknął:

— Dobrze mu tak!

Tymczasem rak dał co prędzej nurka na dno. Schował się do jamki i zawołał:

— No, nareszcie jestem w domu! Jacy to zacni ludzie, że mnie odnieśli z powrotem do rzeki!

CZWORO PRZYJACIÓŁ

W dalekim, dalekim kraju płynęła rzeka. Nad jednym jej brzegiem stał wysoki, gęsty las. Nad drugim była łączka. Dokoła łączki rosły krzaki i drzewa.

Pośrodku była norka, a w tej norce mieszkała polna mysz z my szatkami.

Mysz bardzo kochała swoje dzieci. Przynosiła im smaczne rzeczy do jedzenia. Wyprowadzała je na spacer. Opowiadała im bajki.

A kiedy wychodziła sama, bez nich, to mówiła:

— Teraz posiedźcie grzecznie w norce i nigdzie nie wychodźcie beze mnie, bo jesteście za małe. Mogłoby was coś zjeść.

Nad rzeką, na skraju łączki, mieszkał żółw. Mógł chodzić po ziemi i pływać w wodzie. Grzał się na słońcu, a potem chlup! do wody i pływa. A jak ma dosyć pływania, to wyłazi na brzeg i znów grzeje się na słońcu albo śpi pod krzakiem. Taki to był ten żółw.

Mysz z początku bała się żółwia, ale potem zaprzyjaźniła się z nim. Wieczorem, kiedy pokładła myszątka spać, przychodziła nad rzekę. Żółw wyłaził z wody i zaczynały się wieczorne po­gwarki.

Na wysokim drzewie nad łączką mieszkał stary kruk. Widział nieraz, jak mysz i żółw rozmawiali sobie nad rzeką, ale nie słyszał, co mówili. Bardzo był tego ciekaw.

Raz nie wytrzymał z ciekawości i sfrunął na brzeg rzeki. Żółw i mysz przestraszyli się i chciały uciekać, ale kruk powiedział:

— Nie uciekajcie, nic złego wam nie zrobię. Chciałbym tylko posłuchać, o czym tak co wieczór rozmawiacie. Nudno mi samemu na drzewie.

No i zaprzyjaźnili się wszyscy troje: mysz, żółw i kruk.

Mysz opowiadała o swoich dzieciach, jakie są śliczne, mię­ciutkie i sprytne. Żółw opowiadał, co się dzieje w rzece, jakie są tam żaby, ryby, rośliny.

A kruk opowiadał, co widział na świecie. Miał duże, mocne skrzydła, latał daleko i wszystkiemu z góry się przyglądał, więc miał najwięcej do opowiadania.

— Wiecie co — powiedział kiedyś — wybierzmy się na wy­cieczkę. Tam za łączką jest strumień, co wpada do naszej rzeki. Dalej są duże pastwiska i pola. Za nimi mieszkają ludzie. Mają swoje nory i gniazda, zupełnie inne niż nasze i dużo większe. Chcecie, to was zaprowadzę.

Mysz zawołała:

— Ach nie, nie chcę! Nie mogę odejść tak daleko od moich myszątek.

Żółw powiedział:

— Nie chcę zbliżać się do ludzi. Nie umiem prędko biegać i mogliby mnie złapać. Słyszałem od mojego ojca, a ojciec słyszał od swojego ojca i ten od swojego, że niektórzy ludzie gotują z nas zupę.

Więc nie poszli na wycieczkę. Mysz i żółw zostali na łączce, a kruk dalej latał sam. Wieczorem wracał do nich i opowiadali sobie, co im się zdarzyło przez cały dzień.

Pewnego wieczora siedzieli sobie jak zwykle wszyscy troje nad rzeką. Wtem usłyszeli trzask gałęzi i tętent po drugiej stronie rzeki, w lesie. Patrzą, aż tu wielki zwierz wypada z lasu, rzuca się do wody i płynie do nich.

Mysz uciekła do norki. Kruk załopotał skrzydliakami i co prędzej odfrunął na drzewo. Żółw dał nurka do wody, schował się w sitowiu i wyglądał ostrożnie, co będzie dalej.

Tymczasem przez rzekę płynęła sarenka. Dopłynęła, wyszła na brzeg i zaczęła się rozglądać. Patrzy, a tam siedzi żółw.

Żółw też patrzył na sarenkę. Pomyślał sobie, że wcale nie jest straszna, chociaż duża.

Sarenka też pomyślała, że żółw nie jąst straszny.

Długo tak się sobie przyglądali, aż wreszcie żółw powiedział:

— Może chcesz napić się wody albo osuszyć się tu na słońcu? Pozwalam ci.

Sarenka napiła się. Potem pasła się na łączce nad rzeką.

Żółw wyszedł z sitowia i rozmawiał z nią.

Mysz usłyszała, że ktoś rozmawia. Wyjrzała z norki, a kiedy się przekonała, że nie dzieje się nic strasznego, wróciła na brzeg.

Kruk nie chciał być sam i też przyleciał posłuchać.

Więc sarenka zaczęła opowiadać o sobie:

— Mieszkałam sobie spokojnie w wielkim lesie z tamtej strony. Jadłam soczystą trawę, piłam wodę ze źródła, biegałam po całym lesie i nikt mi nie przeszkadzał. Aż tu przyszedł do lasu człowiek i zaczął strzelać na prawo i lewo, do ptaków, do zwierząt, jak się zdarzyło. Bałam się, że mnie zastrzeli, więc uciekłam.

— Zostań z nami — powiedziała mysz. — U nas nie ma ludzi ani drapieżnych zwierząt, jest zupełnie bezpiecznie.

I sarenka została na łączce.

Przez dzień się pasła, wieczorem spotykała się nad rzeką z przy­jaciółmi i gawędzili sobie wszyscy czworo: mysz, kruk, żółw i sarenka.

Ale po kilku dniach sarence zaczęło się nudzić. Łączka wy­dała jej się ciasna, ona przywykła biegać i skakać po wielkim lesie. Więc powiedziała, że pójdzie na wycieczkę.

Żółw radził, żeby nie odchodziła daleko, bo może spotkać ludzi i stanie jej się coś złego.

Z początku sarenka zaglądała tylko ostrożnie na drugą stronę krzaków, które otaczały łączkę. Ale pewnego dnia nie wróciła wieczorem i przyjaciele na próżno oczekiwali jej nad rzeką.

— Gdzie jest nasza sarenka? — martwiła się mysz. — Może się zgubiła?

— Żeby tylko nie spotkała znowu człowieka ze strzelbą — fra­sował się żółw.

Kruk obiecał, że jeżeli sarenka nie wróci do rana, to on poleci jej szukać.

Minęła noc, słońce wstało, a sarenka nie wróciła.

Żółw podreptał pod drzewo kruka i zapytał:

— Kruku, kruku, czy już się obudziłeś?

— Tak — odpowiedział kruk.

— No to leć, bo sarenki nie ma. Obleć wszystkie lasy, pola, łąki. Zaglądaj wszędzie i wróć nam powiedzieć, co widziałeś.

Żółw usiadł obok norki myszy i oboje czekali na kruka.

Czekali bardzo długo. Wreszcie kruk wrócił łopocząc skrzy­dłami. Opuścił się obok żółwia i zakrakał:

— Widziałem ją. Zły człowiek zastawił sieci. Sarenka w nie wpadła i nie może sieci rozerwać. Poznała mnie. Prosiła, że­byśmy prędko obmyślili jakąś pomoc, bo jak przyjdzie po nią człowiek, będzie za późno. Szarpałem te sieci dziobem, ale są mocne. Co robić?

— Ja mam bardzo ostre zęby — pisnęła mysz. — Pobiegnę do sarenki i spróbuję przegryźć te sznurki, z których człowiek zrobił sieć. Ty, kruku, leć górą i pokazuj mi drogę.

— Ja też pójdę z wami na pomoc sarence — powiedział żółw. Ale mysz zawołała:

— Ach nie, żółwiu, zostań tutaj! Za wolno biegasz, trzeba by czekać po drodze na ciebie. A my musimy się przecież śpieszyć, żeby zdążyć, zanim człowiek przyjdzie po sarenkę.

Żółw bardzo się zmartwił, że ma zostać. Kruk poleciał, «a mysz dreptała za nim, aż dobiegła do sarenki.

Sarenka bardzo się ucieszyła i prosiła, żeby ją uwolnili jak najprędzej.

Mysz zabrała się do przegryzania sznurków. Piłowała ząbkami, piłowała, piłowała — aż przegryzła.

Przez dziurę w sieci sarenka wyrwała się na swobodę i już mieli biec wszyscy do domu, wtem patrzą: lezie żółw.

— Po coś tu przyszedł? — zakrakał kruk, a mysz pisnęła:

— Czy ciebie nie prosiłam, żebyś na nas czekał w domu?

— Nie mogłem czekać i czekać sam jeden. Niepokoiłem się, że może i wam stało się co złego, więc poszedłem was szukać.

— Ach, jaki ty jesteś, żółwiu! — zawołała mysz. — Przez ciebie nie będziemy mogli prędko uciekać. Ojej, cicho, już ktoś idzie... Słyszycie trzask gałęzi?

— To człowiek — zakrakał cichutko przerażony kruk. — Widzę go, ma strzelbę. Prędzej, prędzej, uciekajmy!

Kruk pofrunął, sarenka i mysz pobiegły za nim.

Żółw nie mógł nadążyć, więc schował się pod drzewem między suchymi liśćmi.

Myśliwy podszedł do sieci, obejrzał je i bardzo się zdziwił.

“No, no", pomyślał sobie, ,,zwierzę, które złapało się w sieć, musiało mieć ostre zęby, kiedy wygryzło taką dziurę. Ciekaw jestem, co to było".

Wtem dostrzegł żółwia. Zdziwił się jeszcze bardziej i mruknął:

— Czyżby to on miał zęby? Nigdy nie widziałem zębatego żółwia. Trzeba go W* domu obejrzeć dokładnie, a potem żona ugotuje mi pyszną żółwiową zupę.

Myśliwy miał u pasa worek. Wrzucił tam żółwia i poszedł do domu.

Tymczasem sarenka i mysz spostrzegły, że żółw został. Bardzo się bały, ale przystanęły, a kruk zawrócił, żeby zobaczyć, co się stało.

Widział z góry, jak człowiek wrzucił żółwia do worka. Krakał mu tuż nad głową, żeby go przestraszyć, ale wszystko nadaremnie. Człowiek nic sobie z tego nie robił i szedł dalej. Raz nawet wy­celował do kruka i strzelił, ale nie trafił. Kruk musiał uciekać.

Poleciał do sarenki i myszy.

— Wiecie? Straszna rzecz się stała. Człowiek niesie żółwia w worku. Pewno chce go ugotować.

— Biedny, biedny nasz żółwik — zapłakała sarenka. — Wierny nasz przyjaciel. Przybiegł mi na pomoc, a teraz sam ma zginąć? Mysz pisnęła:

— Nie pozwolimy na to! Przegryzłam sieć, to może prze­gryzę i worek. Tylko postarajcie się, żeby go człowiek rzucił.

— Już wiem, jak to zrobić — zawołała sarenka. — Będę bie­gała i skakała tu, tam, wszędzie, żeby mnie człowiek widział coraz to w innej stronie. Zacznie za mną gonić, żeby mnie upolować. Strasznie się zmęczy, bo ja mam cztery nogi, a on tylko dwie. Może rzuci worek.

— Ale człowiek może cię zabić — powiedział kruk. — Prze­cież o mało mnie nie zastrzelił. Uważaj bardzo.

— Będę się pilnowała. Leć, kruku, pokaż mi, którędy człowiek idzie.

I naprawdę myśliwy zaczął biegać za sarenką. A ona pokazuje się tu za krzakami, tam za dębem i zaraz się chowa, zanim człowiek zdąży strzelić.

Myśliwy biegnie w stronę dębu, a sarenka wygląda zza buka, i już jej nigdzie nie ma.

Wtem wysuwa głowę zza skałki, zupełnie w innej stronie. I tak ciągle zwodzi i zwodzi.

Człowiek zmęczył się, spocił, zasapał, a tu na dodatek uderzał go po boku worek z żółwiem. Rozgniewał się i cisnął worek ze złością, żeby mu łatwiej było gonić za sarenką.

Ona jeszcze wabiła go przez jakiś czas to tu, to tam, bo chciała, żeby mysz miała czas przegryźć worek.

Wreszcie zrobił się wieczór i zaczęło się ściemniać.

Myśliwy był okropnie zły, że mu się nie udało polowanie na sarnę. Wrócił po worek, chciał zabrać do domu chociaż żółwia.

Patrzy, co to? Worek był pękaty, a teraz leży na mchu jakoś płasko.

Chwycił worek, podniósł — lekki! Z boku wygryziona dziura.

Przestraszył się. “Co to się dzieje", pomyślał. “Chyba jestem w zaczarowanym lesie, czy co? Żółwie mają tu zęby, wygryzają dziury w sieciach i nawet w workach. Kruki mnie się nie boją, kraczą mi nad samą głową. Zaczarowana sarna to się ukazuje, to znika. Nie chcę tu być, jeszcze i mnie się te czary czepią. Wy­prowadzę się w inne strony, znajdę sobie lepsze lasy".

Sarenka, żółw, kruk i mysz śmiali się, kiedy widzieli z daleka, jak myśliwy wielkimi krokami ucieka przestraszony z pustym workiem.

Wrócili wszyscy razem na swoją łączkę i żyli tam szczęśliwie.

Sarenka mogła biegać wszędzie i nie spotykała już ludzi, bo myśliwy powiedział innym o czarach i wszyscy przestali tam polować.

Myszątka podrosły i razem z matką chodziły wieczorem na brzeg rzeki, żeby słuchać opowiadań żółwia, kruka i sarenki.

Najbardziej lubiły straszną bajkę o myśliwym, co polował na sarenkę i na żółwia, i o dzielnej myszce z ostrymi ząbkami.

— To była nasza mama — mówiły i spoglądały po sobie, dumne i szczęśliwe.

TKACZ I CZARODZIEJ

Na południu Indii, w mieście Machiłaropia, żył biedny tkacz, Sagaradatta.

Sagaradatta umiał tkać bardzo piękne dywany. Ale tkał je ogromnie wolno — jeden dywan na rok — i dlatego niewiele zarabiał.

Pewnego razu, kiedy Sagaradatta kończył najpiękniejszy dy­wan, zepsuł się warsztat, na którym tkał. Był bardzo stary i coś w nim pękło.

Sagaradatta nie tracił czasu na to, żeby się martwić i skarżyć się na swój los, tylko wziął siekierę i poszedł szukać jak najmocniej­szego drzewa, żeby naprawić warsztat.

Obejrzał wiele drzew. Wreszcie na brzegu oceanu zobaczył ogromne drzewo bukszpanowe. Ucieszył się.

— Takiego drzewa szukałem! — zawołał. — Jest bardzo mocne i twarde. Będzie można zrobić z niego wszystkie po­trzebne części do mojego warsztatu.

Ale nie zdążył jeszcze podnieść siekiery, kiedy usłyszał prośbę:

— Przyjacielu, zostaw to drzewo, nie rąb go!

— Kto mówi do mnie? — zdziwił się tkacz.

— Czy naprawdę się nie domyślasz? To ja, leśny czarodziej. Ten bukszpan to mój dom. Dlaczego chcesz go ściąć?

Sagaradatta jeszcze nigdy nie spotkał leśnego czarodzieja, więc przestraszył się. Ale potem pomyślał: ,,Przecież muszę przynieść dobre drzewo, żeby naprawić warsztat, a nie znajdę drugiego takiego, jak ten bukszpan". Więc powiedział:

— Jeżeli nie będę miał dobrego drzewa, to nie naprawię warsztatu. A jak nie naprawię warsztatu, to nie skończę dywanu. Jak go nie skończę, to nie będę mógł go sprzedać i moja rodzina będzie cierpieć głód. Lepiej ty przenieś się na inne drzewo, a ja zrąbię bukszpan.

— Nie, nie ruszaj go! Tak mi tu dobrze. Wiatr znad oceanu wieje prosto w tę stronę, tak że nawet w najskwarniejsze dnie czuję miły chłodek. Poproś mnie lepiej, o co tylko chcesz, a ja spełnię zaraz twoją prośbę.

Sagaradatta pomyślał chwilę i zgodził się. Ale powiedział, że zanim o coś poprosi, chce najpierw naradzić się z żoną.

Na tym stanęło i Sagaradatta wyruszył w powrotną drogę. Zanim doszedł do domu, spotkał swego przyjaciela, golibrodę.

— Dokąd tak śpieszysz? — zapytał golibroda.

— Ach, proszę cię, nie zatrzymuj mnie! Widziałem leśnego czarodzieja. Przyrzekł mi, że zrobi dla mnie, o co go poproszę. Więc idę prędko do domu, żeby się naradzić z żoną, o co go prosić.

— Kiedy tak, to poproś o królestwo! — zawołał golibroda. — Wtedy zostaniesz królem, a ja twoim doradcą. We dwójkę na­cieszymy się wszystkim, co w życiu najprzyjemniejsze.

— Może to dobra rada, ale ja i tak chcę naradzić się z żoną.

— Po co? Nie warto, przecież ja ci dobrze radzę, sam to widzisz.

— Może i dobrze, a jednak to jest moja wierna żona i chcę się z nią naradzić.

Sagaradatta pośpieszył do domu. Kiedy zobaczył żonę, opo­wiedział jej o wszystkim. Zapytał:

— Jak myślisz, moja kochana? O co marry prosić leśnego czarodzieja? Mój przyjaciel golibroda radzi, żebym prosił o kró­lestwo.

— Głupi ten golibroda! Nie słuchaj jego rady. Gzy nie wiesz, że życie króla jest pełne trosk, że wciąż musi się frasować, o czyjąś przyjaźń zabiegać, martwić się, że ma nieprzyjaciół? To napady, to oblężenia, to pochlebstwa, to zdrady — nie warto! Takim życiem nie sposób się cieszyć.

— Dobrze mówisz, żono. Więc o co mam prosić?

— Pomyśl, co lubisz nade wszystko, co wolisz nawet odę mnie? Najbardziej lubisz tkać swoje wzory na dywanach, prawda?

— Tak, tak, prawda.

— Wszyscy chwalą twoją robotę, każdy się cieszy, kiedy może kupić twój dywan. Ale nie udaje ci się zrobić więcej niż jeden na rok. Dlatego jesteśmy tacy biedni. Więc proś leśnego czaro­dzieja, żeby ci podarował taki warsztat, na którym będziesz mógł tkać tyle dywanów, ile zechcesz i w najpiękniejsze wzory. Poproś o warsztat czarodziejski.

Tkaczowi spodobała się rada żony. Wyruszył co prędzej nad ocean do czarodzieja. Ale im bardziej się zbliżał do bukszpano­wego drzewa, tym ciężej robiło mu się na sercu.

“Przypuśćmy, że czarodziej da mi taki warsztat, co wtedy będzie?" zastanawiał się Sagaradatta. “Warsztat będzie tkał różne piękne wzory, a nie ja, bo to będzie warsztat czarodziejski. Ja nie będę miał nic przy nim lepszego do roboty, jak sprzedawać dywany i gromadzić pieniądze. Co to za życie"?

Zrobiło mu się tak gorzko na sercu, że kiedy przyszedł do leśnego czarodzieja, powiedział:

— Niczego od ciebie nie potrzebuję. Ponieważ mi nie po­zwalasz ściąć bukszpanowego drzewa, pomóż mi tylko naprawić jakoś inaczej mój własny warsztat, będę z tego zupełnie zadowo­lony.

— Niech się stanie, jak chcesz — odpowiedział czarodziej. — Spełnię twoją prośbę, a ty wracaj do domu.

Sagaradatta wrócił do swojej chaty i od razu podbiegł do war­sztatu. Patrzy: wszystkie części ma całe, wszystkie złożone jak się należy.

Popróbował tkać — warsztat działał wyśmienicie.

Sagaradatta zapomniał o bożym świecie, tylko tkał dniami i nocami, póki nie ukończył dywanu. Nie słyszał, kiedy żona podchodziła do niego, nie widział, ile razy zachodził do jego domu golibroda.

Wreszcie dywan był utkany. Sagaradatta przyglądał mu się długo. Nagle roześmiał się i wykrzyknął:

— Ach, kto zrozumie, jaki jestem teraz szczęśliwy! Mogłem zostać królem, to prawda. Miałbym niezliczone skarby, miałbym niewolników i pochlebców. Ale nie miałbym ani jednego szcze­rego przyjaciela. Leśny czarodziej mógł zrobić ze mnie bogacza, ale wtedy nie miałbym spokoju, wciąż bałbym się utracić majątek. Czyje szczęście da się porównać z moim szczęściem, kiedy widzę przepiękne wzory tych dywanów, które sam utkałem i kiedy słyszę, jak wszyscy chwalą moją robotę?

Tkacz Sagaradatta żył jeszcze wiele lat. Nie zebrał majątku. Ale był szczęśliwy, bo jego dywany były piękniejsze niż złote krążki, którymi za nie płacono. Kiedy patrzył na dywan i cieszył się jego wzorem, wcale nie myślał o tym, czy jest biedny, czy bogaty.

Sława jego sztuki i umiejętności rozeszła się po całym kraju. Nawet po jego śmierci długo jeszcze wspominano, jakie to dy­wany umiał robić tkacz Sagaradatta z Machiłaropii.

KOGUCI KAMIEŃ

Za głębokimi rzekami, za wysokimi górami jest we włoskiej krainie miasteczko Grottanegra. W tym miasteczku żył kiedyś, bardzo dawno, stary Tomasz Aniello.

Tomasz Aniello nie miał nic własnego oprócz nędznej odzie­ży i koguta, którego sam wyhodował.

Pewnego ranka, kiedy głód dokuczał mu bardziej niż zwykle — a pamiętajcie, że głód potrafi nawet wilka wygnać z lasu — Aniello z ciężkim sercem postanowił sprzedać koguta.

Zaniósł go na targ. Spotkał tam dwóch czarnoksiężników w czarnych szatach i w czarnych kapeluszach.

Czarnoksiężnicy wytargowali od niego koguta za pół lira i w dodatku pod warunkiem, że Aniello odniesie im go do domu i dopiero tam odbierze zapłatę.

Czarnoksiężnicy poszli przodem, a Tomasz Aniello za nimi.

Kiedy tak szli, Aniello usłyszał, co tamci dwaj mówili. Chociaż rozmawiali w swoim tajemnym języku, Aniello ich zrozumiał, bo kręcił się sporo po świecie i z niejednego pieca chleb jadał.

Jeden z czarnoksiężników powiedział do swego towarzysza:

.— I kto by to pomyślał, Dżennajo, że spotkamy na nasze szczęście takiego półgłówka, który sam nie wie, co ma?

— Tak, to nasze szczęście — zgodził się Dżennajo. — Kiedy wyjmiemy czarodziejski kamień z głowy tego koguta i zrobimy z niego pierścień, będziemy mieli wszystko, o co go poprosimy.

“Oho", pomyślał Aniello, “nie dam się nabrać. Wolę, żeby to szczęście było moje, a nie wasze".

Kiedy wszyscy trzej znaleźli się w wąskiej, krętej uliczce, zawieszonej w poprzek sznurami suszącej się bielizny, Aniello uciekł tą uliczką z powrotem i wrócił okrężną drogą do domu. Tam zabił koguta i wyjął mu kamień z głowy. Potem namówił wędrownego miedziorytnika, żeby zabrał sobie koguta na rosół, a za to, żeby zrobił dla Aniella mosiężny pierścionek i żeby weń wprawił znaleziony kamień.

Tak się też stało. Aniello wrócił do domu, zamknął się w swojej izbie i rozkazał pierścieniowi:

— Chcę być pięknym osiemnastoletnim młodzieńcem!

Krew zawrzała mu w żyłach i zaczęła prędzej krążyć, nerwy stały się mocne jak świeżo ukręcone postronki, nogi stanęły krzepko, ciało zrobiło się białe i świeże jak migdał, oczy rozbłysły, srebrne włosy zamieniły się w złote. Usta, zapadnięte jak splądrowana i zburzona forteca, uzbroiły się zębami. Broda, podobna do zagajnika stratowanego przez myśliwych, zrobiła się gładka i miękka jak ruń pszenicy.

Jednym słowem Aniello zamienił się w przystojnego młodzieńca, odzianego w piękne szaty.

Nabrał jeszcze więcej śmiałości i rozkazał znowu:

— Chcę mieć pałac i stać się królewskim zięciem!

Natychmiast stanął pałac taki wspaniały, że nie sposób go opisać. Aniello biegał po nim, zaglądał wszędzie i wszystko po­dziwiał — komnaty, malowidła, kolumny, zwierciadła. Wszędzie złoto, srebro, blask kryształów i drogich kamieni.' światła odbijały się w błyszczących posadzkach.

Biedny Tomasz Aniello nigdy nie widział takich wspaniałości. W stajniach znalazł przepyszne rumaki, w wozowni powozy, za pałacem ogród, a w nim posągi i wodotryski.

Nawet król 'mrugnął z podziwu parę razy i chętnie wydał za Tomasza swoją córkę. Młodzi byli ze sobą szczęśliwi, a po roku narodziła im się córeczka. Nazwali ją Pentełla.

Aniello cieszył się ze wszystkiego, a najwięcej z odzyskanej młodości.

Ale czarnoksiężnicy nie zasypiali gruszek w popiele. Myszko­wali, podglądali, wertowali tajemne księgi, pytali zwierciadeł czarnoksięskich, aż odgadli, że zięć królewski to nie kto inny, tylko ten sam stary nędzarz, który im uciekł ze swoim kogutem.

Zaczęli się naradzać, jak mu wydrzeć jego bogactwo i młodość.

Wreszcie zrobili lalkę, która miała w sobie sztuczną maszyne­rię, tak że umiała śpiewać i grać na małej gitarze.

Czarnoksiężnicy przebrali się za kupców i poszli z tą lalką do Pentelli. Wypatrzyli chwilę, kiedy była sama, i pokazali jej lalkę.

Każda dziewczynka chciałaby mieć taką lalkę, nic dziwnego, że i Pentełla miała na nią ochotę. Ale nie była pewna, czy rodzice ją kupią, a swoich pieniędzy nie miała, bo była jeszcze mała.

Przebiegli kupcy powiedzieli jej, że to nic, bo oni nie chcą pieniędzy. Chętnie podarują lalkę Pentelli, byleby im oddała małą przysługę.

— Jaką przysługę? — zapytała dziewczynka.

— Postaraj się pokazać nam z bliska pierścień, który twój ojciec nosi na palcu, księżniczko — poprosił jeden z kupców. — To przecież nikomu nie zaszkodzi. Chcemy ten pierścień obejrzeć, żeby obstalować sobie taki sam. Ale pamiętaj, że to tajemnica i nie mów o tym nikomu, nawet ojcu. Widzisz, jak tanio dostanie ci się ta lalka.

Jest takie włoskie przysłowie: Kiedy za tanio coś sprzedają, uważaj, bo cię oszukają. Ale Pentełla nie znała tego przysłowia, więc nie podejrzewała podstępu i zgodziła się. Poprosiła czarno­księżników, żeby przyszli nazajutrz, a ona. tymczasem postara się o pierścień.

Czarnoksiężnicy odeszli. Po niedługim czasie wrócił do domu Aniello. Córka zaczęła go prosić, przymilać się i żartować, aż go tak omotała, że pożyczył jej swój pierścień do zabawy. Wieczo­rem zapomniał o nim i pierścień został u Pentelli.

Rano przyszli ukradkiem czarnoksiężnicy. Zaledwie pierścień dostał się do ich rąk, porwali go i znikli, jakby rozwiali się w dym.

Przerażona Pentella bała się przyznać rodzicom, że oddała pierścień ojca.

Tymczasem czarnoksiężnicy ukryli się w głębi najciemniej­szego, najgęstszego lasu i tam rozkazali pierścieniowi, żeby od­czynił to wszystko, co kiedyś dostał od niego Aniello.

W tej samej chwili Aniello rozmawiał z królem w jego pałacu i niczego nie podejrzewał. Wtem włosy jego zrobiły się rzadkie i siwe, czoło pokryły zmarszczki, brwi się zwichrzyły, oczy za­częły łzawieć, wargi zapadły się na bezzębnych dziąsłach, kolana zadygotały, a lśniące szaty zamieniły się w te same łachmany, w których biedak chodził dawniej.

Król przetarł oczy ze zdziwienia, ale nic to nie pomogło. Za­miast zięcia siedział obok niego stary nędzarz. A nędzarz śmiał z nim poufale rozmawiać! “On sobie ze mnie kpi", pomyślał król.

Tak się oburzył, że kazał Aniella wychłostać i wypędzić z pa­łacu.

Aniello nie rozumiał, jakim sposobem zawaliło się jego szczęście. Z płaczem zakradł się wieczorem do córki i błagał ją, żeby mu oddała czarodziejski pierścień z kogucim kamieniem.

Dopiero wtedy dowiedział się, jak czarnoksiężnicy oszukali niemądrą dziewczynkę.

Pentella z początku nie poznała ojca, taki był zmieniony. Zrozumiała, ile biedy narobiła. Zaczęła płakać i przepraszać, ale to nic nie pomogło.

Zrozpaczony Aniello o mało przez okno nie wyskoczył, takie go opanowało szaleństwo.

— Dla lalki z łachmanów ze mnie, twego ojca, zrobiłaś sta­rego łachmaniarza! — wołał biegając po pokoju i rwąc sobie włosy z głowy.

Wreszcie uspokoił się i pomyślał:

“To mi nic nie pomoże, jeżeli będę postępował tak niemądrze, jak moja mała Pentella. Pójdę w świat i będę poty szukał tych złodziejów, aż ich znajdę i odbiorę im mój pierścień".

Ubrał się w stary kaftan, włożył na nogi rozdeptane chodaki, przerzucił przez plecy sakwę, do której wsunął sporą skwarkę, wziął do ręki sękaty kij, pożegnał córkę i poszedł.

Pentella patrzyła za nim, zdrętwiała ze strachu i z żalu.

Aniello ruszył w świat. Miał w sobie tyle zawziętości, że ma­szerował tak prędko i dzielnie, jakby wcale nie był starcem.

Wreszcie zaszedł do głębokiej jamy, a tam była Norskowia, królestwo myszy.

Kiedy mali wartownicy zobaczyli Aniella, pomyśleli, że to może być szpieg nasłany przez kota, więc zaprowadzili przy­bysza prosto do swego króla.

Król Gryzoń siedział na tronie z muszelek i trzymał w łapce berło z makaronu. Poruszył wąsikami i zapytał:

— Kim jesteś i co robisz w naszym kraju?

Aniello pokłonił mu się, potem wyjął z sakwy skwarkę i wrę­czył ją królowi jako daninę. Król Gryzoń przyjął skwarkę i skinął berłem łaskawie.

Aniello opowiedział mu swoje nieszczęśliwe przypadki. Oświadczył na koniec, że nie spocznie, póki nie odnajdzie tych przebrzydłych bandytów, którzy zrabowali mu czarodziejski kamień, a razem z kamieniem ukradli mu młodość i pozbawili rodziny.

Król myszy wzruszył się opowiadaniem Aniella i poczuł dla niego w sercu litość. Chciał koniecznie jakoś go pocieszyć.

Wezwał na tajną naradę najstarsze, najbardziej doświadczone myszy, żeby obmyśliły pomoc dla nieszczęśliwego człowieka. Życzył sobie, żeby jego poddani zadali sobie jak najwięcej trudu, byle odnaleźć czarnoksiężników, którzy udawali kupców.

Na szczęście pośród królewskich doradców znajdowali się Kąsacz i Skoczek, dwa myszurki bardzo doświadczone we wszy­stkich sprawach tego świata, ponieważ od sześciu lat mieszkały w karczmie przy gościńcu. Te dwa mądrale naradziły się z sobą i Skoczek powiedział do Aniella:

— Bądź dobrej myśli, przyjacielu, wszystko pójdzie lepiej niż myślisz. Trzeba ci wiedzieć, że w gospodzie “Pod Kozim Rogiem" schodzą się najbardziej znani i poważni ludzie, ale czasem wślizną się i nicponie. Otóż pewnego dnia, kiedyśmy obaj byli w jednym z pokojów tej gospody, przybyli tam dwaj mężczyźni z Kastel Rampino. Podjedli sobie niezgorzej, zajrzeli aż do dna oplecionej butli z winem, a potem zaczęli ze śmiechem wspominać swój figiel. Opowiadali sobie, jak to wycyganili pewien kamień od starego biedaka z Grottanegra. Podobno ten kamień ma wielką moc czarodziejską. To z pewnością twój kamień.

Tu wtrącił się do rozmowy Kąsacz:

— Jeden z tych nicponiów nazywał się Dżennajo. Mówił, że zawsze nosi ten kamień w pierścionku na palcu. Nie podejrzewali, że ktoś ich słyszy, a my obaj słyszeliśmy doskonale spod stołka w rogu. Dżennajo z pewnością mówił o tobie, przyjacielu, bo powiedział: “Nie chcę, żeby mnie spotkało takie nieszczęście, jak starego głupca z Grottanegra, który stracił cenny kamień, bo ustąpił swojej rozkapryszonej, nieposłusznej córce".

Kiedy Aniello to usłyszał, zapytał myszy, czy zgadzają się z nim pójść. Bp on nie spocznie, póki nie odnajdzie czarno­księżników. Obiecał Skoczkowi i Kąsaczowi w nagrodę cały krąg sera, a do tego słoninę i wędzone mięso, żeby mieli czym się uraczyć razem ze swoim królem i z rajcami.

Myszy tak się rozłakomiły na myśl o podobnej uczcie, że gotowe były pójść przez lądy i popłynąć przez morze.

Jego Wysokość król Gryzoń raczył wyrazić zgodę, więc ru­szyła w podróż dobrana trójka: Aniello, Kąsacz i Skoczek.

Po uciążliwej wędrówce znaleźli się w Kastel Rampino. My­szy zostawiły Aniella w pobliżu zarośli nad rzeką, a same starały się wyśledzić dom, w którym mieszkali czarnoksiężnicy. Kiedy go znalazły, obmyśliły sposób, żeby Dżennajo zdjął z palca pier­ścień z kogucim kamieniem.

Doczekały się nocy. Dżennajo położył się do łóżka i zasnął.

Wtedy Kąsacz wśliznął się pod drzwiami do jego pokoju i zaczął ostrymi ząbkami nagryzać jego palec dookoła pierścienia. Czarnoksiężnika to zabolało, więc niewiele myśląc ściągnął pier­ścień z palca i położył go obok siebie na stoliku.

Ani się opatrzył, kiedy myszy porwały pierścień i uciekły.

Ktoś, kogo skazano na śmierć, a potem ułaskawiono, nie mógłby ucieszyć się więcej niż Aniello, kiedy myszy oddały mu pierścień.

Włożył go na palec i zawołał:

— Niech będę znowu młodzieńcem, a czarnoksiężnicy niech się zmienią w osły!

Tak się stało.

Czarnoksiężnicy obudzili się dopiero rano i zobaczyli ze zgrozą, co im się przydarzyło. Wtedy z pewnego domu w Kastel j Rampino wyskoczyły z rykiem dwa osły...

Aniello przy pomocy urwisów z miasteczka złapał je oba. Na jednego władował worek z serem, słoniną i wędzonym mięsem. Kąsacz i Skoczek usiedli na tym worku jako strażnicy.

Na drugiego osła wskoczył sam Aniello i pojechał na nim jak jaki hrabia, poganiając osła piętami.

Tak wjechali w granice Norskowii, mysiego królestwa.

Urządzono tam sutą ucztę, a po uczcie tańce. Aniello podzię­kował myszom i życzył im, żeby nigdy nie spotkały na swej drodze pułapki, trutki ani kota.

Z Norskowii Aniello pojechał do swego rodzinnego miasteczka. Ponieważ powrócił znów jako urodziwy młodzieniec, więc król poznał w nim swego zięcia, a żona poznała męża.

Aniełlo kazał wypędzić osły do lasu, a sam żył długo i szczęśli­wie z żoną i z Pentellą, która poprawiła się i zmądrzała.

Ale pierścienia nie zdejmował już nigdy, bo jak mówi przy­słowie: Gdy raz oparzysz psa wrzątkiem, będzie uciekał na­wet przed zimną wodą.

CIEKAWA BABA

Kiedyś dawno, dawno żył w jednej wsi pracowity, młody chłop, który miał nieznośną żonę.

Pomagał jej, w czym mógł: to drew narąbał pod blachę, to wodę przyniósł, to zrobił zagatę ze słomy dookoła chaty, żeby jej było ciepło w zimie.

W nocy podawał jej nawet z kołyski dziecko do karmienia, żeby nie potrzebowała wstawać z łóżka.

Dobry był i dla innych, toteż wszyscy go lubili, nawet zwie­rzęta. Pies łasił się do niego, kogut chodził za nim krok w krok, a wół nadstawiał łeb, żeby gospodarz poklepał .go po karku i po­skrobał za uchem.

Gospodyni nie była taka dobra jak gospodarz. To na sąsiadkę krzyczy, to psa kopnięciem wygania, to na męża fuka. A wciąż wyrzeka na niego przed ludźmi:

— Moiściewy, skaranie boskie z tym chłopem! Takiego zgodliwego nie ma chyba na całym świecie. Gdzie go posadzę, tam siedzi. Co powiem, to mu dobrze. Dokąd pójdę, to on za mną. Ani się ze mną pokłóci, ani mnie uderzy, ani nic. Drewniana fajka więcej warta niż taki mąż.

Niejedna sąsiadka wzdychała, słysząc to sarkanie: “Ach, żebym ja miała takiego dobrego męża jak ona! A ta się skarży". Ciekawa baba pytała męża od rana do nocy:

— Gdzieś ty był? — O czym myślisz? — Z kim się widziałeś? — Co robisz? — Co ci się śniło? — Co ci kum powiedział?

Tak mu tym pytaniem dokuczyła, że przestał odpowiadać. Wtedy baba nuż wykrzykiwać ze złością:

— Chyba mnie ciekawość spali przy takim mruku.

— Nie jesteś księdzem, żebym ci się miał spowiadać — mówi chłop. — Ja robię swoje, a ty pilnuj swego.

Pewnego razu, a było to na początku lata, poszli chłopi na łąkę z kosami. Nasz gospodarz kosi, a niedaleko inny chłop razem z synami kosi także.

Wtem tamci zbiegli się w jedno miejsce, podnoszą kosy i wo­łają:

— Wąż, wąż! Zabij go!

Gospodarz przeskoczył rów, podbiegł i widzi, że to zaskroniec ze swoimi dziećmi. Całe gniazdo ich tam było.

— Dajcie mu spokój, niech sobie idzie — powiedział gospo­darz. — To przecież tylko wąż wodny, nie jadowity, po cóż go zabijać.

Posłuchali go kosiarze. Zaskroniec zabrał się ze swoją rodziną i skrył się w niezapominajkach nad rowem.

Wieczorem gospodarz wziął kosę na ramię i poszedł wzdłuż rowu ku swojej zagrodzie.

Wtem patrzy: na ścieżkę wypełzł ten sam wąż, podnosi łeb i syczy:

— Stój! Uratowałeś mi życie, ocaliłeś moje dzieci. Żądaj, czego chcesz, a dam ci.

— I cóż ty mi możesz dać, nędzny gadzie? — zaśmiał się chłop. — Chyba pijawkę albo ździebełko zielonej 'rzęsy. A może kijankę?

— Nie drwij ze mnie — zasyczał wąż — bo wielka jest moja moc. Mogę otworzyć przed tobą wszystkie skarby świata. Mogę dać ci długie życie. Mogę tak ci słuch wyostrzyć, że bedziesz słyszał, co myśli twoja żona. Albo będziesz rozumiał, co mówią zwierzęta. Wybieraj.

Chłop poskrobał się za uchem, pomyślał i mówi:

— Bogactwa mi nie trzeba, starczy mi tego, co mam. .Nie chcę być próżniakiem, więc na co mi skarby? Co do życia, to niech tam Pan Bóg sam rozsądzi, czy ono ma być długie, czy krótkie. Powiadasz, że mógłbym słyszeć, co myśli moja żona. Co mi z tego, kiedy ja wiem, że nie myśli nic mądrego. Bo myśli gonią się w niej jak zające, żadnej nie zatrzyma. Ale miałem zawsze chętkę, żeby zrozumieć zwierzęcą mowę. Pies szczeka, kot miauczy, koń rży czy kura gdacze, a ja sobie myślę: co też one gadają między sobą? Więc jeżeli możesz, wężu, to mi otwórz rozum na ich mowę.

— Móc to mogę — mówi wąż — ale najpierw muszę cię po­całować.

Chłop cofnął się ze wstrętem.

— Nie bój się — uspokajał go wąż. — Jestem twoim przyja­cielem.

Gospodarz miał okrutną ochotę na to rozumienie zwierząt, więc westchnął tylko, nachylił się do węża i powiedział:

— No to już pocałuj, jak masz całować, byłeś nie ugryzł, pamiętaj!

Raz, dwa — wąż owinął mu się dookoła szyi i zanim chłop się opatrzył, wąż pocałował go w same usta. Brrr... wstrząsnął się gospodarz ze strachu i obrzydzenia, ale już było po wszystkim.

Wąż zsunął się w trawę i zasyczał:

— Nie mów nikomu, że rozumiesz zwierzęcą mowę! Jak o tym piśniesz choć słówko, to w jednej chwili umrzesz.

Syknął, świsnął i znikł w gąszczu nad rowem.

Idzie chłop dalej i myśli: “ciekaw jestem, czy naprawdę zro­zumiem, co mówią zwierzęta?"

Mijał bajoro, w którym rozłożyła się świnia, świnia coś tam chrumka, a z rowu obok jakiś cienki głosik jej odpowiada.

— Ach, ty świnio umazana — popiskuje maleńki ciernik i wysuwa pyszczek z wody. — Nie wstyd ci tak zawsze tarzać się w błocie? Ja wciąż myję się i myję i popatrz, jaki jestem czyściutki.

świnia chrumka i chrusika pogardliwie:.

— Patrzcie mi, co za elegancik! Sam siebie umiesz chwalić, ale ludzie nie pochwalą ciebie tak, jak mnie. Kiedy zrobią ze mnie kiełbasę, to aż palce obliżą, taka będzie smakowita. A tyś chudy, mały i kolec masz na grzbiecie, kto cię pochwali?

— Ja wolę, żeby mnie ludzie nie chwalili, bo wcale nie mam ochoty iść na patelnię! — pisnął ciernik.

Roześmiał się chłop.

Idzie dalej, a tu już i jego zagroda. Patrzy, pełno wróbli siedzi na czereśni i tak sobie ćwierkają:

— Czer, czer, ćwir, ćwir, patrz, patrz, patrz! Idzie nasz go­spodarz, zaraz nas spędzi z czer, czer, czereśni...

— A nie, a nie, to dobry człowiek, czek, czek, czek! Nie odpędza, nie straszy, nie żałuje nam ziarna na klepisku ani czer, czereśni...

— Za to jego sąsiad zły, bo nas łapie, smaży, zjada. Zły, zły, zły!

— Zostawimy gospodarzowi czer, czer, czereśnie! A tam u sąsiada oskubiemy czer, czer, czereśnie!

Frrr... poleciały wróble do ogrodu sąsiada.

Chłop wchodzi na swoje podwórko, a tu pies wybiega mu na spotkanie.

— Hau, hau, witaj, gospodarzu kochany. Pogłaskaj mnie, daj rękę polizać, hau, hau! Takem się za tobą stęsknił. Kogut zapiał z płota:

— Dododobry gospodaaarz!

— Za co go chwalisz? — zagdakała siwa kurka czubatka. — On potrafi tylko człapać po podwórzu. Gospodyni lepsza, bo nas karmi i poi.

— Kokodak, tururu! — wrzasnęła siodłatka. — Kogut to też leń, leń, leń! Jajek nie niesie, kurcząt nie wodzi, tylko pieje i ogonem trzęsie.

— Będziecie cicho, jędze rozgdakane?! — wrzasnął kogut, trzepiąc skrzydłami i grożąc dziobem. — Żeby nie gospodarz, pomarlibyśmy z głodu. Gospodyni nie miałaby nas czym karmić. On orze, sieje, kosi, młóci. Ważniejszy jest gospodarz!

Wchodzi chłop do sieni i śmieje się. A choć żona pyta i pyta, z czego — mąż nic nie odpowiada.

Odstawił kosę, przysiadł na progu i odpoczywa.

Wół, co od rana orał ugór, też się zmęczył. Położył się w obo­rze na słomie i drzemie.

Ale kozioł cały dzień próżnował, wysypiał się na pastwisku, jadł i figlował z kozami, więc nie ma po czym odpoczywać i żarty go się trzymają. Podszedł z tyłu do wołu i kopnął go potężnie.

Wół drgnął i zamyczał:

— Muuuu...

Kozioł trzęsie brodą i przedrzeźnia go:

— Meeee...

— Cicho, capie — powiada wół. — Daj mi odpocząć. Jutro każą mi znów pług ciągnąć. To ciężka praca, nie zabawa.

— Jaka tam praca? Spacerujesz sobie po polu i tyle. To przyjemnie i zdrowo.

— Więc czemu ty tak nie pospacerujesz z pługiem?

— Bo mnie nikt nie zaprzęga.

— Ja to bym chciał, żeby mnie kiedy nie zaprzęgli — westchnął wół.

Kozioł przekrzywił łeb i popatrzył na niego drwiąco.

— Męczysz się i pracujesz, boś głupi. Ja ci poradzę, jak masz zrobić. Kiedy rano parobek przyjdzie po ciebie, wywal ozór, wytrzeszcz oczy i leż z wyciągniętymi nogami. Ludzie pomyślą, żeś ciężko zachorował i dadzą ci spokój.

Drzwi od obory był otwarte i gospodarz słyszał całą tę rozmowę. Ale nic nie powiedział, tylko wstał i poszedł do chaty.

— Czego się tak uśmiechasz pod wąsem? — zapytała żona. — Powiedz zaraz, bo umrę z ciekawości.

— E, jakby się z ciekawości umierało, to byś już dawno leżała w grobie — odpowiedział mąż. — Mam na gospodarstwie spry­ciarza, ale mu pokażę, żem sprytniejszy od niego.

Nazajutrz z samego rana gospodyni wzięła skopek i poszła do obory doić krowę. Ledwo wyszła z chaty, a już pędzi z powro­tem:

— Lećże, mężu, prędzej do obory, bo wół zdycha!

— Nie bój się, nic mu nie będzie — powiada chłop i idzie do obory.

Patrzy: wół udaje chorego, jak mu kozioł poradził.

Chłop wyciągnął pług spod przydaszka, wziął kozła za rogi, uczepił mu postronek i mówi do parobka:

— Zakładaj capa do pługa. Dzisiaj on będzie orał, bo wół chory.

Kozioł przerażony takim obrotem sprawy chciał się wyrwać, ale parobek zdzielił go prętem przez grzbiet, zabrał w pole i kazał orać.

Co tam było śmiechu! Kozioł orał, orał, aż mu pot kapał z brody, a ledwo połowę jednej skibki zaorał do południa.

W obiad sam gospodarz przyszedł z łąki od koszenia, żeby zobaczyć, jak się sprawia cap. Wyprzągł go i puścił na pastwisko między kozy, a sam poszedł z parobkiem do chaty jeść.

Kozioł się bał, że po południu znów założą go do pługa, więc nawet trawki nie szczypnął, tylko hop! hop! pobiegł na wieś, do obory.

Stanął nad śpiącym wołem, poskrobał go delikatnie kopytkiem, popłakuje, wzdycha i prosi pokornie:

— Meee, przyjacielu najdroższy, wołeczku mój śliczny! Ro­biłem, com mógł, żeby ciebie zastąpić, bo chciałem, żebyś sobie odpoczął, kochany biedaku. Czyś się już wyspał?

— Jeszcze nie — mruknął wół i ziewnął.

— Dośpisz resztę w nocy, a teraz chodź orać, mój ty wołeczku najmilszy! Ja już ledwo żyję, to taka ciężka robota.

— Mhm — mruknął rozespany wół. — A mówiłeś, że to spacerek.

Otworzył jedno oko, potem drugie. Przeciągnął się i wstał. Taki już był dobroduszny.

Zdziwiła się gospodyni, że wół tak nagle wyzdrowiał i poszedł orać. Kiedy wieczorem chłop wrócił od roboty, żona zapytała go:

— Skądeś ty wiedział, mężu, że wół nie zdechnie i nic mu nie będzie?

— Nie mogę ci powiedzieć, bo bym zaraz umarł.

Te słowa jeszcze bardziej rozciekawiły żonę. Jak by tu się dowiedzieć?

Chłop usiadł na ławie przed chatą.

Obok leżała kotka z kociętami. Kiedy się nassały, zaczęła je uczyć:

— Pamiętajcie, dzieci, że myszy są bardzo czujne. Kiedy cza­tujecie koło ich norki, siedźcie cichutko. A łapki i pyszczki dobrze przedtem wyliżcie, żeby was myszy nie zwąchały.

Wtem dała jednemu z kociaków klapsa po nosie:

— Mruczusiu, nie śpij na lekcji, tylko uważaj, co mówię! Dziś będę was uczyć, jak się łazi po drzewach i poluje na ptaki. Ale gospodarz na to nie pozwala, więc musimy poczekać, aż sobie pójdzie.

Chłop wstał i zawołał do żony przez okno:

— Idę napoić inwentarz. A ty uważaj, bo kotka się szykuje polować na ptaki.

Baba patrzy: przecież kotka leży spokojnie. Więc woła za nężem:

— Skąd wiesz?

— Nie powiem, bo mi się jeszcze nie chce umierać.

Kobieta z ciekawości nie mogła usiedzieć nad obieraniem zie­mniaków. Biegała tu i tam, jakby ją coś piekło. Jak sekret wycy­ganić?

Przypomniała sobie, co jej kiedyś mówiła matka nieboszczka:

— Polak zły, póki głodny.

Narobiła zaraz pierogów z serem, polała je śmietaną, usmażyła całą miskę jajecznicy ze skwarkami i jeszcze na dodatek kiełbasy cebulą. Było tego jak na dziesięć osób, a wszystko tłusto oma­szczone.

Zastawiła pełen stół. Pośrodku stała butelka wiśniaku własnej roboty.

— Co to, goście idą? — spytał mąż zdziwiony, kiedy wrócił z obory.

— Nie goście, mój Maciusiu, tylko widzę, że ci coś dolega. Jak się najesz, to ci prędzej przejdzie.

— Uwidziało ci się.

— Kiedy ja widzę, żeś się odmienił, zrobiłeś się jakiś nie­samowity. Wciąż się uśmiechasz, słuchasz czegoś, jakby powietrze do ciebie gadało.

Chłop machnął ręką:

— Co z tego? Nic mi nie jest. Świat jest ten sam i ja na nim ten sam, choroby żadnej nie czuję. Ale zjeść zjem, kiedy dają.

Baba nie dała za wygraną. Nalała kieliszek wiśniaku, przepiła do męża i nuż się do niego przymilać.

— Jedz, mój Maciuniu! Pij, mój Maciuniu! Nieba bym ci rada przychylić, a ty coś przede mną skrywasz. Jakbym wiedziała, czego ci brakuje, to bym. wiedziała, jak pomóc i zaradzić. Co to za sekret?

— Jużem ci mówił, że jakbym pisnął choć słówko, to bym musiał zaraz umierać — powiada chłop zajadając ze smakiem. — Nic mi nie brakuje, bądź spokojna.

— E, ty wciąż o tym umieraniu... — mówi żona przymilnie, dokładając mu kiełbasy i dolewając wiśniaku. — Każdy musi raz umrzeć, to nic takiego. Byłeś mi wyznał ten sekret, to potem umierajmy razem, żeby ci było weselej.

Słysząc te słowa chłop aż cmoknął z zadziwienia:

— Cię, cię, jak to mnie żoneczka miłuje! Z ciekawości gotowa posłać mnie na śmierć. No dobrze już, dobrze, tylko wpierw przynieś snopek słomy ze stodoły i rozłóż w kącie. Powiadają, że na słomie umierać lżej.

Baba aż podskoczyła na ławie z radości, że wreszcie się dowie W całe to umieranie, po prawdzie, nie bardzo wierzyła.

Pobiegła prosto do stodoły.

Tymczasem chłop jadł, pił, a skórki od kiełbasy rzucał psu pod stół.

Ale pies ich nie tknął. Chłop to 2auważył i rzucił mu kawałek kiełbasy. Pies i tego nie ruszył, tylko patrzył z politowaniem. Wtem podbiegł kogut i kujnął psa w ogon.

— Wrrr — warknął pies. — Żarty ci w głowie? A tu nasz gospodarz tylko patrzeć, jak umrze. Wtedy mnie wypędzą, a ciebie sprzedadzą Żydom na sądny dzień, bo oni po skończonym poście będą mieli chęć na koguta w rosole, a tyś się pięknie upasł.

— To po co gospodarz słucha żony? — zapiał kogut. — Ona jest zła i głupia, a on robi, co mu baba każe. Ja mam siedem żon i daję sobie z nimi radę, a jego jedna za nos wodzi.

Usłyszała to kura, co siedziała w kącie na jajach. Przewróciło jej się dawno w głowie, bo odkąd gospodyni sama jej podawała ziarno i wodę, byle kwoka nie schodziła z przetaka i nie ziębiła jaj — tej się wydało, że jest w większych łaskach niż inny drób.

Więc gdaknęła zaperzona:

— Najmądrzejsza jest gogogospodyni!

— Najmądrzejsza to nie — powiedział pies. — Ale taka uparta, że i ty, kogucie, nie dałbyś rady takiej żonie.

— Ja bym nie dał rady? — wrzasnął kogut. — Jeszcze by mi sama na siebie mokry sznur przyniosła! Posyła męża na śmierć z ciekawości i mówi, że go kocha. Ja bym jej sprawił takie lanie, że odechciałoby jej się sekretów.

“Nie jestem taki zły człowiek, żebym miał kobietę bić", po­myślał mąż, ,,ale ją nastraszę, bo jej się należy''.

W tej chwili weszła baba ze słomą.

Huknął pięścią w stół i zawołał:

— A teraz przynieś sznur od studni, tylko namocz go po­rządnie !

— Na co ci mokry sznur?

— Zaraz się dowiesz, tylko przynieś. M Kobieta przyniosła co prędzej sznur i patrzy, co dalej.

— Rozdziewaj się do koszuli!

Baba pomyślała, że mąż każe jej się przebrać na śmierć w od­świętną suknię. Zrzuciła kieckę i chce wyjąć lepszą ze skrzyni, i gorset wyszywany, i korale...

Wtem mąż złożył sznur we czworo i jak nie świśnie nim w powietrzu nad babą:

— Chciałaś poczuć, że masz chłopa w domu? No to zaraz poczujesz, że jeszcze nie umarłem!

Żona z wrzaskiem wyskoczyła z chałupy, biegnie w koszuli przez wieś:

— Gwałtu, rety, mąż chce mnie bić!

Kwoka wyskoczyła za nią, trzepie skrzydłami i gdacze co sił:

— To przez kokokogutaaa!

W chacie został chłop z kogutem i z psem. Jeden pieróg dał psu, drugi rzucił kogutowi, a resztę polał śmietaną i sam zjadł.

Po jakimś czasie baba wróciła do izby cichutko, odziała się i poszła wydoić krowę.

Sąsiadki śmiały się i mówiły:

— Nie potrafiła dobrego męża uszanować, to może jej się będzie teraz widział lepszy.

Kogut nastroszył się z dumy, wskoczył na płot i zapiał na całe podwórko:

— Uratowałem gospodarzaaa!

KOSIARZ I WILK

Kosiarz usiadł sobie w południe nad rowem i jadł. Wtem wybiegł z lasu głodny wilk, podszedł do kosiarza i pyta:

— Człowieku, co tyjesz?

— Chleb.

— Daj mi spróbować.

Kosiarz odłamał kawałek i rzucił wilkowi. Wilk połknął go, oblizał się i mówi:

— Widzę, że wy, ludzie, macie smaczne jedzenie. Żebym to ja miał takie!

— Możesz mieć — odpowiedział kosiarz. — Popracuj, a na­jesz się, ile ci się w brzuchu zmieści.

— Nie żartujesz? — ucieszył się wilk. — Bądź tak dobry i naucz mnie, jak to się robi.

Więc kosiarz zaczął uczyć wilka:

— Najpierw trzeba pole zorać...

— I będzie chleb?

— Ej, ej, nie tak zaraz! Trzeba pole zbronować, zasiać...

— I już?

— No nie, poczekaj. Na jesieni wysiejesz ziarno, potem ono poleży w ziemi. Na wiosnę skiełkuje, a latem...

— Latem można jeść, tak?

— Gdzież tam jeść! Kłosy będziesz jadł? Trzeba żyto zżąć, powiązać w snopy, ułożyć w kopki, żeby je wiaterek przewiał, a słońce wysuszyło, wtedy...

— Wtedy będzie chleb!

— Nie, jeszcze chleba nie będzie. Trzeba żyto zwieźć na gumno, wymłócić, przewiać, zawieźć do młyna, przemleć na mąkę...

— I zjeść!

— Ach, ty wilczysko niecierpliwe! Strasznie ci pilno do żarcia, tylko robić ci się nie chce. Trzeba przecież mąkę zamieąić, ciasto zakwasić, a jak wyrośnie, trzeba w piecu napalić, porobić bochenki i upiec. Dopiero wtedy będziesz jadł chleb.

Wilk westchnął i mówi:

— Jak tak, to już mi się odechciało chleba. Niesmaczny jakiś.

— Dlaczego niesmaczny? — pyta kosiarz.

— No nie... właściwie to nie jest niesmaczny, jest nawet bardzo dobry, ale za dużo trzeba się przy nim napracować i za długo czekać. Poradź mi lepiej coś takiego, czym mógłbym sobie nabić brzuch bez pracy, raz, dwa!

Kosiarz pomyślał chwilę i tak radzi wilkowi:

— Widzisz tę starą kobyłę, co pasie się ze swoim źrebakiem? Zjedz sobie tego źrebaka.

Wilk ucieszył się i pobiegł na pastwisko. Patrzy: wiele koni tam się pasie, a między nimi chodzi stara klacz ze źrebakiem. Wilk poczekał, aż odeszła z nim na bok od stada i zawołał:

— Hej, ty, źrebaku! Człowiek kazał mi cię zjeść.

— No to mnie zjedz — zarżał źrebak cieniutkim głosem i myk! schował się pod brzuchem matki. Rozzłościł się wilk i zawył groźnie:

— Ach, ty taki owaki, w chowanego będziesz się ze mną bawił?

I hyc! przyskoczył do klaczy, żeby porwać spod jej brzucha źrebaka. Ale klacz jak go nie wytnie kopytami w samą mordę, aż wilk fiknął koziołka.

Poleżało wilczysko chwilę, oprzytomniało, wstało, a że było głodne, więc znowu hyc! do klaczy. A klacz znowu bryk! że mało mu kości nie połamała.

Przekonało się wilczysko, że nie da rady. Powlokło się do kosiarza z powrotem i mówi:

— Na źrebaka też nie mam apetytu. Jego matka ma strasznie ciężkie i twarde kopyta. Poradź mi co innego. Kosiarz znów chwilę pomyślał i powiada tak:

— No dobrze. Idź teraz na łąkę, tam pasie się baran. Baran ma lżejsze kopyta. Zjedz go sobie.

Wilk pobiegł na łąkę. Zobaczył barana i zawołał:

— Słuchaj, baranie! Człowiek kazał mi cię zjeść.

— Jak człowiek kazał, to nie ma rady — powiada baran. — Ale bądź tak dobry i nie rwij mnie na kawałki, bracie wilku ko­chany, bo szkoda mojego futra, może się komu przydać. Stań tam, pod gruszą i otwórz pysk jak mjszerzej, a ja przybiegnę i wskoczę ci prosto do gardła.

Wilk rozstawił szeroko łapy pod gruszą, nastroszył wyleniała sierść, rozdziawił paszczę jak wrota i czeka.

Baran rozpędził się i trach! z całej siły tryknął wilka w łeb.

Upadł wilk na ziemię, zamroczyło go. Przez dwie godziny leżał nieprzytomny. Baran nie był głupi, więc uciekł tymczasem, że i śladu po nim nie zostało.

Wilk wyleżał się wreszcie i oprzytomniał. Otworzył oczy, patrzy w prawo, patrzy w lewo: nie ma barana.

Więc wstał, rozejrzał się, pokiwał łbem i mruknął:

— Czym go zjadł, czym go nie zjadł? Chyba zjadłem...

TROJE GŁUPTASÓW

Był sobie raz gospodarz, który miał żonę i córkę, a z tą córką chciał się ożenić pewien młody człowiek z pańskiej ro­dziny. Przychodził on co wieczór do nich i zostawał zwykle na wieczerzy. Dziewczynę posyłano wtedy do piwnicy po piwo, które tam stało w beczce.

Pewnego wieczoru, kiedy podstawiła dzbanek i wyjęła czop, wzrok jej powędrował od niechcenia w górę i dziewczyna zauwa­żyła młotek zatknięty za jedną z belek pod sklepieniem piwnicy. Z pewnością tkwił on tam już dawno, ale ona dopiero teraz go dostrzegła.

Pomyślała nagle: ,,Ojej, przecież to jest bardzo niebezpieczne! Jeżeli wyjdę za mąż i urodzi mi się synek, to jak dorośnie i zej­dzie do piwnicy po piwo, wtedy młotek może spaść mu na gło­wę i zabić go. To by było straszne!"

Odstawiła świecę i dzbanek, usiadła na ławie i zaczęła płakać.

Na górze po jakimś czasie zaczęto się niepokoić, czemu dziew­czyna tak długo nie wraca z piwem. Więc matka zeszła do piwnicy, żeby zobaczyć, co się stało. Zastała córkę siedzącą na stołku i za­płakaną, podczas kiedy piwo lało się z beczki na ziemię ciurkiem.

— Czego płaczesz, co się stało? — zapytała matka.

—— Oj, mamo, popatrz na ten okropny młotek! Jeżeli wyjdę za mąż i urodzi mi się synek, to jak dorośnie i zejdzie do piw­nicy po piwo, wtedy młotek może spaść mu na głowę i zabić go. To by było straszne!

— Ach, kochanie, to byłoby naprawdę straszne! — zawołała matka.

Przysiadła się do córki i wybuchnęła płaczem.

Po jakimś czasie ojciec zaczął się dziwić, czemu obie kobiety przepadły i nie wracają, więc zszedł do piwnicy. Zastał je obie we łzach, a piwo lało się na ziemię ciurkiem.

— Co tu się dzieje! — zapytał.

— Och, popatrz tylko na ten okropny młotek — powiedziała matka. — Pomyśl, że jeżeli nasza córka wyjdzie za mąż i urodzi jej się synek, to jak dorośnie i zejdzie do piwnicy po piwo, wte­dy młotek może spaść mu na głowę i zabić go. To by byłe straszne!

— To by było naprawdę straszne, moja kochana — zgodzi? się ojciec, po czym przysiadł się do kobiet i także zaczął płakać.

Tymczasem młodzieńcowi sprzykrzyło się czekanie w kuchni, więc i on sam zszedł wreszcie do piwnicy, żeby zobaczyć, co sit stało, że nikt z gospodarzy nie wraca. Zastał wszystkich troje płaczących, a piwo lało się ciurkiem na ziemię.

— Co wy tu robicie i czemu nie zatkacie beczki?

— O, niechże pan spojrzy na ten okropny młotek — zawoł; ojciec wskazując belkę. — Jeżeli się z sobą pobierzecie i urod się wam synek, to jak dorośnie i zejdzie do piwnicy po piwo wtedy młotek może spaść mu na głowę i zabić go. To by byi straszne!

Wszyscy troje zaczęli jeszcze rzewniej szlochać.

Młodzieniec wybuchnął śmiechem, sięgnął za belkę, wyj: młotek i oświadczył:

— Jeździłem po świecie wzdłuż i wszerz, alem jeszcze n spotkał takich niemądrych ludzi jak wy troje. Nie gniewajcie się, moi drodzy, ale rozejrzę się po świecie jeszcze raz i dopiero jeżeli spotkam troje jeszcze większych głuptasów, wtedy wrócę i ożenię się z waszą córką. Do widzenia.

Młodzieniec skoczył na konia i odjechał, a oni płakali dalej z no­gami w piwnej kałuży. Teraz płakali z żalu, że dziewczyna stra­ciła ukochanego.

On tymczasem jechał i jechał, aż zobaczył przy drodze chatę, której strzecha zieleniła się od zielska. O dach oparta była dra­bina, a na tę drabinę kobieta na próżno usiłowała wpędzić krowę.

— Co wy robicie, przecież krowa nie potrafi chodzić po dra­binie! — zawołał podróżny.

— Panie, popatrzcie na tę soczystą trawę, co wyrosła na dachu — odpowiedziała kobiecina. — Chcę napaść nią moją krowę. Nic złego jej się nie stanie, bo zawiązałam jej sznur u szyi i okrę­ciłam go dookoła komina, a drugi koniec sznura przywiązałam sobie do ręki. Więc jeżeli nawet odejdę za chatę i nie będę krowy widziała, zaraz poczuję, jak ona spadnie z drabiny.

— Kobieto niemądra, wlazłabyś lepiej sama na dach, zżęłabyś trawę i zrzuciła ją krowie.

Ale ona pokiwała głową i mruknęła:

— E, co wy się na tym znacie, mój kawalerze. No, właźże na drabinę, Krasulo! — zawołała i trzepnęła krowę pręcikiem po grzbiecie.

Podróżny machnął ręką i odjechał — nie było sposobu na taką głupotę. “Mam już pierwszą z trójki głuptasów", pomyślał.

Niebawem dojechał do gospody, a ponieważ się zmierzchało, postanowił w niej zanocować. Postawił konia w stajni i zajął miejsce w izbie, w której na drugim łóżku miał spać inny podróżny.

Był to człowiek miły, więc pogadali z sobą przyjaźnie, a po wie­czerzy pokładli się i spali spokojnie do rana.

Nazajutrz obudziło młodzieńca czyjeś sapanie i tupot. Otwo­rzył oczy, patrzy — to jego towarzysz powiesił spodnie na gałce od szuflady w komodzie, a sam raz po raz z rozbiegu próbuje w nie wskoczyć, ale mu się to nie udaje.

Młodzieniec przyglądał się tym próbom ubawiony, aż wresz­cie tamten obtarł chustką pot z czoła i zaczął się uskarżać:

— Oj, panie, spodnie to najbardziej niewygodna część ubra­nia, jaką człowiek wymyślił od początku świata! Co dzień rano tracę prawie godzinę, zanim uda mi się w nie wskoczyć. Ciekaw jestem, jak też pan sobie rad.zi z tym diabelskim przyodziewkiem.

Młodzieniec zaczął się śmiać do rozpuku, a potem wytłumaczył sąsiadowi, jak się wkłada spodnie. Sąsiad nie posiadał się z radości i oświadczył, że będzie mu wdzięczny do końca życia.

Rozstali się po przyjacielsku, a młodzieniec pomyślał: “mam już drugiego głuptasa, teraz brakuje tylko trzeciego".

Pojechał dalej i trafił do wioski, w której pośrodku była sa­dzawka, a nad tą sadzawką zgromadził się tłum ludzi uzbrojo­nych w żerdzie, miotły i widły. Wszyscy grzebali nimi w sadzawce i widać było, że czegoś szukają.

— Co się tu stało? — zapytał podróżny.

— To prawda, stało się, stało — odpowiedział jeden z wie­śniaków. — Księżyc nam wpadł do sadzawki. Wszyscy go widzi­my, a nikt nie potrafi go wyłowić.

Roześmiał się młodzieniec i namawiał ich, żeby podnieśli głowy i spojrzeli na niebo, to zobaczą tam prawdziwy księżyc, bo w sadzawce widzą tylko jego odbicie.

Ale chłopi nie chcieli go nawet wysłuchać do końca, tylko szy­dzili z jego słów, wreszcie obrzucili go wymysłami, więc odjechał co prędzej.

W taki to sposób młody człowiek przekonał się, że na świecie jest wielu głupszych ludzi niż tamta dziewczyna i jej rodzice, którzy płakali z nią razem w piwnicy nad tym, co się stanie za kilkanaście lat, zamiast zdjąć młotek zza belki. Wrócił do nich i ożenił się z córką gospodarzy, a czy byli potem z sobą szczęśli­wi, tego nie wiem, to już nie moja sprawa.

ALABASTROWA RĄCZKA

Do pewnej wioski przyszli dwaj żołnierze, którzy ukończyli służbę w wojsku i szukali pracy. Jeden z nich miał jeszcze dość sił i zdrowia, ale drugi, nieborak, był już starym inwalidą, chłopi tylko z litości przyjęli go do siebie.

Nastała zima, kobiety schodziły się razem wieczorami i przę­dły. Rade były, kiedy oni obaj zaglądali do nich, bo ten stary umiał piękne baśnie i awanturnicze opowieści, a ten drugi po­wtarzał żarciki i różne łotrowskie kawały, których ponauczał się w wojsku. Kobiety zanosiły się od śmiechu.

Była między nimi pewna dziewczyna, już niemłoda, spodobała się wesołemu wojakowi. Co prawda miała tylko małą chatkę, nic więcej, ale wojak pomyślał: “jest gospodarna i zręczna, ja zarobię, ona dorobi i zaoszczędzi, będziemy mieli dach nad głową i jakoś sobie poradzimy".

Pobrali się. On służył, ona chodziła na wyrobek, żyli zgodnie i szczęśliwie.

Ucieszyli się, kiedy przybyła im córeczka, Zuzanka. Z każ­dym rokiem rozkwitała coraz ładniej. A takie to było miłe dziecko, że coraz to do innej chaty zapraszano ją na obiad.

Kiedy podrosła, pomagała w pracy, komu tylko mogła. Wszyscy ją lubili. Ale Zuzanka najbardziej pokochała Marcina, starego kolegę ojca, i on też za nią świata nie widział. Dla niej to przede wszystkim zbierał dzieci na leśnej polanie i opowiadał im długie, piękne baśnie czarodziejskie.

Zuzanka najchętniej biegała i śpiewała po lesie, po łąkach i po­lach. Niedaleko wioski stał opuszczony, stary zamek, mury miał porośnięte mchem. Zuzanka lubiła siadywać między tymi mu­rami. Plotła tam wianki i śpiewała.

W głębi, obok ruin kaplicy zamkowej, znajdowały się groby tych, którzy mieszkali tu przed wiekami. Nikt już o nich nie pamiętał, jaszczurki wygrzewały się w słońcu na omszałych, kamiennych płytach i słowiki kląskały w gęstwinie. Tylko Zu­zanka dbała o te groby. Jej dziecinne rączki układały na nich wianuszki, potem dziewczynka odmawiała “Ojcze nasz" za dusze tych, co spali tutaj snem wiecznym.

Tak minął jej piętnasty rok.

Nastał czerwiec, przyszła wigilia świętego Jana, kiedy to mło­dzież pali po górach ogniska.

Zuzanka pobiegła pierwsza na wzgórze zamkowe i przygoto­wała gałęzie. Z dołu dolatywały do niej piosenki, okrzyki i śmiech młodych, którzy schodzili się na Sobótki.

Kiedy się zeszli, wzięli się wszyscy za ręce i śpiewali, potem skakali przez ognisko. Wtem Zuzanka potknęła się o coś. Schyliła się i podniosła jakiś biały przedmiot. Obejrzała go przy ognisku. Była to mała rączka wyrzeźbiona w alabastrze.

— Rzuć ją i podepcz — wołali inni — to pewno jakieś czary.

— Nie, nie depcz tego — upomniał ją stary żołnierz, który przykuśtykał na wzgórze za młodymi. — Tu jest dziurka do przewlekania, noś tę rączkę na szyi jia tasiemeczce, przyniesie ci szczęście.

Ognisko dogasało, młodzi zbierali się iść z powrotem do wsi. Ale Zuzance nie chciało się jeszcze wracać do dusznej izby i na­mawiała koleżanki:

— Noc taka ciepła, księżyc świeci, chodźmy na zamek.

— Co ci strzeliło do głowy — obruszyły się — to ty nie wiesz, że w noc świętojańską czarownice kręcą się wszędzie i knują?

Zuzanka nie dała się jednak zastraszyć. Niby to poszła z in­nymi, ale po drodze zawróciła nie zauważona.

Usiadła między murami zamkowymi na darni i patrzyła w niebo tak pełne gwiazd, że aż jej się oczy mrużyły.

Wtem usłyszała w dali piękne granie. Zasłuchała się oczaro­wana, a tu muzyka się zbliża, ukazują się światła we wrotach zam­kowych. Wychodzi odświętnie ubrana kapela, za nią pani i pan w kosztownych szatach i złotych koronach. Dalej idą dworzanie parami, śliczne panny i młodzieńcy, wszyscy paradnie odziani. Po bokach słudzy z płonącymi pochodniami.

Obeszli zamek dookoła i zbliżyli się do Zuzanki. Śliczna pani skinęła na nią paluszkiem. Zuzanka nie zawahała się ani chwili, podbiegła do niej, a pani wzięła ją za rękę i prowadziła dalej.

Wtem w murze otworzyła się brama, kamienne schody wiodły za nią w dół. Wszyscy tam weszli, blask pochodni chwiał się i sunął po sklepieniach podziemnego przejścia.

Za tym przejściem Zuzanka zobaczyła wspaniały ogród, nad którym słońce świeciło jak we dnie. Pośrodku ogrodu stał biały, alabastrowy zamek, błyszczał na nim złoty dach. Dookoła kwitły przeróżne krzewy i rabaty kwiatowe, gałęzie drzew uginały się od owoców, a między nimi lekki wietrzyk roznosił zachwycające wonie, które Zuzanka wdychała pełną piersią.

Otworzyły się złote drzwi alabastrowego zamku i cały orszak wszedł tamtędy do wnętrza, tylko pani z Zuzanka została w ogro­dzie. Zaprowadziła ją do mirtowego krzewu, urwała z niego długą gałązkę. Zrobiła z niej wianuszek, włożyła go Zuzance na głowę i powiedziała:

— Dostałam od ciebie wiele wianuszków, teraz weź ten ode mnie na pamiątkę. Jutro przyjdź z ojcem na zamek, niech ojciec kopie tu, gdzie teraz stoimy. Nie mówcie nikomu o tym, co znaj­dziecie.

— Tylko mamie i staremu Marcinowi, dobrze? — poprosiła Zuzanka.

Pani się uśmiechnęła.

— Dobrze — powiedziała — ale nikomu więcej, pamiętaj! I nie zostawajcie dłużej w tej wsi, przenieście się gdzie indziej.

Pani wzięła znowu Zuzankę za rękę i odprowadziła ją pod­ziemnym przejściem do starej bramy, a tam skinęła jej białą rączką na pożegnanie i odeszła do zamku.

Biała dłoń pani wydała się dziewczynce zupełnie podobna do tej alabastrowej rączki, którą nosiła na szyi.

Kiedy Zuzanka wróciła do domu, schowała mirtowy wianuszek pod poduszkę i zaraz usnęła.

Rano opowiedziała rodzicom o swojej przygodzie.

— To był chyba sen — zastanawiał się ojciec.

— Może — szepnęła Zuzanka.

Wtem przypomniała sobie mirtowy wianuszek i zawołała:

— Zaraz się przekonam, czy to wszystko widziałam naprawdę, czy mi się tylko śniło!

Podbiegła do łóżka, sięgnęła pod poduszkę — a tam leżał wia­nuszek, ale nie mirtowy, tylko szczerozłoty.

Zdumieni rodzice obejrzeli go i popatrzyli po sobie. Ojciec wstał z ławy i chwycił łopatę. Oświadczył stanowczo:

— Prowadź mnie na to miejsce, Zuzanko, idziemy na zamek.

— Poczekajcie trochę — radziła matka. — Pełno ludzi pracuje w polu o tej porze. Będą ciekawi, po co idziecie na zamek, a pani przecież kazała, żeby nikt o niczym nie wiedział. Poczekajcie do południa, aż ludzie wrócą do wsi na obiad.

Tak zrobili.

Od głównej bramy zamkowej Zuzanka poprowadziła ojca w bok, tam gdzie szła z książęcą drużyną. Znaleźli pomiędzy krzewami niski murek i w nim furtkę, która w nocy stała się wej­ściem do podziemia. Przeszli tamtędy i zobaczyli okrągły podwó­rzec zarośnięty gąszczem krzaków i zielska.

— Tu stał mirtowy krzak, obok tego drzewa, tylko w nocy drze­wo nie było takie wysokie i grube — powiedziała Zuzanka. — Zapamiętałam dobrze to miejsce. O, patrz, tato, tu nawet jest podobny mały krzaczek, może to prawnuczek tamtego?

Ojciec zaczął kopać. Zaledwie zdjął warstwę ziemi, łopata stuknęła o wieko skrzynki okutej żelazem. Była taka ciężka, że nie mógł ruszyć jej z miejsca. Ale gdy tylko Zuzanka dotknęła jej alabastrową rączką, skrzynka dała się podnieść z łatwością. Zasypali dół i obłożyli go kamieniami, żeby nie było znać, a skrzyn­kę ponieśli razem do domu boczną drogą o zmierzchu, tak że nikt ich nie widział.

Skrzynka była pełna złota. Stali się bogatymi ludźmi. Ojciec naradził się z żoną i poszedł po starego inwalidę. Po­kazał mu skrzynkę i opowiedział, skąd ją mają.

— Słuchaj, Marcinie — dodał na zakończenie — nam kazano opuścić tę wioskę, więc musimy się stąd wyprowadzić. Ale oboje z żoną bardzo byśmy się cieszyli, gdybyś ty zamieszkał w naszej chatce i rozporządzał się w niej, jakby była twoja. Zostawię ci też trochę gotówki, nie odmówisz mi chyba. Przykro mi tylko, że nie możemy obdarować biedaków ze wsi, którzy nam pomagali na początku, ale pani zabroniła mówić ludziom o naszym skarbie.

— Dobrze mówiła, bo i tak pełno będzie gadania, jak się wy­prowadzicie.

I rzeczywiście ludzkie języki miały co mleć już od następnego ranka. Wczorajszy żołnierz przybłęda, we wsi wzięty za parobka, dzisiaj kupuje na jarmarku wóz i parę koni, osadza kamrata w żo­ninej chałupie, a sam z rodziną przenosi się do miasta, do wyna­jętego mieszkania. Skąd wziął na to pieniądze?

Jedni winszowali, inni zazdrościli — jak to na świecie bywa.

Obok mieszkał bogaty gospodarz, taki zawistny, że byłby innym skąpił światła słonecznego, gdyby mógł. Żonę miał podobną do siebie. Ta nie wytrzymała i pobiegła na zwiady. Wypytywała przymilnie:

— Powiedzcie no, sąsiadko, co to się u was dzieje. Winszuję wam, winszuję! Pewno odziedziczyliście majątek po jakim krew­niaku?

— Co mamy, to przez alabastrową rączkę, którą córka znalazła, to ta rączka przyniosła nam szczęście — odpowiedziała matka Zuzanki. — Więcej wam nic powiem, bo mi nie wolno.

Tamta badała jeszcze i nagabywała, ale nadaremnie.

— Postarałbyś się jakoś o tę alabastrową rączkę — radziła swemu mężowi. — Zuzanka głupia jeszcze i niedoświadczona, mógłbyś rączkę od niej wycyganić. Albo zaczaiłbyś się gdzie na dziewczyninę i zabrałbyś siłą, zanim by się opatrzyła i poznała, kto wziął.

Zazdrośnikowi nie trzeba było dwa razy tego powtarzać.

Tymczasem Zuzanka i jej rodzice spakowali na wóz swój niewielki dobytek. Zuzanka powiedziała:

— Tato, matuś kochana, pójdę jeszcze na zamek choć na chwilkę, żeby się z nim pożegnać.

— Idź, córuś, ale wracaj prędko — zgodzili się.

Sąsiad śledził Zuzankę i zobaczył, że idzie na zamek sama jedna. Skradał się ukradkiem za nią.

Wtem patrzy, a tu z bramy zamkowej wyskoczył jakiś koń, galopując minął dziewczynkę i pędzi ku niemu. Chłopu się wydało, że to jego własny, więc zawołał zdziwiony:

— Toż to moja Łysa! Co za czart wypuścił ją ze stajni i przy­gnał aż tu, na zamek?

Dopadł konia i chwycił go za grzywę — wtem koń odbił się kopytami od ziemi i porwał chłopa pod obłoki...

Co się z nim stało, nie wiadomo. Do wsi nie wrócił już nigdy.

Zuzanka z rodzicami zamieszkała w mieście. Uczyła się teraz różnych rzeczy: pięknego czytania i pisania, haftu, a nawet gry na harfie. Po trzech latach wyrosła z niej prześliczna, mądra panna, wielu młodzieńców o nią się starało. Ona wybrała sobie pewnego szlachcica, który najwięcej się jej podobał, i wyznaczono dzień ślubu.

W pięknej, białej sukni z welonem, w złotym wianku mirto­wym — no i oczywiście z alabastrową rączką na szyi, bo to była jej najmilsza pamiątka — jechała Zuzanka do kościoła na ślub, a z nią rodzice i pan młody, dalej drużbowie i druhny.

Wtem podszedł do karety jakiś stary kaleka, zdjął czapkę, pokłonił się i poprosił o jałmużnę. Zuzanka zawołała na furmana, żeby zatrzymał konie, popatrzyła na żebraka i krzyknęła:

— Miircin!

W jednej chwili wyskoczyła z karety, chwyciła starego za ręce i pytała:

- Co to, nie poznajecie mnie? Przecież ja jestem Zuzanka! Przysiądźcie się do nas i opowiedzcie, co się z wami działo. Mój Boże, że też nie wiedziałam wcześniej, jak to was bieda przy­cisnęła! . .

Łzy stanęły jej w oczach. Stary popatrzył na mą rozczulony.

- E, ja tak tylko udałem żebraka, żeby popatrzyć na ciebie z bliska.' Do waszej karety nie wsiądę, jam przecie mizerak, a ty teraz jaśnie pani. Nie chcę ci zrobić wstydu przed panem młodym i jego rodziną. Ale niech ci Pan Bóg szczęści za to, żeś została taka dobra, jak dawniej.

Wtem rodzice Zuzanki także poznali Marcina. Wyskoczyli na drogę i przyłączyli się do próśb Zuzanki, aż wciągnęli starego do siebie.

Widząc to pan młody pomyślał: ,,Serce moje nie pomyliło się, kiedy odgadło, że nie ma na świecie lepszej dziewczyny niż moja Zuzanka ani zacniejszych ludzi niż jej rodzice. Jakie to szczęście, że będę miał taką żonę".

Marcin jechał więc z nimi. Po drodze żalił się ojcu Zuzanki, że choć nędzy nie zaznał i na wsi ludzie byli dobrzy dla niego, jednak wciąż było mu tęskno za towarzyszem z wojska i jego rodziną.

— Teraz jakem was zobaczył i pogadałem z wami, będę choć miał co wspominać przez jakiś czas — zakończył uśmiechając się smętnie.

— Nie martw się, kolego — pocieszał go ojciec Zuzanki. — Już się teraz nie rozłączymy. Kupiłem całe wzgórze zamkowe z ruinami. Młodzi chcą sobie wybudować wygodny dom niedaleko starego zamku, więc będziesz miał Zuzankę blisko. A zimą, kiedy śnieg i mróz dokuczą ci w chatce, zabierzemy cię z sobą do miasta.

Tak się stało. Zacnym wieśniakom, którzy mu niegdyś poma­gali, ojciec Zuzanki zwrócił wszystko dziesięciokrotnie. A kto tylko znalazł się w potrzebie, ten wiedział, że mu pomoże młoda pani z zamkowego wzgórza.

Alabastrowa rączka i złoty wianek były zawsze najdroższym jej skarbem.

CHAMDAM, SYN OGRODNIKA

W dalekiej dolinie u stóp gór żył człowiek dobry i sprawied­liwy. Założył i wypielęgnował duży, piękny ogród. Kiedy zesta­rzał się i nie mógł już sam pracować, oddał ogród swemu sy­nowi, Chamdamowi. Chamdam odziedziczył po ojcu jego do­broć i uczciwość, kochał też drzewa i kwiaty jak ojciec. Oże­nił się i pracował w ogrodzie.

Wreszcie stary jego ojciec poczuł, że zbliża się śmierć. Zeszli się do chorego sąsiedzi i przyjaciele. Starzec zawołał syna i powie­dział:

— Kochany Chamdamie, niezadługo umrę, ale ty nie porzucaj grodu. Pracuj, bądź dobry i sprawiedliwy. Oto mój testament. O ile pamiętam, nikomu nie jestem nic winien. Ale pamięć czasem człowieka zawodzi. Mogło się zdarzyć, że coś od kogoś pożyczyłem, a potem zapomniałem i nie oddałem. Jeżeli więc ktoś poprosi ciebie, żebyś oddał mój dług, to mu nie odmawiaj, nie okryj mnie hańbą i nic trwóż moich prochów w mogile. Za nic nie chcę ni­kogo skrzywdzić.

To powiedziawszy stary ogrodnik stracił przytomność. Są­siedzi i przyjaciele wyszli, Chamdam odprowadził ich do bramy, jak tego wymacała przyzwoitość.

Jeden z kupców zatrzymał się w bramie i powiedział:

— No, Chamdamie, zapamiętaj dobrze ostatnie słowa twego ojca.

Starzec umarł tej samej nocy. Chamdam urządził pogrzeb z wielkim staraniem. I on, i jego żona, i dzieci bardzo żałowali starego ogrodnika.

Chamdam starał się być takim, jak chciał ojciec. Od rana do nocy pracował w ogrodzie, był gościnny i każdemu pomagał.

Kiedyś przyszedł do ogrodu wieczorem ten sam kupiec, który był obecny przy ostatniej rozmowie ojca z synem, a później zatrzymał Chamdama w bramie.

— Miło mi ciebie widzieć, Chamdamie — powiedział. — Niech ci się jak najlepiej powodzi w rodzinie i w ogrodzie. Przyszedłem do ciebie dzisiaj z interesem. Pewno wiesz o tym, a może nie wiesz, że twój ojciec pożyczył ode mnie pieniądze. Od tej pory wiele czasu minęło. Może ojciec zapomniał o tym długu, a może nie mógł oddać. Czy twój ojciec mówił ci o tym?

— Nie — odpowiedział Chamdam. — Ile ojciec pożyczył?

— Pięćset tangów.

— Zaraz je oddam — powiedział Chamdam i poszedł do domu.

Po chwili wrócił z pieniędzmi i odliczył kupcowi pięćset tangów. To było dużo, ale Chamdam nie skrzywił się nawet.

Po kilku dniach przyszedł do niego bogaty sąsiad. Zagadywał o tym i owym, wreszcie zapytał:

— Chamdamie, czy ojciec nie mówił ci przed śmiercią o swoim długu?

— Nie. Jaki to dług?

— Twój ojciec pożyczył u mnie sporo ziarna. Najpierw wziął na twoje wesele dziesięć miar pszenicy. Pptem, kiedy urządzał ucztę po urodzeniu się twoich synów, pożyczył ode mnie znowu dziesięć miar pszenicy i pięć miar ryżu.

— To dziwne, że ojciec nic mi nie mówił o takim dużym długu — zdziwił się Chamdam.

— Mógł zapomnieć — powiedział bogacz. Żeby zwrócić to, czego sąsiad żądał, Chamdam musiał sprze­dać kawałek ogrodu.

Przychodzili do niego jeszcze inni ludzie i kłamali, że jego ojciec pożyczył od nich to czy owo. Chamdam przestał pracować w ogrodzie, tylko na spłaty po kolei wyprzedawał wszystko, co odziedziczył po ojcu.

Wreszcie został z rodziną bez dachu nad głową. Dopiero wtedy dano mu spokój, kiedy nic już nie miał i nic nie mógł oddawać.

Wtedy żona Chamdama powiedziała do męża:

— Mieszkańcy naszego rodzinnego miasta zaczynają na nas patrzeć jak na żebraków. Przyjaciele odwrócili się od ciebie i nie chcą ci pomóc, chociaż twój ojciec i ty tak często pomagaliście innym. Niedobrzy są tutejsi ludzie. Weźmy lepiej obu naszych synków i przenieśmy się gdzie indziej. Tam, gdzie nikt nas nie zna, nie będą się dziwili, że jesteśmy tacy biedni. Może trafimy na lepszych ludzi niż tutaj i urządzimy sobie jakoś nowe życie.

Żona Chamdama miała brata, bogatego kupca. Posiadał on własny statek i woził towary do obcych krajów. Ale był to człowiek pyszny i nieużyty. Nieraz wydziwiał nad siostrą, że wyszła za mąż za zwykłego ogrodnika. Chamdam nie chciał prosić go o pomoc, wolał pójść za radą żony.

Po kilku dniach porzucili swoje strony rodzinne. Długo szli przez stepy i pustynię, droga była bardzo ciężka. Wreszcie doszli nad brzeg morza. Na przystani jakiś zacny kapitan zgodził się zawieźć ich bezpłatnie dalej.

W nocy rozszalała się burza. Fale rzucały statkiem jak ułamaną gałązką. W'ciemnościach statek zderzył się z innym, który płynął w przeciwnym kierunku. Oba statki rozbiły się, zostały z nich tylko drzazgi.

Wielu rozbitków utonęło, mało kto ocalał uczepiwszy się szczątków. Porwały ich wzburzone fale.

Tak się stało i z Chamdamem. Przez kilka dni i nocy fale niosły go po morzu. Prawie tracił przytomność z głodu i pragnie­nia, ale nie wypuścił z rąk deski, której się uczepił.

Wreszcie burza przeszła. Wyczerpany Chamdam położył się na swojej desce i zdrzemnął się.

Myślał, że umrze na morzu, tymczasem łagodny prąd zaniósł go do brzegu.

Kiedy deska stuknęła o ląd, Chamdam przebudził się i zobaczył pustynię, jak okiem sięgnąć. Zdawało się, że nigdy nie przeszedł tędy człowiek ani zwierz, że nawet ptak nie przeleciał odkąd świat światem.

Na brzegu rosło jedno jedyne drzewo. Chamdam z trudem grzązł w piasku, omijał skały, wreszcie dostał się do tego drzewa. Przekonał się, że drzewo jest uschłe.

Nie miał już siły, żeby iść dalej. Położył się obok pnia i zasnął głęboko.

śniło mu się, że widzi swoją żonę i synków, że wszyscy troje płaczą i wołają go na pomoc. A tu straszne potwory morskie nie puszczają go do żony i dzieci.

Wtem wszystko zniknęło. Do Chamdama podszedł starzec w żółtej szacie i w zawoju na głowie i powiedział:

— Witaj, przybyszu! Nie trap się. Taki jest twój los, żebyś teraz pracował tutaj. Odtąd ta ziemia będzie twoja. Własnym trudem zamień pustkowie w żyzną krainę. Najpierw zejdź nad morze, zanurz ręce w wodzie i wydobądź to, co znajdziesz na dnie.

Starzec odszedł, a Chamdam obudził się ze snu. Rozejrzał się dookoła. Śladów człowieka nie dostrzegł, ale zobaczył ślady lwa.

Zszedł nad morze i zanurzył ręce w wodzie. Wyłowił dwie garście różnobarwnych, błyszczących kamieni. Wyrzucił je na brzeg i łowił jeszcze kilka chwil ostatkiem sił.

Wrócił pod drzewo odpocząć i zobaczył z wielkim zdziwieniem, że tymczasem wyrosła na drzewie zielona gałązka, a na niej duży owoc. Chamdam zjadł go i zasnął.

Po kilku dniach miał już spory stos wyłowionych z morza ślicznych, błyszczących kamyków. W nocy świeciły tak jasno, że dokoła było zupełnie widno. Na drzewie co dzień wyrastał posilny owoc.

Przewodnicy karawan, które szły przez pustynię, dziwili się, co to tak świeci nad morzem. Kilku ludzi odważyło się pójść popatrzeć. Kiedy się zbliżyli, zobaczyli człowieka siedzącego pod drzewem, a obok stos pięknych, błyszczących kamieni.

— Ktoś ty taki — spytali Chamdama — człowiek czy dziw? skąd masz te kamienie?

— Jestem zwyczajnym człowiekiem. A te kamienie wydobyłem własnymi rękami — odpowiedział Chamdam.

— Czy nie sprzedałbyś ich?

— Owszem, ale nie za pieniądze. Co mi po pieniądzach na pustyni? Przywieźcie mi nasiona zbóż, nasiona drzew owocowych wszystko, czego człowiek potrzebuje do życia.

Członkowie karawany zgodzili się. Przywieźli Chamdamowi to, czego potrzebował, a Chamdam dał im za to podwójną sakwę drogich kamieni na każdego wielbłąda. Przewoźnicy ruszyli w dal­szą drogę i opowiadali wszystkim, jaką dobrą zrobili zamianę.

Niezadługo wszystkie karawany, które przechodziły tamtędy, zaczęły skręcać nad brzeg morza, do Chamdama. I wszystkie wyła­dowywały coraz nowe towary. Zwiozły też powoli materiały bu­dowlane, dostarczyły rzemieślników. Zaczęła się budowa nowego miasta.

Z początku Chamdam myślał o tym, żeby wyruszyć na poszuki­wanie żony i synów. Ale podróżni jednej z karawan powiedzieli mu, że z obu rozbitych statków nikt nie ocalał oprócz niego, bo kto nie utonął od razu, ten zginął później z głodu i pragnienia.

Chamdam cierpiał bardzo myśląc o losie swojej rodziny, ale nie przerywał pracy.

Po jakimś czasie na pustyni zakwitły sady i ogrody, stanęły piękne domy. Wyrosło całe miasto. Pośrodku stał pałac, miał on ściany wyłożone błyszczącymi kamieniami z dna morza i świe­cił rybakom i marynarzom jak latarnia morska.

Każdemu, kto przybył do miasta, Chamdam mówił:

— Wdowy i sieroty, biedni i bezdomni mogą przyjść do no­wego miasta i pracować razem ze mną w miarę sił. Dostaną tu wszystko, czego potrzebują do życia.

Osiadało tam coraz więcej ludzi, aż powoli cała pustynna kraina zmieniła się w kwitnący raj. Tylko próżniaków i oszustów wypędzano natychmiast.

Na życzenie obywateli Chamdam został głową miasta i wszyst­kim zarządzał. Drzewo, pod którym odpoczął po raz pierwszy, stało teraz pośrodku wielkiego ogrodu i pokryło się całe liśćmi i owocami. Patrząc na nie Chamdam nieraz wspominał swój dawny ogród, i dom, i rodzinę.

Sława nowego miasta rozeszła się daleko. Rozmaici ludzie przy­jeżdżali, żeby je obejrzeć. Kupcy przywozili zamorskie towary.

Kiedyś zawinął do portu statek bogatego kupca. Chciał on także zobaczyć nowe, wspaniałe miasto, a przy tym coś niecoś utargować.

Kupiec poszedł pokłonić się Chamdamowi, a jego siostra poszła na targ, żeby kupić zapasy na dalszą drogę.

Siostra kupca była kucharką na jego statku. Kupiec wstydził się ubogiej siostry i wszyscy myśleli, że to służąca.

Rozstawił bogaty namiot w jednym z ogrodów i rozłożył w nim swoje towary. Ponieważ bał się, żeby go złodzieje nie okradli, poprosił Chamdama o straż. Chamdam obiecał przysłać mu dwóch strażników.

Kiedy kupiec wrócił od Chamdama, a jego siostra z targu, zapadł wieczór. Kupiec wyjrzał na dwór i zobaczył, że strażnicy już są, więc położył się spokojnie spać.

Ale jego siostra nie mogła zasnąć. Przez szparę widziała w świet­le księżyca dwie czarne postacie strażników i dolatywała ją ich rozmowa.

— Nudno tak siedzieć przez całą noc i milczeć — powiedział jeden. — Opowiadajmy sobie coś.

— Zdaje się, że żyjesz o rok dłużej i znosiłeś o jedną koszulę więcej, więc zapewne wiesz więcej niż ja — odezwał się drugi. — Ty zacznij opowiadać.

— Niech tak będzie. Opowiem ci moją historię. Było tak: miałem młodszego brata, miałem ojca i matkę. Rodzice moi stracili wszystko przez ludzką złość i postanowili opuścić razem z nami rodzinne miasto. Pamiętam, że wsiedliśmy wszyscy na statek i wypłynęliśmy na morze. W nocy zrobiła się burza. W gę­stej mgle nasz statek najechał na inny i oba zatonęły. Wszyscy utonęli oprócz mnie, moi rodzice i brat zginęli także. Mnie fale wyrzuciły na brzeg. Znalazł mnie jakiś dobry człowiek i ocucił, pracowałem u niego przez kilka czy więcej lat, aż dorosłem. Do­wiedziałem się o nowym, pięknym mieście na pustyni i postano­wiłem poszukać w nim szczęścia. Nie wiem, jak dawno ty tu jesteś, ale jeżeli niedawno, to ci powiem, że nasz zarządca to bardzo dobry człowiek. Jest troskliwy jak ojciec i nawet nazywa się Chamdam, tak jak nazywał się mój ojciec.

— A ty sam jak się nazywasz? — zawołał młodszy strażnik.

— Rafi.

— A jak się nazywał twój brat?

— Chafiz.

— To ja jestem Chafiz, twój brat! Twój los — to i mój los!

Tak bracia poznali jeden drugiego. Padli sobie w objęcia.

Kobieta w namiocie słyszała ich rozmowę. Płakała potem długo, ale tak cicho, że strażnicy jej nie słyszeli. Kupiec nie przebudził się i nie wiedział o niczym.

Kiedy wstał wczesnym rankiem, strażników nie było już przed namiotem. Zawołał siostrę, żeby mu dała śniadanie. Zobaczył, że jest zapłakana, więc zapytał opryskliwie:

— Co ci się stało?

— To wina naszych strażników. — odpowiedziała siostra. Rozgniewany kupiec pobiegł do Chamdama na skargę. Chamdam wezwał strażników.

— Nie obraziliśmy niczym tej kobiety — zaklinali się strażnicy. — Rozmawialiśmy tylko o sobie, opowiadaliśmy sobie swoje życie.

— Zawołajcie kobietę i powtórzcie przy niej wszystko, coście mówili w nocy — rozkazał Chamdam strażnikom.

Tak się stało. Kobieta, jak wszystkie kobiety w tym kraju, przyszła z zasłoną na twarzy i stanęła przed Chamdamem. Wtedy Rafi powtórzył swoje nocne opowiadanie.

— Chłopaki moje kochane, to ja jestem waszym ojcem! — zawołał Chamdam i chwycił synów w ramiona. Kobieta odrzuciła zasłonę i odsłoniła twarz.

— Dzieci moje! Mężu mój! — zawołała. Chamdam poznał swoją żonę. Ona też myślała dotąd, że jej rodzina utonęła.

Tak wszyscy się odnaleźli i szczęście wróciło do Chamdama.

ŚPIĄCY RYCERZE

W Tatrach jest za Kościeliskami taka turnia, czyli skała, któ­rą nazywają: Pisana. Mówią o niej górale, że tam w głębi leży wojsko uśpione, a to wojsko kiedyś się zbudzi.

Skąd się o tym dowiedzieli? Opowiem.

Młody kowal miał kuźnię niedaleko Zakopanego. Był to po­rządny człowiek, wszyscy lubili go i szanowali. Nazywał się Fakla.

Miał on znajomego juhasa, który pasał owce na halach. Siedli sobie kiedyś przed kuźnią i rozmawiali. Fakla powiedział:

— Patrzy człowiek na te góry i turnie, patrzy, ale co w nich jest w środku, nikt nie wie.

Juhas pyknął z fajeczki i zauważył:

— Wiesz co, o Pisanej gadają, że w niej jest złota kaczka. Słyszałeś ?

— Nie wiem nic — zdziwił się kowal. — Jakaż to kaczka?

— A no, powiedziałem ci: złota kaczka. Pływa po jeziorze, tam w środku skały. Z tego jeziora wypływa Dunajec. Ta kaczka znosi diamentowe jaja, ale tylko jedno na rok.

— Ej, żeby tak wiedzieć, którego dnia ta kaczka się niesie! Żeby tak podebrać diamentowe jajo! — zakrzyknął Fakla. Juhas na to:

— Myślisz, że nie próbowałem? Wlazłem już raz w ten żleb, z którego woda wypływa. Dobierałem się w głąb, ile mogłem, ale nie dałem rady. Woda była taka zimna, jakbym wpadł w prze­rębel. A tu mrok, żleb coraz węższy, skały po bokach coraz wyż­sze...

— Ja bym przełazi!

— Tak ci się zdaje, boś nie próbował. Wiesz przecie, że ze mnie chłopak mocny, po skałach chodzić przywykłem i byle czego się nie ulęknę, a nie udało się.

Pomilczeli chwilę, potem juhas dodał:

— Był podobno taki, co wlazł w głąb Pisanej. Ale i on też nie doszedł aż do jeziora z kaczką. Bo strzegą jej młode boginki, a one tak tego chłopaka wabiły i tumaniły, że gonił za nimi to tu, to tam i ani się spostrzegł, jak go wyprowadziły z powrotem do żlebu. Wtedy skała się zatrzasnęła i musiał zawrócić.

Po tej rozmowie kowal myślał nad tym, jak by się dostać w głąb turni. Ale przynoszono mu wciąż nową robotę, więc tę wyprawę odkładał.

Aż tu pewnego ranka, kiedy był w kuźni sam, przyszedł do niego nieznany gość, cały w żelazną zbroję zakuty, nawet na gło­wie miał hełm stalowy. Twarz jego była młoda i dziwnie piękna, ale długa broda zwisała mu aż po pas.

Pochwalił Pana Boga, położył na ławie ciężką sakwę i po­wiedział :

— Chciałbym, żebyś mi waść wykuł złote podkowy i klińce do ich przybijania. Czy podejmiesz się tej roboty?

— Czemu nie — odpowiedział Fakla — od tego jestem kowa­lem. Tylko musielibyście dać złoto na podkowy, bo skąd bym je wziął?

Wojak otworzył sakwę, a tam były złote dukaty i połamane złote podkowy.

Zabrali się do pracy. Fakla kuł, wojak poruszał miech. Ro­bota szła tak wartko, że słońce stało jeszcze wysoko, kiedy skoń­czyli.

Wtedy tamten kazał Fakli złożyć to wszystko do torby i pójść z nim w góry. Wojak szedł przodem, a Fakla z podkowami za nim.

Minęli Kościeliska, zaszli pod Pisaną, aż tu wojak obraca się ku Fakli i mówi:

— Teraz się nie bój, ale pamiętaj, żebyś mi się cicho spra­wował. I niech cię Bóg broni, żebyś miał zakląć, bo mogłaby z tego wyniknąć bieda.

Weszli między głazy i szczeliny, a skały jakby się przed nimi rozstępowały.

Po mozolnej wędrówce znaleźli się wreszcie w głębi turni. Mroczno tam było, tylko gdzieś z boku trochę światła wpadało do pieczary przez mały otwór w skale.

Fakla rozejrzał się ostrożnie dookoła, a tam tyle ludzi! Wszyscy leżą, głowy mają oparte o siodła, na sobie zbroje, a brody po pas.

— Co to za jedni? — zapytał szeptem tego wojaka, co go tu wprowadził.

Tamten odpowiedział:

— To jest polskie wojsko uśpione. Przyjdzie czas, że ci ryce­rze się pobudzą i pójdą walczyć za wiarę. Będzie wtedy okrutna wojna. Zacznie się gdzieś daleko, ale skończy się tutaj, koło Za­kopanego, na żelaznym mostku w Kuźnicach.

Były w tej pieczarze także konie. Należało niektóre z nich przekuć. Kowal dobierał podkowy i wbijał klińce, a wojak trzymał koniom nogi.

Kiedy ukończyli robotę, wojak nabrał strużyn z kopyt, nasypał ich pełno kowalowi do torby i mówi:

— Masz tu waść zapłatę.

Fakla pomyślał, że rycerz z niego kpi. Ale nie sprzeczał się, choć markotno mu było, że cały dzień stracił darmo. Co prawda widział za to coś jeszcze ciekawszego niż złota kaczka, bo całe starodawne wojsko uśpione.

Słyszał już od niektórych górali, że takie wojsko gdzieś śpi w Tatrach pod ziemią, ale nikt nie wiedział, w którym miejscu. Dopiero teraz się okazało, że ono śpi pod Pisaną.

Byli i tacy, co powiadali, że to sam król Chrobry ze swoją dru­żyną i że jak oni się zbudzą i pójdą w bój, to zwyciężą wszyst­kich wrogów, a Polska stanie się taka potęzna jak nigdy przedtem.

Rozmyślając o tym wszystkim wyszedł Fakla z pieczary. Kiedy nikt go już nie mógł widzieć, wysypał strużyny do potoku. “Po co mam to dźwigać, co mi po tym", myślał.

Wtem poczuł, gdy wyszedł na pole, że coś mu się w torbie kołacze. Zajrzał — a to kilkanaście złotych dukatów! Nie wszyst­kie strużyny wytrzepał przedtem dokładnie z torby, a te, które w niej uwięzły, zamieniły się w złoto.

Jakże teraz żałował, że wytrząsł ich przedtem pełny worek! Gdyby tego nie zrobił, stałby się od razu bogatym człowiekiem.

Wrócił do domu, a żona przyjęła go wymówkami:

— Gdzieżeś to się podziewał przez całe trzy dni? Czemużeś nie powiedział, że cię w domu nie będzie? Takem się bała, czyś gdzie w górach nie przepadł!

Zdziwił się Fakla. Jemu się zdawało, że tylko niedługą chwilę zabawił w pieczarze.

Nie powiedział żonie, gdzie był, bo mu wojak zabronił. Tylko pokazał jej dukaty, a żona, jak zobaczyła, że mąż tyle zarobił, uspokoiła się zaraz i nie miała już do niego żalu.

Minęło kilka lat. Kowal kuł nadal to kosy, to lemiesze, to pod­kowy — co mu się trafiło.

Wtem pojawił się znowu ten sam rycerz i poprosił o złote podkowy. I znów zabrał Faklę w głąb Pisanej.

“Tym razem nie będę taki głupi i nie wyrzucę strużyn", po­myślał kowal.

Zabrał się do kucia koni. Wtem zaciął się w palec i zaklął głośno:

— Bodaj cię czart!

A tu nagle budzą się naokoło niego uśpieni rycerze, podnoszą się, a kowala aż dreszcz przechodzi ze strachu. Jeden z rycerzy pyta:

— Bracie, czy już czas?

Na to odpowiada ten, co przychodził po podkowy:

— Nie czas jeszcze, śpij dalej.

Tamci pokładli się z powrotem, a on spojrzał ostro na kowala i palcem mu pogroził.

Kiedy podkuli konie, wojak nasypał strużyn do torby kowala i wyprowadził go z pieczary.

Fakla czekał, żeby mu torba ociężała — byłby to znak, że strużyny zamieniły się już w dukaty. Ale torba wciąż pozosta­wała lekka i nic w niej nie pobrzękiwało. Zajrzał do niej: same strużyny...

Z gniewem wyrzucił strużyny do potoka. Ale zaraz się opa­miętał. Zrozumiał, że to kara za przekleństwo.

Było mu jednak markotno, bo miał nadzieję, że tym razem zdobędzie bogactwo. W powrotnej drodze wstąpił do karczmy, żeby się rozweselić w kompanii, a tam nie wytrzymał i wygadał się przed karczmarzem o swojej przygodzie. Ten rozpowiedział o niej szeroko i w taki to sposób wszyscy się dowiedzieli, gdzie śpi podziemne wojsko.

Kowal wyrzucał sobie, że nie umiał utrzymać języka za zęba­mi, jak mu rycerz nakazał. ,,Będzie się na mnie gniewał i jak mu się wytłumaczę?" zastanawiał się strapiony.

Widać rycerz rozgniewał się bardzo, bo w ogóle nie zjawił się już u Fakli. Mijał rok za rokiem, a Fakla czekał go daremnie. Kowalowi było bardzo przykro, że zawiódł zaufanie rycerza. Kiedy go ludzie wypytywali o jego przygodę, nie chciał nic o niej mówić, czasem nawet płakał z żalu.

Jedni powiadali, że konie śpiącego wojska stoją nie podkute, a kiedy wybije najważniejsza godzina, nie będą gotowe do boju.

Inni mówili, że to nieprawda. Bo tamten wojak nadal pilnuje porządku. Przekonał się, że Fakla nie umie dochować tajemnicy, więc poszedł do innego kowala i tamten mu konie kuje, ale się tym nie chwali. Mówili jeszcze — a nie wiadomo, skąd się o tym do­wiedzieli — że wojak nie wrócił do Fakli dlatego także, ponieważ konie tamtego rycerstwa może kuć tylko taki kowal, który ma czyste serce. A Fakla w przekleństwie wspomniał diabła i póź­niej podpił sobie w karczmie.

To wszystko działo się dawno, może ze sto lat temu. Odtąd niejeden śmiałek próbował dotrzeć w głąb Pisanej, ale nie udało się to nikomu. Rycerze śpią w Tatrach nadal i czekają wielkiej godziny.

O KLERYKU, CO NA ŁYSĄ GÓRĘ POJECHAŁ

Kiedyś, dawno, w seminarium kieleckim kształcił się na księdza kleryk sierota. Polubił go stary ogrodnik, bo kleryk przypominał mu syna, który umarł młodo.

Kiedy mieli wolną chwilę, ogrodnik i kleryk chętnie z sobą rozmawiali. Zgadało się kiedyś o czarownicach.

— Bywało, że taka czarownica odbierze mleko krowom w ca­łej wsi — opowiadał ogrodnik. — Powiesi sobie w oborze rzemień zdjęty z szyi cudzej krowy, mamrocze jakieś zaklęcia i doi ten rzemień, kiedy nikt nie widzi. Mleko z niego aż strzyka. Potem inne gospodynie dziwują się, czemu ich krowy mają puste wy­miona i nie dają ani kropli mleka. Tak, czarownice potrafią zadawać różne uroki. Znają się na ziołach, umieją sprowadzać i leczyć choroby. O nowiu księżyca spotykają się na Łysej Górze. Jadą tam na miotłach, na kociubach. Diablisko w postaci kozła ugaszcza je i gra im na piszczałce aż do świtu, a czarownice ucztują i tańczą z czartami.

— Chciałbym t zobaczyć — westchnął kleryk.

— Na Łysą Górę nie pojedziesz — powiedział ogrodnik — bo i drogi nie znasz, i grzech by był.

Ale kleryk nie mógł odpędzić tej myśli.

Na przedmieściu Kielc, niedaleko seminarium, mieszkała kobieta, o której mówiono, że jest czarownicą.

Gdy na nocnym niebie ukazał się wąziutki, srebrny sierp nowego księżyca, kleryk wykradł się oknem z seminarium. Wie­dział, że postępuje źle, ale nie umiał oprzeć się pokusie.

Sutannę zostawił, ubrany był w kurtkę ogrodnika. Zabrał mu ją ukradkiem, kiedy tamten zasnął.

— Przed świtem wrócę i kurtkę oddam — uspokajał kleryk sam siebie.

Podkradł się pod chatę czarownicy i ostrożnie zajrzał przez okno.

W słabym świetle łojówki palącej się na rogu stołu widział przez szparę okiennicy, jak kobieta krzątała się po kuchni.

Wzięła miotłę z kąta, wyciągnęła spod tapczana słoik, nabrała z niego na szmatkę jakiegoś smarowidła i natarła nim kij od miotły. Potem siadła na niej okrakiem i zawołała:

— Płot nie płot, wieś nie wieś, a ty, biesie, nieś!

Zakotłowało się w izbie, aż załomotała okiennica, świeca zagasła — a czarownica ze swą miotłą znikła w czeluści komina.

Kleryk poczekał chwilkę, potem otworzył ostrożnie drzwi zamknięte tylko na zaszczepkę.

Wszedł do izby i skrzesał ognia, żeby zapalić świecę. Wy­ciągnął spod łóżka słoik z czarodziejską maścią, nasmarował kij od kociuby, dosiadł go i zawołał:

— Płot nie płot, wieś nie wieś, a ty, biesie, nieś!

Jakaś siła wciągnęła go do komina i poniosła w przestwór coraz dalej, coraz wyżej. Pęd powietrza zerwał mu czapkę z głowy, dookoła słyszał pohukiwania i chichoty czarownic, które zewsząd leciały jak i on na Łysą Górę.

Wicher szumiał, noc była ciemna, tylko od czasu do czasu rozżarzał się między chmurami cienki, srebrny sierp księżyca, jakby para diabelskich rogów.

Wreszcie kleryk przeleciał nad lesistymi zboczami i znalazł się na szczycie Łysej Góry.

Chmury rozsunęły się nieco, zrobiło się trochę widniej i kleryk zobaczył pośród skalnego rumowiska obszerną polanę.

Na środku polany siedział czarny kozioł z ognistymi ślepiami i przygrywał na piszczałce, a dookoła tańczyły diabły z wiedźmami.

Jedna z czarownic podbiegła do kleryka, chwyciła go za ręce i pociągnęła w krąg tańcujących. Szalona to była zabawa!

Dookoła polany rozstawiono na skalnych stołach najróżniejsze pieczenie, bigosy, kołacze, cukry i wina. Każdy raczył się nimi do woli.

Od czasu do czasu czarny kozioł na chwilę przerywał granie i rzucał w tłum garściami złote monety, które chciwie rozchwyty­wano.

Kleryk tańczył, jadł i pił, chociaż sumienie kąsało go chwilami i jakiś głos ostrzegał: “rzuć to, uciekaj..." Chciał zobaczyć, jak skończy się zabawa.

Zaszedł księżyc, niebo pobladło, gwiazdy gasły jedna po dru­giej — zbliżał się świt. Granie piszczałki urwało się nagle.

Zabrzmiało potężne beczenie czarnego kozła i wszyscy rzucili się ku środkowi polany, żeby pokłonić się przed nim i ucałować jego kopyto.

Teraz dopiero kleryk otrzeźwiał. ,,Co ja robię?", pomyślał ze zgrozą. “Miałbym oddać cześć diabelskiemu księciu? Boże, zmiłuj się i ratuj!"

Zamiast cisnąć się z innymi do czarnego kozła, kleryk skoczył w przeciwną stronę. Chciał dosiąść co prędzej czarodziejskiej kociuby i uciec.

Ale daremnie szukał jej obok głazu, przy którym ją zostawił — kociuba znikła. Czy zabrał ją ktoś przez pomyłkę, czy chciano mu wyrządzić złośliwego figla — nie wiadomo.

Opustoszał już szczyt Łysej Góry, zaczęło się rozwidniać, a tymczasem kleryka chwyciły mdłości. Zdawało mu się przedtem, że jadł smakołyki, a teraz zwracał ustami żywe ropuchy, żaby, glisty i inne obrzydliwości.

Sięgnął do kieszeni po złote monety diabelskie, które tam przedtem wsypał — ale w kieszeni znalazł tylko połamane kozie rogi i kopytka...

Usiadł na kamieniu i zapłakał.

Wtem rozległ się turkot i zajechał powóz zaprzężony w czwórkę karych koni. Ogień buchał im z nozdrzy, a oczy żarzyły się jak płonące węgle. Na koźle siedział czart i trzaskał z bicza.

— Siadaj! — zawołał na kleryka. — Mój pan kazał odwieźć cię do domu. Ale pamiętaj, żebyś się nie wychylał, pojedziemy szybko. Masz tu czerwoną czapeczkę, włóż ją na głowę, to cię nikt nie będzie widział.

Kleryk się zawahał. Ale co miał robić? Pieszo musiałby iść kilka dni i wszystko by się wydało. Włożył czapkę niewidkę, wsiadł do powozu i kazał wieźć się do Kielc. Czart trzasnął z bata i konie poderwały się do biegu.

Hej, ależ gnały diabelskie rumaki! Powóz odbijał się od ziemi jak piłka, przeskakując skały i lasy. Upłynęło zaledwie kilka chwil, gdy kleryk ujrzał już pod sobą rodzinne miasto.

Jakież było jednak jego przerażenie, kiedy zamiast opuścić się ku ziemi — diabelski powóz wzbił się jeszcze wyżej, a bies na koźle trzasnął z bata nad karkami diabelskich rumaków.

— Stój! — krzyknął kleryk. — Dokąd mnie wieziesz?

— Do piekła — wrzasnął diabeł i roześmiał się szyderczo. Gnali dalej, aż grzmot toczył się po niebie.

— Matko Boska Częstochowska, ratuj mnie od zguby! — zawołał kleryk przerażony.

Postanowił wyskoczyć, choćby na złamanie karku. Zrzucił diabelską czapkę niewidkę, wychylił się i wypadł z powozu, który z hukiem i brzękiem potoczył się dalej między chmurami.

Kleryk spadał, spadał... wreszcie upadł na ziemię i otoczyły go ciemności.

Po chwili oprzytomniał, ale nadal nic nie widział. Zaczął macać dookoła: z jednej strony był mur, z drugiej stała beczka, a przy niej worki.

Sięgnął do worka i znalazł w nim migdały. W drugim worku namacał rodzynki. Kleryk był strasznie głodny, więc z radością posilił się trochę.

Wtem doleciały go skądś ludzkie głosy. Usłyszał zgrzyt zawiasów, do lochu wpadła smuga światła. Ktoś nadchodził.

Kleryk wyjrzał ostrożnie zza beczki. Zobaczył dwóch księży, a z nimi starszego mężczyznę z obfitym brzuchem i z pękiem kluczy w jednej ręce,' a zapaloną latarnią w drugiej. Tłumaczył on coś żywo księżom w nie znanym klerykowi języku.

Dopiero w tej chwili kleryk spostrzegł, że jest zupełnie nagi, widocznie podczas diabelskiej jazdy i upadku pęd powietrza zdarł z niego ubranie. Co robić, jakże teraz się odezwać? Ludzie wezmą go za wariata lub złodzieja.

Ale nie miał innego wyjścia. Niezadługo ci trzej opuszczą loch i zaryglują drzwi z powrotem.

Nie wysuwając się spoza beczki kleryk wyciągnął rękę, chwycił bliżej stojącego księdza za rękaw sutanny i zawołał rozpaczliwym głosem:

— Reverendissime!

Ksiądz obejrzał się zdumiony. Kleryk zaczął tłumaczyć po łacinie, że wskutek fatalnej przygody znalazł się w tym lochu i błaga o jakąkolwiek odzież i o pomoc, żeby wrócić do Kielc, do seminarium.

— Kielce? — zdziwił się ksiądz. — Nie słyszałem o takim mieście. Gdzie to jest?

Kiedy kleryk mu wyjaśnił, ksiądz ogromnie się zdziwił. Oka­zało się, że kleryk spadł aż we Francji i znajduje się w piwnicy jakiegoś kupca. Na szczęście księża zeszli do niej po wino mszalne, inaczej nie wiadomo, ile czasu nieszczęśnik byłby uwięziony w lochu.

Kupiec nie umiał po łacinie, więc nie rozumiał, o czym księża rozmawiają z tajemniczym mężczyzną ukrytym za beczką.

Kleryk bardzo się z tego cieszył, bo wstyd mu było okropnie.

Młodszy z księży poszedł po ubranie, kupiec też wyszedł z piwnicy.

Kiedy kleryk został sam ze starszym księdzem, upadł mu do kolan i wyspowiadał się szczerze ze wszystkiego, co nabroił. Staruszek pokiwał głową ze zdumienia.

— Sam rozumiesz teraz, mój synu, jak bardzo pobłądziłeś — powiedział. — Gdyby nie miłosierdzie boskie, byłbyś już w piekle. Trzeba cię przyodziać i odesłać do ojczyzny. Dam ci trochę gro­szy, ale sutanny ci nie dam, tylko świecką odzież. Niech tam twoi przełożeni w Polsce sami orzekną, czy jesteś godzien nosić sutannę i pozostać w seminarium.

Kiedy kleryk powrócił do Kielc, z początku chciano wydalić go z seminarium. Ale okazał tyle skruchy i tak gorąco obiecywał poprawę, że mu przebaczono i skończyło się na pokucie.

Kiedy po kilku latach ten kleryk został księdzem, opowiedział podczas kazania swoim parafianom, jak to będąc jeszcze lekko­myślnym młodzieniaszkiem wyruszył przez ciekawość na Łysą Górę i jak się ta wyprawa skończyła.

— Z tego widzicie — przestrzegał ich — że skoro człowiek da diabłu dobrowolnie choćby jeden palec, ten zaraz chwyci całego człowieka, z ciałem i z duszą.

Młody ksiądz odkupił ogrodnikowi nowe ubranie i przeprosił go, jak umiał.

A czarownica nie pokazała się już w tej okolicy — nie wiadomo, co się z nią stało. Może czart ze złości zabrał ją do piekła zamiast kleryka?

WALECZNY OSIOŁ

Znudziło się osłu nosić ciężary na grzbiecie. Mówi raz do wielbłąda:

— Wszystko, czego ludzie nie chcą sami nosić, to ładują na nas. Dosyć tego. Cały grzbiet mam poodgniatany i pora­niony. Ucieknijmy i żyjmy na swobodzie.

Pomilczał wielbłąd, podumał, wreszcie powiada:

— Nasz gospodarz jest niedobry, to prawda. Karmi nas licho, a pracować każe za trzech. Nic bym nie miał przeciwko temu, żeby uciec, ale jak to zrobić?

Osioł miał już gotową odpowiedź:

— Obmyśliłem wszystko, niech cię o to głowa nie boli. Sły­szałem, jak gospodarz mówił do żony, że jutro każe nam nieść do miasta worki z solą. Idźmy z początku spokojnie i posłusznie. Dopiero kiedy dojdziemy do przełęczy, upadnijmy na drogę i udajmy, że nam zabrakło sił, żeby iść dalej. Gospodarz będzie na nas krzyczeć, będzie nas okładać kijem, ale to nic. Nie ruszajmy się z miejsca. Wytłucze nas, a potem się zmęczy i wróci do domu, żeby sprowadzić pomoc. My tymczasem uciekniemy i tyle nas będzie widział.

Spodobał się ten pomysł wielbłądowi.

— Wyborny sposób! Spryciarz z ciebie, jakich mało. Zgadzam się, zróbmy tak, a będziemy nareszcie wolni.

Doczekali się ranka. Gospodarz objuczył ich workami z solą i poprowadził do miasta.

Z początku szli jak zwykle: wielbłąd przodem, osioł za nim, a na ostatku gospodarz z kijem.

Kiedy doszli wszyscy do przełęczy, osioł i wielbłąd położyły się na drodze i udały, że nie mogą utrzymać się na nogach, tak osłabły.

Gospodarz zaczął łajać je i wykrzykiwać:

— Ach, wy leniuchy! Leżyboki zatracone! Wstawajcie mi zaraz, darmozjady, bo wam żebra poprzetrącam!

Ale zwierzęta leżą, jakby nie słyszały. Żadne nawet ogonem nie ruszy.

Gospodarz rozzłościł się i zaczął grzmocić kijem wielbłąda. Uderzył go trzydzieści dziewięć razy i nic, ale kiedy zamachnął się po raz czterdziesty, wielbłąd nie wytrzymał, ryknął i zerwał się na nogi.

A gospodarz na to:

— Zrozumiałeś nareszcie? Szkoda, że nie od razu!

I z kolei wziął się do osła.

Uderzył go trzydzieści razy, czterdzieści razy — osioł nawet nie stęknął. Uderzył pięćdziesiąt razy — osioł nawet nie drgnął.

Uderzył sześćdziesiąt razy — osioł jak leżał, tak leży.

Widzi gospodarz: coś niedobrze. Osioł chyba naprawdę zacho­rował. Kto wie, czy nie zdechnie. Byłaby to wielka strata.

Zdjął ładunek z osła, nałożył go na wielbłąda i ruszył w dalszą drogę.

Wielbłąd ledwo idzie. Stęka i myśli: “ach, ty ośle przeklęty, przez ciebie mnie obili, przez ciebie dźwigam podwójny ciężar!"

Tymczasem osioł poczekał, aż gospodarz z wielbłądem znikli po drugiej stronie przełęczy — i w nogi.

Biegł trzy dni i trzy noce, przebiegł przez trzy góry i trzy doliny. Nareszcie dobiegł do Wielkiej Łąki i do Bystrej Rzeki.

Bardzo mu się tam spodobało i postanowił zamieszkać w tam­tych stronach.

Ale nad Wielką Łąką panował już od dawna tygrys.

Pewnego dnia tygrys postanowił obejść całe swoje królestwo i sprawdzić, czy nie zakradły się jakie nieporządki.

Wyruszył skoro świt, a w południe natknął się na osła.

Spaceruje sobie osioł po łące, ogania się od much i zajada trawę.

“Co to za zwierz", myśli tygrys. “Jak żyję takiego nie widzia­iem".

Osioł spojrzał na tygrysa i zdrętwiał z przerażenia.

“No, teraz przyszła po mnie śmierć", pomyślał. “Co mam robić? Ten potwór pożre mnie tak czy tak, więc niech zobaczy chociaż, że jestem waleczny".

Podniósł ogon, zamachał uszami, rozdziawił pysk i jak nie ryknie ze wszystkich sił!

Tygrysowi pociemniało w oczach.

Rzucił się w tył i uciekł. Bał się nawet obejrzeć za siebie.

Spotkał wilka.

— Czegoś się tak przestraszył, nasz panie i władco? — pyta wilk.

— Przestraszyłem się okropnego zwierza, co chodzi po mojej łące. Drugiego takiego potwora nie ma na świecie. Zamiast uszu ma skrzydła i wciąż nimi macha. Paszczę ma szerszą niż głowę. A ryczy tak straszliwie, że ziemia drży i słońce przygasa.

— Czekaj no, królu, czy to czasem nie osioł? — zastanowił się wilk. — Jeżeli to osioł, damy sobie z nim radę. Złapiemy go jutro na arkan i zjemy go na śniadanie, zobaczysz.

Na drugi dzień rano wilk przyniósł arkan. Jeden koniec uwiązał dookoła szyi tygrysowi, a drugi sobie i ruszyli w stronę Wielkiej Łąki.

Idzie wilk przodem, a tygrys za nim. Boi się i ociąga.

Osioł zobaczył ich z daleka i myśli: “Ojojoj! Wilk mnie zna i dobrze wie, że nie mam czym się bronić. Kiedy i tak zostanę zjedzony, niech chociaż umrę odważnie".

Podniósł ogon, otworzył paszczę jak najszerzej i ryknął.

Tygrys przeraził się i zawołał:

— Stójże, stój, wilku, stój, przyjacielu, stój! Czego mnie wleczesz na zatracenie?

Rzucił się w bok z całej siły, pociągnął za sznur i pętla zadu­siła wilka.

Tygrys przegryzł sznur i ledwo żywy dowlókł się do jamy.

Tymczasem przyleciała sroka. Zaczęła wypytywać tygrysa, co się stało.

Wachluje się ogonkiem, łopocze skrzydłami, skrzeczy i plot­kuje:

— Poczekaj, królu, ja wszystkich znam, powiem ci, kto to był. Polecę na Wielką Łąkę i przekonam się. Dowiem się szczegółowo co i jak, a potem wrócę i zaraz opowiem ci wszystko.

Poleciała.

Osioł zobaczył ją z daleka. Położył się na ziemi, wyciągnął nogi i leży bez ruchu.

Sroka spojrzała i oczom nie wierzy: potwór nie żyje!

— Hę, hę, hę, widzicie go! Taki był straszny, a teraz co mi zrobi? — skrzeczy sroka.

Spaceruje sobie po ośle od łba do ogona i z powrotem od ogona aż do łba. Puszy się i myśli: ,,Co by to takiego opowiedzieć tygry­sowi, żeby uwierzył, że to ja zwyciężyłam tego smoka i zabiłam go? Zdobyłabym sławę, a tygrys by mnie wynagrodził".

Wtem zauważyła na ziemi obok osła jakiegoś robaczka. Chciała go dziobnąć i zjeść, wycelowała w niego, ale nie trafiła i dziobnęła osła w tylną nogę.

Wtedy potwór ożył nagle. Ścisnął głowę sroki między kolanami i jak nie zacznie trzepać srokę ogonem! Wychłostał ją jak się patrzy, a potem wierzgnął i odrzucił ją aż na drugi koniec łąki.

Leżała tam zadyszana, leżała, wreszcie oprzytomniała trochę i odleciała boczkiem, ostrożnie, skrzecząc cicho i pojękując.

— Coś ty taka podskubana l przerażona ? — zapytał tygrys. — Opowiedz, co ci się stało.

— Och, panie mój, nie ma czasu na opowiastki! Uciekajmy stąd, uciekajmy, pókiśmy żywi oboje. To ten zwierz przeklęty tak mnie urządził.

Tygrys przestraszył się jeszcze bardziej. Porzucił swoje kró­lestwo i uciekł na dobre.

A waleczny osioł żyje do dziś na Wielkiej Łące i doskonale mu się powodzi.

CZTERY SZKLANE PACIORKI

W mieście Balch, w dalekiej Persji, gdzie książęta mieli białe marmurowe pałace w różanych ogrodach, handlarze — bogate bazary, a biedota — nędzne lepianki, żyli czterej przyjaciele.

Byli to kupcy. Wszystkim czterem z początku powodziło się dobrze. Potem wszystkim czterem jednocześnie zaczęło się po­wodzić źle i coraz gorzej. Nie mieli czym zapłacić za towary, które pobrali dla swoich sklepów. Wierzyciele zagrozili im, że zabiorą wszystko, jeżeli kupcy nie popłacą długów.

Czterej przyjaciele poszli po radę w góry, do mądrego starca. Ten starzec pomógł już niejednemu, znał różne tajemne i czaro­dziejskie sprawy.

Mędrzec wysłuchał ich spokojnie. Potem wziął szkatułkę z onyksu — takiego drogiego kamienia — otworzył ją i coś wysy­pał z niej sobie do ręki. Wyciągnął rękę ku czterem przyjaciołom i zobaczyli cztery szklane paciorki: czerwony, biały, żółty i nie­bieski.

Mędrzec powiedział:

— Weźcie sobie te kuleczki. Każdy z was niech położy jedną na fałdach swojego turbanu. (Turbany to zawoje, które Persowie noszą na głowach). Pójdźcie w świat i uważajcie, gdzie te kulki spadną. Niech każdy kopie tam, gdzie upadł jego paciorek, a znajdzie to, co mu los przeznaczył. Później możecie się z sobą zamienić albo dzielić się z innymi, jeżeli zachcecie.

Przyjaciele wyciągnęli ręce po paciorki. Hasyn wziął czerwony, Dahik biały, Gazy l żółty, a Gadib niebieski. Podziękowali star­cowi za dary i poszli.

Co prawda oczekiwali innej pomocy, a nie tylko czterech szkla­nych paciorków, z których nie wiadomo, czy będzie jakaś korzyść. Jednak posłuchali rady mędrca. Wrócili do Balch po łopaty, każdy położył swój paciorek na turbanie i wyruszyli w drogę.

Najpierw spadł czerwony paciorek Hasyna. Zaczęli zaraz kopać w tym miejscu i znaleźli bogatą żyłę rudy miedzianej.

Ucieszony Hasyn zawołał:

— Zostańcie ze mną, bracia! Podzielmy się uczciwie, a nie będziecie potrzebowali nigdzie dalej chodzić. Nie wiadomo, czy znaleźlibyście coś lepszego, a tej miedzi jest dość dla nas czterech.

Ale tamci woleli się przekonać, co też dla nich los przygoto­wał, więc pożegnali Hasyna i poszli w dalszą drogę. Szli przed siebie na chybił trafił, przez pola, zarośla i lasy.

Wtem biały paciorek Dahika spadł mu z turbanu. Potoczył się wesoło ścieżyną w dół wąwozu i jak biała myszka wskoczył do głębokiego jaru.

Przyjaciele zeszli mozolnie zakosami, odnaleźli paciorek na dnie wąwozu i zaczęli kopać w kamienistej ziemi.

Opłacił im się ten trud, bo znaleźli żyłę srebra.

Uradowany Dahik otarł pot z czoła i powiedział:

— No, bracia, chyba zgodzicie się zostać ze mną. Przerwijcie tę nudną wędrówkę. Jest tu tyle bogactw, że będzie aż nadto dla nas trzech. Wytopimy srebro, a ze srebrnych sztab można będzie wybić srebrne pieniążki i za nie kupimy, czego dusza zapragnie.

Ale Gazyl i Gadib chcieli zobaczyć, co dla nich los przeznaczył, więc powędrowali dalej. Szli i szli, aż wreszcie Gazyl potknął się o korzeń na brzegu jakiejś rzeki i upadł jak długi. Najpierw schwycił się ręką za stłuczony nos, ale zaraz potem sięgnął po swój żółty paciorek, który leżał przed nim na piasku. Gazyl nie wstał jednak, tylko zaczął w piasku grzebać.

Gadib był niecierpliwy, drażniło go to, że Gazyl leży i leży, więc krzyknał: .

— Wstawaj, co ty tam robisz? Kto wie, jaka jeszcze długa droga przed nami, a ty się wylegujesz.

Gazyl nie przejął się rozdrażnieniem przyjaciela. Grzebał w piasku, jak by go tam coś bardzo zaciekawiło. Gadib do reszty stracił cierpliwość, więc chciał mu życzyć czegoś brzydkiego i za­czął:

— A niech cię zaraz...

Ale Gazyl przerwał mu spokojnie:

— Czekaj, bracie, coś tu znalazłem. Myślę, że nie potrzebujesz już iść nigdzie dalej. Patrz, co mam w garści.

Gadib przyskoczył chciwie do niego, ukląkł i począł grzebać czubkiem palca w dłoni przyjaciela. Po chwili zakrzyknął:

— Ależ ty tu masz ziarnka złota!

Zaczął obu rękami nagarniać piasek rzeczny, przerzucał go i oglądał. Nie było wątpliwości. Rzeka niosła na swoim dnie złoty piasek, czasem spore złote ziarnka. Wystarczyło rzeczny piasek przesiewać, by mieć czyste złoto.

Gazyl powiedział:

— Mam nadzieję, że zostaniesz ze mną i podzielimy się tym, co znajdziemy. Będzie mi nawet raźniej z tobą w tym pustkowiu. Co ja bym zresztą zrobił sam jeden z tym złotem? Nie żałuję ci go, ty byś mi go też pewno nie żałował, gdyby było twoje. Zostań, co mógłbyś znaleźć dalej lepszego niż złoto?

Ale Gadib był chciwy. “Czerwony paciorek dał miedź, biały — srebro, żółty — złoto", pomyślał. “Czemu by niebieski nie miał mi dać kopalni szafirów? Szafiry są jeszcze droższe niż złoto".

— Do widzenia, Gazylu — powiedział. — Niech ci się dobrze powodzi, ale ja wolę nie tracić czasu i pójść dalej.

I oddalił się szybkim krokiem. Gazyl pobiegł za nim:

— Bracie, będziesz tego żałował, wróć się! — wołał.

Ale tamten nie zawrócił. Upór i chciwość nie dawały mu spo­koju. Szedł dalej i dalej.

Okolica stawała się coraz dziksza, nie było widać żadnych dróg ani nawet ścieżek. Gadib szedł nad coraz głębszymi przepaś­ciami, z obu stron piętrzyły się poszarpane skały.

Od chwili, gdy opuścił Gazyla, przez trzy dni posuwał się naprzód z coraz większym trudem.

Wreszcie niebieski paciorek spadł mu z turbanu. Stało się to na dnie głębokiego skalnego wąwozu, o zmroku, więc niewiele było widać.

Zaczął gorączkowo kopać w tym miejscu. Z początku trudził się daremnie, wreszcie trafił na warstwę czegoś bardzo twardego. “To z pewnością szafiry", pomyślał uradowany.

Odbił kawałek łopatą i sapiąc z przejęcia i pośpiechu wydrapał się po skałach w górę, żeby obejrzeć ułamek w świetle zachodzą­cego słońca. Przekonał się, że to ruda żelazna.

Rozgniewał się okropnie i zaczął krzyczeć z rozpaczą, jak gdyby przyjaciele mogli go usłyszeć:

— Co, chcecie mnie wykwitować zwyczajnym, tanim żela­zem? Nie zgadzam się na to, nie taka była nasza umowa!

Wyzłościł się, wykrzyczał, wreszcie postanowił wrócić do Gazyla i razem z nim wybierać złote ziarnka z rzecznego piasku. Ale chociaż szukał przyjaciela przez wiele dni, nie znalazł go.

Zrozpaczony i zły wrócił do Balchu. Nie spodziewał się tam zastać przyjaciół, bo tymczasem wierzyciele zabrali im wszystko za długi, więc kupcy nie mieli po co wracać. Ale Gadib chciał pójść stamtąd jeszcze raz do starca w góry i poprosić go, żeby mu podarował coś lepszego.

Okazało się, że mędrzec tymczasem umarł.

Gadib ochłonął i pomyślał sobie: “Postąpiłem głupio. Prze­cież żelazo jest potrzebniejsze niż srebro i złoto, chociaż nie takie drogie. Każdy chętnie kupiłby je ode mnie. Gdybym się zabrał do roboty w kopalni, którą mi los przeznaczył, i ja miałbym z czego żyć, i dla ludzi byłby pożytek".

Wrócił więc i szukał swojej kopalni. Szukał, szukał — ale nie znalazł.

I tak się stało, że chociaż los obdarował wszystkich czterech przyjaciół, tylko trzej umieli z darów skorzystać, a chciwy i nie­cierpliwy Gadib został żebrakiem.

LILIA WODNA

W małej chatce, w głębi puszczy, mieszkała czarownica. Porwała trzy małe dziewczynki i wychowała je, żeby jej przę­dły złote nici, które zamykała w komorze na trzy kłódki.

Co jakiś czas czarownica leciała gdzieś w świat po złotą przędzę, a dziewczętom mówiła przed odlotem:

— Pamiętajcie, żebyście się nie ważyły rozmawiać z żadnym mężczyzną! Jak nie posłuchacie, to złota przędza utraci swój blask, a ja będę zaraz wiedziała, co się stało.

Pewnego razu królewicz wyruszył na łowy i zgubił się w pusz­czy. Towarzysze szukali go na próżno. Królewicz trafił do chatki trzech sióstr, które pracowały przy kołowrotkach przed progiem. Czarownicy nie było w domu, poleciała właśnie po złotą przędzę.

Kiedy dziewczęta zobaczyły pięknego jeźdźca, dwie schowały się zaraz do chaty. Ale trzecia, najmłodsza, została przed domem i patrzyła.

Królewicz zeskoczył z konia. Podszedł do dziewczyny i za­częli rozmawiać. Starsze wołały na nią, ale ona nie chciała ukryć się z nimi w chacie. Królewicz zanadto jej się podobał.

Wyniosła mu przed dom jedzenie, potem usiedli razem na trawie pod drzewem.

Tymczasem towarzysze królewicza wrócili na zamek i opo­wiedzieli, co się stało. Król wysłał oddział konnicy i oddział piechoty, żeby żołnierze przeszukali całą puszczę.

Znaleźli królewicza dopiero na trzeci dzień.

Z żalem rozstał się z prządką. Kiedy wracał do zamku, znaczył po drodze mieczem drzewa, żeby móc odnaleźć drogę.

Młoda prządka popłakała trochę, powzdychała i wróciła do kołowrotka. Wtem spostrzegła z przerażeniem, że błyszcząca, złota przędza zrobiła się szara i matowa.

Po chwili z szumem i gwizdem wróciła czarownica, lecąc nad drzewami. Domyśliła się od razu, co się stało. Zamknęła najmłodszą prządkę wraz z kołowrotkiem w małej komórce i po­wiedziała :

— Nigdy cię już stąd nie wypuszczę! Zanim polecę po przędzę, założę tu trzy kłódki. Będziesz zwijała nici, które uprzę­dą twoje siostry. Sama nie możesz już prząść, bo byś mi zep­suła złotą przędzę.

Czarownica pokręciła się po chacie, porozdawała robotę i znów odleciała. Kazała starszym siostrom, żeby podawały najmłodszej jedzenie przez okienko.

Biedaczka płakała przez całą noc.

O świcie na jej okienku usiadł kruk. Czarownica dawno nau­czyła swoje wychowanki mowy zwierząt i ptaków, więc dziewczyna mogła z krukiem porozmawiać. Nie czuła się już taka samotna.

.— Kruku, najmędrszy z wszystkich ptaków, pofruń na. zamek królewski — poprosiła. — Opowiedz królewiczowi o moim nie­szczęściu.

Kruk rozwinął czarne skrzydła i pofrunął.

Usiadł na oknie komnaty królewicza i krakał, krakał — ale cóż, królewicz nie rozumiał jego mowy.

Na szczęście po ogrodzie przechadzał się syn wiatrowego czarodzieja. Bo różni bywają czarodzieje. Jednym najbardziej pomocny jest ogień, innym służy woda czy moce podziemne, albo tajemne zioła, albo zwierzęta. Czarodziej wiatrowy ma na swe usługi wszystkie wiatry świata i to, co unosi się w po­wietrzu. Toteż nikt lepiej od niego nie rozumie mowy ptaków i fruwających owadów.

Syn wiatrowego czarodzieja nie był taki uczony jak jego ojciec, ale zrozumiał krakanie kruka i powtórzył wszystko wiernie królewiczowi. Królewicz zawołał:

— Przyjacielu, poproś kruka, żeby natychmiast poleciał z po­wrotem do chatki w puszczy! Niech powie uwięzionej prządce, że za dziewięć dni przyjadę po nią w nocy i uwolnię ją.

Kruk zaraz wykonał polecenie. Prządka czekała przez dziewięć dni coraz bardziej stęskniona i trwożna. Bała się, żeby cza­rownica nie zrobiła krzywdy królewiczowi, a jej nie przeszko­dziła w ucieczce.

Dziewiątego wieczora czarownica założyła trzy kłódki na drzwi izdebki i uleciała.

W nocy rozległ się tętent koni. To królewicz przybył na czele zbrojnego oddziału. Uderzeniem miecza rozbił wszystkie trzy kłódki. Uwolnił prządkę, posadził ją na siodle przed sobą i pocwa­łowali w las.

Księżyc świecił tak jasno, że widać było nacięcia na pniach. A później nastał świt.

Czemuż, szczęśliwi, nie nasłuchiwali wtedy, co ptaki po dro­dze szczebioczą? Ostrzegały ich ćwierkaniem, gwizdem i śpie­wem, ale oni tak się cieszyli ze spotkania, że na nic innego nie zwracali uwagi- A byliby może uniknęli nieszczęścia.

Już o północy bowiem czarownica wróciła do swej chatki. Kiedy spostrzegła rozbite kłódki i pustą izdebkę, wpadła w strasz­liwą złość. Pozbierała dziewięć rozmaitych zaczarowanych cieni nocnych, posypała je szczyptą soli, którą przedtem zamówiła, zawinęła to wszystko w kosmatą szmatę i cisnęła ten kłębek na skrzydła wiatru, mamrocząc zaklęcia:

— Matko wichrów, roześlij synów w cztery strony świata! Niech lecą górą, doliną za nieposłuszną dziewczyną, a gdy ją który dogoni, niech ją ziemia czy woda pochłonie!

Matka wichrów posłała wiatr północny. Ten dogonił króle­wicza i prządkę pośrodku spienionej rzeki, na wąskim moście.

Cisnął w nich zaklętym kłębkiem. Koń stanął dęba, a prządka w jednej chwili zsunęła się z siodła,i spadła do rzeki. Zniknęła w odmęcie, zanim królewicz zdążył ją pochwycić, Zakrzyknął zrozpaczony:

— Kiedy ona nie żyje, to i ja żyć nie chcę!

Chciał rzucić się za nią do rzeki, na szczęście jego towarzysze pochwycili go i przytrzymali. Chociaż się opierał, odwieźli go na zamek i oddali królowi, jego ojcu.

Od tego dnia głęboki smutek zapanował na dworze królewskim. Królewicz zachorował, co dzień było z nim gorzej. Nikt z lekarzy nie umiał powiedzieć, co to za choroba, ani wynaleźć skutecznego leku.

Król zwołał wszystkich wróżów, znachorów i czarodziejów z całego kraju. Ale i ci nie odgadli choroby. Wreszcie syn wia­trowego czarodzieja dał taką radę:

— Trzeba posłać do Finlandii, o królu. Tam jest czarodziej potężniejszy niż wszyscy tutejsi razem. Jeżeli i on nie wyleczy królewicza, to już widać nie ma na świecie sposobu na tę chorobę.

Król wysłał zaraz gońca do Finlandii i czarodziej nad czaro­dzieje przyleciał natychmiast.

— Królu panie — powiedział — to wiatr nawiał tę niemoc na twego syna i on jeden odjąć ją może. Królewicz choruje ze zmartwienia i z tęsknoty za swą ukochaną. Nie zamykaj go, królu, w komnatach. Niech wychodzi na powietrze, żeby wiatr zwiał z niego smutek.

Król posłuchał mądrej rady. Królewicz powoli wrócił do zdro­wia, a wtedy zwierzył się ojcu ze wszystkiego.

— Zapomnij o tamtej dziewczynie, synu — radził król — i poszukaj sobie innej narzeczonej. Szkoda twojej miłej i rozu­miem twe zmartwienie, ale umarłej nie wskrzesisz.

Królewicz powiedział, że nigdy nie pokocha żadnej innej.

Tymczasem minął rok. Gdy królewicz odzyskał dawne siły, dosiadł konia. Coś go ciągnęło na znajomą drogę.

Przy moście, z którego spadła jego ukochana, taka żałość go ogarnęła, że łzy popłynęły mu z oczu.

Wtem doleciał go cichy, tęskny śpiew. Była to pieśń bez słów, ale zdawało mu się, że poznaje głos swojej prządki i serce zabita mu gwałtownie.

Słyszał ten śpiew tuż przy sobie, a jednak nigdzie nie do­strzegał śpiewaczki. Tylko biała lilia unosiła się na fali pośród szerokich, błyszczących liści.

“Co to jest? Skąd płynie ten śpiew?", zastanawiał się kró­lewicz. Wtem przypomniał sobie leśne prządki. Może one coś wiedzą i rozwiążą zagadkę?

Pojechał w głąb puszczy i odnalazł dwie starsze siostry swojej miłej przy źródle, z którego czerpały wodę. Opowiedział im, co mu się zdarzyło przez cały ostatni rok i o dziwnym śpiewie przy moście.

— Ta lilia to z pewnością nasza kochana, najmłodsza sio­strzyczka! — zawołały. — Widać nie utonęła, wiatr ulitował się­nad nią i zaklętemu kłębkowi udało się zamienić ją w wodną lilię, Czarownica zaklinała matkę wiatrów, to ich sprawka. Trzeba pera­dzić się ptaków i pilnie słuchać ich głosów.

— Ale ja ptaków nie rozumiem — martwił się królewicz.

— Nauczymy cię — powiedziały prządki.

Nawarzyły ziół według czarnoksięskiego przepisu i dały ten napar królewiczowi. Potem kazały mu zaraz odjechać, bo lada chwila mogła wrócić czarownica. Kiedy się z nim żegnały, pro­siły go ze łzami w oczach, żeby o ni<& nie zapomniał i starał się je uwolnić.

Jadąc przez puszczę królewicz usłyszał, jak drozd mówił do sroki:

— Jacy ludzie są niemądrzy! Królewicz wcale się nie do­myślił, że wodna lilia to jego narzeczona. A sroka na to zaskrzeczała:

— Jakby się poradził starego czarodzieja z Finlandii, to ten by znalazł sposób, żeby ją odczarować.

Królewicz pojechał dalej. Wtem nad jego głową jedna jaskół­ka pisnęła do drugiej:

— Śpiesz się, przecież lecimy aż do Finlandii, a to daleko. Zbudujemy sobie tam śliczne, bezpieczne gniazdko na grobli po­miv<Jzy dwoma jeziorami.

— Jaskółeczki miłe — zakrzyknął królewicz w ich języku — zapytajcie starego czarownika finlandzkiego, co mam zrobić, żeby moja narzeczona odzyskała postać człowieczą. Zła czarownica zamieniła ją w lilię wodną. Chciałbym też wiedzieć, jak uwolnić jej siostry spod władzy tej czarownicy.

Jaskółeczki mu przyrzekły zapytać o to finlandzkiego czaro­dzieja i odfrunęły.

Mijał dzień za dniem, a wiadomość nie przychodziła. Kró­lewicz martwił się i myślał, że może jaskółki zapomniały o swej obietnicy.

Wtem, gdy przechadzał się smutny po ogrodzie zamkowym, spuścił się orzeł spod obłoków i zawołał:

— Królewiczu, pozdrawia cię stary czarodziej z Finlandii! Przesyła ci taką radę. Jedź sam jeden nad rzekę, zeskocz z konia przy moście i natrzyj sobie całe ciało rzecznym iłem, a potem śmiało skocz na dno. Zamienisz się w raka. Wtedy staraj się uwolnić wodną lilię, niech ją woda całą obmyje. Zobaczysz jesion rosnący nad rzeką. Jeżeli potrafisz dopłynąć do niego razem z lilią, jesion was wyzwoli. Jeżeli nie potrafisz, to zostaniesz na zawsze rakiem, a ona wodną lilią.

Królewicz natychmiast kazał osiodłać konia i pojechał nad rzekę sam jeden. Wysmarował się iłem i skoczył do wody. Ciało jego skurczyło się nagle i pokryła je skorupa, ręce zamieniły się w kleszcze.

Serce zadrżało w królewiczu, gdy poczuł tę straszną przemianę. Ale nie stracił ducha. Uchwycił w swe ostre kleszcze łodygę wodnej lilii i poty ją piłował i miażdżył, aż lilię zerwał.

Wodna lilia stuliła kielich, a on wlókł ją z wielkim trudem płynąc wzdłuż brzegu, bo jeszcze nie nauczył się być rakiem.

Już, już zdawało mu się, że utoną oboje, gdy dostrzegł nad sobą gałęzie jesionu. Udało mu się wydostać na brzeg. Złożył wodną lilię w cieniu drzewa, a ono zaszumiało:

— Z raka młodzieniec, z lilii dziewczyna, niechaj nowe życie im się rozpoczyna!

W jednej chwili rak i wodna lilia zamienili się w ludzi.

Wierny koń czekał na nich przy moście i jeszcze tego samego dnia zaniósł ich na zamek.

Król zarządził przygotowania do hucznego wesela, radość zapanowała w całym państwie.

Nazajutrz rano orzeł zastukał do okna komnaty królewicza i zawołał:

— Bierz oddział wojska, królewiczu, i jedź do chaty w pusz­czy, żeby uwolnić starsze prządki! Takie są słowa czarodzieja z Finlandii. Każe ci on powiedzieć, że zaklął matkę wichrów najpotężniejszym zaklęciem, jakie istnieje pod słońcem, i kazał jej rozesłać swoich synów, żeby porwali czarownicę, kiedy poleci po złotą przędzę, i żeby zanieśli ją na drugi koniec świata. Przez las jedź ostrożnie, bo z nakazu czarownicy dzikie bestie zaczają się na was. Za mostem na rzece złe moce puszczy nie będą już miały władzy.

Królewicz posłuchał czarodzieja z Finlandii, uwolnił szczę­śliwie siostry swej narzeczonej i przywiózł obie na zamek.

Jaka radość zapanowała, kiedy spotkały się wszystkie trzy siostry!

Niebawem odbyło się wesele.

Kiedy królewicz i jego ukochana żona byli sami, on nieraz nazywał ją “wodną lilią", a ona go nazywała “rakiem". Żyli długo i szczęśliwie.

Niegodziwa czarownica przepadła gdzieś na końcu świata i nikt już o niej nigdy nie słyszał.

TARNINKA I JANEK GIL

W skalistej, nieurodzajnej Bretanii, w parafii Guirek, nad samym oceanem, żyła kiedyś w dawnych czasach wdowa Ninorch.

Jej ojciec był bogaty. Kiedy umarł, zostawił dzieciom dom, młyn i cegielnię, a także sporo ziemi, konie, krowy, woły i owce, przy tym siano, ziarno, płótno i różne inne zapasy. Ale bracia wdowy wszystko zabrali sobie.

Najstarszy, Perrik, wziął dom, pola i konie, było tych koni dwanaście. Średni, Fanch, zabrał młyn, łąki i krowy, krów też było dwanaście. Najmłodszy, Riwal, wziął cegielnię, dwa tuziny wołów i sto dwadzieścia owiec.

Siostrze nie wydzielili nic dobrego, dali jej tylko pośrodku pastwiska szałas bez drzwi i okien, w którym za życia ich ojca zamykano chore bydło.

Kiedy wdowa ustawiła tam ubogie graty, którymi pogardzili jej bracia, przyszedł średni brat, Fanch, i powiedział:

— Nie zapominam, że jestem twoim bratem i chrześcijani­nem, więc lituję się nad tobą. Mam czarną krowę, której ani rusz nie mogę utuczyć, a mleka daje tylko kapkę, tyle co dla noworodka. Możesz sobie wziąć tę krowę, niech ci ją Tarninka pasie.

Tarninka to była córka wdowy. Miała już jedenaście lat, ale była taka bieluśka i delikatna jak kwiatki tarniny, więc wszyscy w okolicy nazywali ją Tarninka.

Odtąd Tarninka wyganiała co dzień krowę na pastwisko. Biedna krowina nie wiele miała trawy do szczypania pomiędzy kamieniami, a lepszej paszy bracia dla niej nie dawali.

Pasąc krowę, Tarninka śpiewała pobożne pieśni i plotła wian­ki z żarnowca, którego kwiaty złociły się na wydmach nad­morskich.

Kiedyś, gdy zakwitły ciernie, związała z nich krzyżyk. Wet­knęła go w ziemię. Wtem nadleciał gil i usiadł na nim. Był taki zabawny, tak coś wesoło ćwierkał i machał skrzydełkami, że cho­ciaż Tarninka nie mogła go zrozumieć, przyglądała mu się i słu­chała.

Zapomniała o wszystkim. Wcale nie zauważyła, że słońce zachodzi.

Wtem spojrzała dokoła. Spostrzegła, że to już wieczór i po­biegła szukać krowy. Szukała po całym szerokim pastwisku, wo­łała ze wszystkich sił, przegarniała kijkiem krzaki, schodziła do wą­wozów i wdrapywała się na skały — wszystko na próżno.

Było już ciemno, kiedy usłyszała w dali głos matki:

— Tarninko, Tarninko!

Pobiegła w stronę domu, a tam niedaleko ich chaty leżała krowa, ale rozszarpana przez wilki...

Tarninka upadła obok krowy na kolana i gorzko zapłakała.

Matka też była bardzo zmartwiona, ale starała się córkę pocie­szyć.

— Przestań płakać, Tarninko. Nic już na to nie poradzimy. Zobaczysz, że Bóg nas nie opuści.

Tarninka poszła za matka do chaty, ale co krok to wzdychała. Co krok nowa łza upadała jej pod nogi. Ze zmartwienia nie mogła jeść wieczorem. W nocy wciąż się budziła, bo jej się wydawało, że ich krowa ryczy na pastwisku.

Kiedy tylko na dworze zaczęło szarzeć, Tarninka zerwała się z siennika. W koszuli i lekkiej spódniczce wybiegła boso na past­isko.

Na tym samym miejscu co wczoraj spotkała znowu tego samego taszka. Ptaszek znów coś do niej ćwierkał, a ona nic nie rozumiała.

Drażniło ją to, że nie wie, co gil jej chce powiedzieć i już chciała stamtąd odejść, kiedy dostrzegła w trawie coś błyszczą­cego, jakby złoty pieniądz. Nastąpiła na to miejsce nogą, ale to nie był pieniądz, tylko złote ziele.

Złote ziele jest bardzo rzadkie. Jeżeli ktoś dotknie go bosą stopą, a ma czyste sumienie, to zrozumie mowę zwierząt i sam będzie umiał mówić ich językiem.

Tarninka od razu zrozumiała ptaszka. Ptaszek ćwierkał tak:

— Jestem Janek Gil. Kiedy Pan Jezus umierał przybity do krzyża, wydłubałem najostrzejszy, najbardziej kłujący kolec z cierniowej korony. W nagrodę za to będę żył do końca świata wolno mi co rok obdarować jedno biedne dziecko. W tym roku wybrałem ciebie.

Tarninka ucieszyła się bardzo i zawołała:

— Czy to nie bajka, Janku Gilu? Jeżeli to prawda, będę mogła nareszcie mieć srebrny krzyżyk na szyję jak inne dziewczęta, i na nogi chociaż drewniane chodaki, bo kamienie kaleczą mi bose stopy. Powiedz mi, co mam zrobić, żeby to mieć.

— Idź odważnie za mną, gdzie cię zaprowadzę.

Janek Gil pofrunął przodem, a Tarninka poszła za nim. Za­prowadził ją aż na piaszczyste wzgórza nadmorskie, te, co to są naprzeciwko siedmiu wysp. Wtedy zapytał:

— Czy widzisz, co stoi w dole? Tam na piasku nad samym morzem.

— Widzę parę wielkich drewniaków. Ktoś je zrobił wcale ich nie wypalając wewnątrz. I jeszcze widzę laskę z surowego drzewa, którego nikt nożem me obrobił.

— Włóż na nogi te drewniaki i weź tę laskę do fęki — ćwierknął ptaszek. — Pamiętaj, że masz być odważna. Idź po morzu aż do pierwszej wyspy. Jeżeli stchórzysz, wszystko przepadło. Na wyspie zobaczysz skałę, a na samym szczycie tej skały będzie rosło sitowie takie zielone, jak morze. Narwij tego sitowia i skręć z niego postronek. Kiedy postronek będzie gotowy, uderz laską w skałę. Skała się rozstąpi i wyjdzie z niej Mor-Wioch, morska krowa. Zarzuć jej na szyję postronek z sitowia i przyprowadź ją swojej matce.

Tarninka zrobiła, jak kazał Janek Gil. Wsunęła stopy w drew­niaki, wzięła laskę do ręki i odważnie przeszła po falach oceanu do pierwszej wyspy.

Wdrapała się na skałę, ukręciła postronek z sitowia i uderzyła laską o skałę. Skała się rozstąpiła i wyszła z niej krowa Mor­-Wioch. Miała spojrzenie łagodne jak wierny pies i sierść błysz­czącą jak kret, a jej wymię zwisało aż do ziemi.

Krowa poszła po morzu za Tarninka i dała się zaprowadzić do chaty jej matki.

Wdowa tak się ucieszyła na widok morskiej krowy, że po raz pierwszy od dawna roześmiała się z radości.

Zaraz wzięła skopek, przystawiła stołeczek i zabrała się do dojenia. Ledwo dotknęła wymienia, mleko pociekło jej między palcami jak Woda ze źródła.

Ninorch napełniła wszystkie garnki, dzbanki, nawet miednice, faski, dzieże i beczki. Zawołała sąsiadki, żeby sobie nabrały do swoich naczyń mleka dla dzieci, ile zechcą.

Sława krowy Mor-Wioch rozeszła się po całej okolicy. Handla­rze chcieli koniecznie ją kupić, ale wdowa jej nie sprzedała.

Wreszcie przyszedł do wdowy Perrik, jej najstarszy brat, i powiedział:

— Jeżeli jesteś dobrą i pobożną kobietą, to nie zapomniałaś, że jestem twoim bratem i że należy mi się od ciebie więcej niż ludziom obcym. Sprzedaj mi Mor-Wioch, a ja ci za nią kupię dziesięć innych krów.

Ale wdowa odpowiedziała:

— Chyba rozumiesz, bracie, że Mor-Wioch jest więcej warta niż wszystkie krowy z naszej okolicy razem. Mogę od niej mieć tyle mleka, masła i sera, że starczy tego na wszystkie targi Bre­tanii.

— Dobrze mówisz, siostro. Ale za tę krowę jestem gotów oddać ci wszystko, co wziąłem po ojcu: dom, gdzie się urodziłaś, i pola, i konie.

Ninorch się zgodziła. Wiedziała, że krowa Mor-Wioch jest więcej warta, ale kochała dom rodzinny i ziemię, na której wyrosła.

Oddała więc bratu morską krowę, a sama objęła ojcowiznę w posiadanie bretońskim obyczajem. Wzięła grudkę ziemi z pola, napiła się wody ze studni, rozpaliła ogień pod kominem i każ­demu koniowi obcięła pędzelek włosia z ogona. Teraz dopiero poczuła, że objęła dziedzictwo po ojcach i że to wszystko należy do niej.

Jej brat Perrik miał jeszcze inne domostwo na wybrzeżu, nowsze, i tam zabrał krowę Mor-Wioch. Kiedy ją wyprowadzał, Tarninka rozpłakała się i nie mogła się pocieszyć aż do wieczora.

O zachodzie poszła do stajni, żeby założyć koniom siano za drabki. Spojrzała na pustą zagrodę morskiej krowy i westchnęła:

— Biedna Mor-Wioch! Czyjej dobrze u wuja? Czy ją jeszcze kiedyś zobaczę?

Wtem usłyszała za sobą ciężkie stąpanie i znajomy głos za­ryczał:

— Muuu! Muuu! Wróciłam do was. Tarninka odwróciła się, patrzy — a tu Mor-Wioch wchodzi spokojnie i powiada:

— Nie mogłam zostać u twego wuja, bo nie wolno mi służyć złym ludziom. On jest skąpy, bezlitosny i innych krzywdzi.

— Kiedy tak, to moja mama będzie musiała oddać mu ten dom i ziemię, i konie — powiedziała Tarninka.

— Nie — odpowiedziała morska krowa. — Twój wuj zabrał to sobie niesprawiedliwie i tyle lat używał wszystkiego. Zamiast oddać twojej matce jej część, zostawił siostrę w nędzy. Dorobił się na niej, a dziedzictwo po ojcach ma należeć teraz do twojej matki.

— No to wuj przyjdzie i odbierze ciebie, Mor-Wioch.

— Nie uda mu się odebrać mnie! Idź, Tarninko, do ogrodu i zerwij trzy listki żelaznego ziela. Jak je przyniesiesz, to ci powiem, co masz z nimi zrobić.

Tarninka poszła do ogrodu i przyniosła trzy listki żelaznego ziela. Morska krowa rozkazała:

—>• Potrzyj listkami tego ziela mój grzbiet trzy razy od głowy do ogona i powiedz po cichu: ,,Święty Ronaniuszu z Hibernii!"

Tarninka tak zrobiła, a wtedy morska krowa zamieniła się w pięknego konia i koń zarżał wesoło:

— Teraz niech przyjdzie twój wujaszek! Nie pozna mnie z pewnością. Ale pamiętaj, że nie nazywam się już Mor-Wioch, tylko March-Mor, morski koń.

Tarninka pobiegła do matki i opowiedziała jej, co się stało i co mówiła morska krowa. Ninorch postanowiła, że zaraz na drugi dzień wypróbuje nowego konia i pośle go z owsem na targ do sąsiedniego miasta Tregje.

Wstała skoro świt i zaczęła ładować owies na konia. No i cóż się okazało? Im więcej worków wdowa ładuje, tym bardziej wy­dłuża się grzbiet konia!

Przekonała się, że on jeden udźwignie więcej ciężaru, niż wszystkie konie z całej parafii razem.

Sława morskiego konia.March-Mor rozeszła się tak szeroko, jak przedtem morskiej krowy. Przyszedł do siostry Fanch, jej drugi brat i poprosił, żeby mu go sprzedała.

Ninorch z początku nie chciała się zgodzić, ale kiedy Fanch ofiarował jej za morskiego konia wszystkie swoje krowy, łąki i młyn — ustąpiła. Fanch zabrał March-Mora, a wdowa objęła w posiadanie jego część dziedzictwa w taki sam sposób, jak przed­tem dom, pola i konie.

Wieczorem Tarninka usłyszała przed stajnią znajome rżenie. To wrócił March-Mor.

Kazał tak jak krowa potrzeć sobie grzbiet żelaznym zielem i zamienił się w Mor-Wauw, morską owcę. Była ona porośnięta wełną długą jak konopie, czerwoną jak szkarłat, a delikatną jak zmiędlony i wyczesany len.

Wdowa przyszła zaraz obejrzeć to nowe cudo i zawołała:

— Biegnij po nożyce, Tarninko! Przecież owca, biedactwo, ledwo może udźwignąć na sobie taką stertę wełny.

Zaczęła strzyc, a tu wełna za nożycami odrasta. Dziw nad clziwy!

Przechodził właśnie tamtędy Riwal, najmłodszy brat. Zobaczył, co się dzieje, podbiegł do siostry i zawołał:

— Ninorch, oddam ci za tę owcę całe stado owiec, a prócz tego cegielnię!

Wdowa się zgodziła. Brat oddał, co obiecał i przyszedł po owcę.

Ale kiedy Riwal prowadził Mor-Wauw wzdłuż wybrzeża, owca wyrwała mu się. Skoczyła do wody i długo jeszcze widać było czerwoną owcę, jak płynie do najmniejszej z siedmiu wysp.

Riwal nie miał łódki, zresztą bałby się gonić za owcą. Zrozu­miał, że ktoś wymierzył mu sprawiedliwość za krzywdę siostry i nie ma na to sposobu.

Kiedy Mor-Wauw dopłynęła do wyspy i wyszła ria brzeg, skały się rozstąpiły, morska owca wskoczyła do szczeliny i szczelina zamknęła się za nią.

Tarninka długo wieczorem czekała na owcę, ale owca nie wróciła. Zaniepokojona Tarninka wybiegła na drugi dzień rano na pastwisko. Spotkała tam Janka Gila. Kiedy ptaszek ją zoba­czył, zaćwierkał:

— Czekałem na ciebie. Mor-Wauw nie wróci. Brat twojej matki został ukarany za chciwość tak samo, jak dwaj starsi. Teraz moja dobra, pracowita Tarninko, pomyśl o sobie. Kup złoty krzyżyk i atłasowe pantofelki, jeżeli masz na nie ochotę. Ale nie zapomnij nigdy, kto ci przysłał mnie na pomoc, kiedy by­łaś w wielkiej biedzie. Ja nie mam tu już teraz nic do roboty i pofrunę dalej.

Bracia chcieli odebrać wdowie to, co dali za morską krowę, za morskiego konia i za morską owcę. Strach ich prędko minął, a pożałowali tego, co oddali siostrze, więc zaskarżyli ją do sądu. Ale sędzia nie pozwolił im nic ruszyć, chociaż wdowa byłaby za­pewne Ustąpiła, bo nie lubiła się kłócić. Sędzia powiedział, że bracia oszukali Ninorch przy działach i dorobili się ⁿ& cudzym, więc ojcowizna teraz należy się Ninorch i Tarnince.

Tam, gdzie Tarninka spotkała Janka Gila, postawiły kapliczkę¹. Starzy ludzie widzieli jeszcze tę kapliczkę i pamiętają, jak ich rodzice opowiadali im historię wdowy Ninorch i jej córki Tarninki.

DLACZEGO ZAJĄC MA KUSY OGON

Było to dawno, zwierzęta nie miały jeszcze wtedy ogonów. Wtem wyszedł rozkaz, że mają wszystkie pójść na polanę pod dwoma dębami, bo tam będą im rozdawać ogony.

Zwierzęta bardzo się ucieszyły. Biegną, jedno drugie prze­gania. Każde się boi, że może dla niego zabraknąć ogona.

Zając też bardzo chciał mieć ogon. Wysunął pyszczek z ko­tlinki, ale na nos kap! kap! Jakże tu iść w deszcz?

“Poproszę kogoś, żeby mi przyniósł ogonek", pomyślał.

Patrzy, a tu biegnie lis. Zając prosi:

— Lisku, braciszku, przynieś mi ogonek!

— Dobrze — mówi lis. — Przyniosę ci go na pewno. Ale lisowi nie można wierzyć, zając o tym wie. Patrzy, a tu idziz niedźwiedź, kołysząc się z boku na bok. Więc zając prosi także niedźwiedzia:

— Wujku misiu, przynieś ogonek i dla mnie! Niedźwiedź kiwnął głową i mruknął:

— Dobrze. Przyniosę.

Zając czeka, czeka, raz po raz wygląda z norki.

Wreszcie zobaczył, że lis wraca tą samą drogą.

— Lisku, braciszku, czy przyniosłeś mi ogonek?

— Ach, zapomniałem — pisnął lis i pobiegł dalej.

A sam wymachuje taką piękną, puszystą kitą, że ho, ho!

Za lisem wraca niedźwiedź, ale jest czegoś zły. Brzydki ogon dostał. Nawet nie spojrzał na zająca, nie odpowiedział, tylko przeszedł obok kotlinki i poczłapał dalej.

Zającowi zrobiło się przykro. Jak to, wszystkie zwierzęta mają już ogony, a on nie? Siedzi więc i popłakuje. Aż nagle słyszy:

- Hau! Hau! Wrr!

- Pff! Pfff!

Co to za hałasy? To pies pokłócił się z kotem o to, czyj ogon jest ładniejszy. Biją się tuż obok zajęczej kotliny. Kot podrapał psa, a pies odgryzł kotu koniuszek ogona.

Zając wyskoczył, chwycił ten kawałeczek ogona i myk! z po­wrotem.

Przyczepił go sobie z tyłu i już miał także ogonek. Co prawda nie większy niż guzik, ale lepszy taki niż żaden.

SKĄD SIĘ WZIĘŁA WÓDKA NA ŚWIECIE

Powiadali starzy ludzie, że różne są czarty i noszą rozmaite imiona.

Jest na przykład uczony Mefistofeles, który najchętniej po niemieckiej ziemi grasuje.

U nas jest Boruta, diabeł szlachecki. Wprasza się czasem na wesela i uczty, miód i wino wypija gąsiorami i burdy rad wszczynać, ale zwykłą kwaterę ma w lochach pod Łęczycą, gdzie jako sowa pilnuje skarbów.

Inny znów diabeł nazywa się Iskrzycki, ten zgodził się na służbę w jednym dworze i za swoją panią przenosił się z miejsca na miejsce.

Mówiono też, że jest i diabeł chłopski, Rokita. Mieszka po­śród trzcin, po bagnach i rzecznych rozlewiskach. Ale czasem, jak jest upał, a on się wykąpie i wypławi, to wyłazi ze swoich tataraków i rokicin, żeby się wysuszyć w cieple.

Otóż jak nieraz bywa na wsi, stała sobie dzika grusza przy miedzy na pagórku, skąd widać było całą okolicę. Rozłożyła sze­roko gęstą koronę i w jej cieniu mile się odpoczywało, kiedy południowy skwar wisiał w powietrzu.

Siadywał tam czasem Rokita, kiedy miał dość pławienia się w wodzie. Wypatrywał, kto i dokąd idzie pobliską drogą, kto się z kim spotyka pod lasem — w ogóle śledził, co się dzieje na świecie i kogo można by namówić na coś złego albo wyrządzić mu złośliwą psotę.

Był to diabeł bardzo mocny, ale niezbyt mądry, książę piekielny używał go do pomniejszych posług.

Zdarzyło się kiedyś, że biedny chłopina orał sąsiednie pole. Po­łożył pod gruszą chleb z serem, który zabrał z domu na śniadanie.

Dostrzegł to diabeł schowany za pniem i skoro tylko chłop się odwrócił — cap! Rokita schwycił śniadanie chłopa i zjadł.

Taki był z siebie zadowolony, że zaraz poleciał do piekła pochwalić się Lucyperowi. Ale książę piekieł rozgniewał się na niego i krzyknął:

— Jesteś głupi i leniwy! Co to za sztuka wykraść chleb bied­nemu chudzinie? On i tak ma piekło na ziemi. W domu nieraz przymiera głodem, cztery dni w tygodniu odrabia darmo pań­szczyznę, a w dodatku nikt go nie szanuje. Nie na taką to robotę wysyłam was na ziemię. Za karę idź służyć u tego chłopa przez rok jako parobek!

Diabłu było markotno i wstyd, ale musiał usłuchać. Poszedł więc do chłopa i zgodził się na służbę.

Chłop ucieszył się z darmowego parobka, bo nie mógł sobie dać rady z pańszczyzną i nie miał już czasu ani sił, żeby obrobić swoje pole i nawieźć z lasu trochę chrustu na opał.

Dziedzic był w tej wsi zły i chciwy, nie współczuł niczyjej biedzie.

Chłop miał nędzną szkapinę, ale czart-parobek tak mocno popychał wóz na drodze i pług w polu, że koń nie miał co ciągnąć. W lesie czart wyrywał całe drzewa z korzeniami i rzucał je na wóz jak patyki. Chłopskie pole przez jeden dzień zaorał i ob­siał. Ostro zabrał się Rokita do pracy!

Kiedy trzeba było odrobić dniówkę na pańskim, chłop posyłał teraz swego parobka. Karbowy nie mógł mu się nadziwić, bo widział, że robi za dziesięciu, a nie wiedział, że to czart.

Pewnego razu kazał pan chłopu kopać staw. Chłop wysłał Rokitę. Dziedzic powbijał tyczki na znak, jaki duży ma być ten staw i powiedział:

— Tu będziesz wybierał ziemię. Potem wykopiesz rów, żeby wpuścić wodę do stawu. Ale do kopania rowu zabierzesz się do­piero wtedy, kiedy staw będzie taki głęboki, że będziesz mógł schować się w nim razem z głową. W jednym dniu nie da się to zrobić, przyjdziesz tu jeszcze jutro i pojutrze.

Pan poszedł, a Rokita zabrał się do roboty. Dziedzic wrócił po godzinie, patrzy — a tu staw gotowy i pełen wody. Pokiwał głową zdumiony wielce i powiedział:

— No, no, ależ ty robisz za stu chłopa!

— Bo mi się śpieszy — odpowiedział parobek. — Mój gospo­darz nie ma paszy, więc muszę uzbierać mu trawy dla koni.

— Nie chodź po trawę — rozkazał dziedzic. — Tak się popi­sałeś ze stawem, że należy ci się nagroda. Idź na moje pole i weź sobie tyle koniczyny, ile potrafisz unieść na grzbiecie.

Koniczyna stała już w kopach. Diabeł poskrobał się po gło­wie, potem splunął w garście i z jednej kopy koniczyny ukręcił grube i długie powrósło. Tym powrósłem związał cztery inne kopy, zarzucił sobie" wszystko na grzbiet i poniósł do domu.

“Ohoho, to niebezpieczny parobek", pomyślał dziedzic. “Trzeba się mieć na baczności".

Na drugi dzień powiedział do parobka:

— Zeszłoroczne żyto mi zatęchło. Weźmiesz łopatę i będziesz je przesypywał, aż wyschnie.

— E, łopatą byłoby za wolno — zauważył Rokita. — Zrobię młynek, na młynku żyto przewietrzy się w mig.

Tak też uczynił. Dziedzic pokiwał głową z uznaniem i pochwa­lił parobka, że jest taki mądry.

A parobek na to:

— To jeszcze nic, ja umiem lepszą sztukę. Zamiast żeby pan dziedzic sprzedawał ziarno za tanie pieniądze, można by zrobić z niego taki napój, że kto do niego przywyknie, ten zawsze będzie chciał go pić. A pan dziedzic wystawi karczmę przy kościele i tam będzie się ten napój drogo sprzedawać. Ja będę ludzi napędzał, żeby ich nigdy w karczmie nie brakowało.

Dziedzicowi bardzo się ta myśl spodobała, toteż obiecał parobkowi sowitą nagrodę, jeżeli potrafi to zrobić.

Ale czart powiedział:

— Ja tam na pieniądze chciwy nie jestem. Chciałbym dostać co innego. Niech mi pan dziedzic poda rękę i da mi szlacheckie słowo honoru, że jak zrobię z żyta ten napój i wystawię karczmę, to mi pan daruje to, o co pana poproszę i co pana nie kosztuje ani grosza.

Dziedzic obiecał i parobek wziął się zaraz do roboty.

Jednego dnia zbudował gorzelnię, drugiego dnia wystawił karczmę.

Na trzeci dzień zrobił ogromną kadź i kocioł. Zatarł w kadzi żyto i gotował je w kotle.

Płyn, który w tej kadzi wygotował, nazwał gorzałką. Ale gorzałka była z wyglądu podobna do wody, więc ludzie nazwali ją później wódką.

Wreszcie wszystko było gotowe. Czart powiedział dziedzicowi, że można już zwołać ludzi ze wsi i z dworu. Kiedy się zeszli, parobek najpierw sam napił się wódki, żeby im dąć przykład, a potem częstował innych zaczynając od dziedzica.

Nowy napój z początku palił ludzi w gardle i w żołądku. Po­tem, kiedy się popili, zaczynali śmiać się głupio, zataczali się, potrącali i przewracali.

Inni wyśmiewali się z tamtych, bo sami też byli podpici i wy­dawało im się to wszystko zabawne.

Powoli mieszkańcy tej wsi tak się przyzwyczaili do gorzałki, że nawet biedak niósł ostatni grosz do karczmy, choćby nie miał potem za co kupić chleba sobie i dzieciom.

Nieraz dochodziło do przekleństw i do bijatyki. W karczmie schodzili się złodzieje i zbóje, żeby okradać pijaków.

Ale wszyscy tak już przywykli do pijaństwa, że na to nie zwa­żano, a tych, co się sprzeciwiali takim obyczajom — nie chciano słuchać.

Gruchnęła po kraju wieść o wynalazku i zaczęto wszędzie sta­wiać karczmy. Diabły uwijały się od jednej do drugiej i zacierały ręce z radości, bo coraz więcej ludzi udawało im się napędzać. Kiedy upłynął rok, parobek powiedział do chłopa: — Służyłem wam, gospodarzu, tak jak mi kazał mój herszt Lucyper. Bo nie jestem zwyczajnym parobkiem, tylko czartem. To ja wam zjadłem rok temu wasz chleb z serem, który położy­liście pod gruszą, za to mnie Lucyper ukarał i kazał mi u wam służyć. Ale teraz moja kara się skończyła, pójdę tylko jeszcze do dziedzica po obiecaną zapłatę.

Tu parobek przybrał na chwilę z powrotem postać rogatego diabła i już go nie było.

Poleciał do dworu. Stanął tam znowu w postaci parobka i po­dziedział:

— Panie dziedzicu, przychodzę po zapłatę za gorzałkę i za karczmę. Umówiliśmy się, że dacie mi to, o co poproszę i co nie kosztowało ani grosza. Dusza nie kosztowała was nic, panie Iziedzicu, boście jej nie kupili, więc oddajcie mi ją!

Zły dziedzic upadł martwy, a czart porwał jego duszę i czmych­nął z nią do piekła.

Tym razem Lucyper pochwalił swego sługę.

PIES I ECHO

Mały piesek mieszkał w chacie u podnóża gór. Nieraz sły­szał, jak ludzie mówili:

- Góry są straszne. Obsuwa się z nich śnieg, całe zwały śniegu, i grzebią wszystkich po drodze. Czasem komuś noga się pośliźnie i człowiek spada w przepaść. Góry niejednego zabiły.

Piesek bał się.

Ale kiedyś pomyślał: “a może ludzie tylko tak mówią, żeby mnie nastraszyć? Pójdę i przekonam się sam".

I poszedł.

Szedł i szedł, szedł bardzo długo, bo góry były daleko.

Im bliżej piesek ku nim podchodził, tym góry wydawały mu się większe i groźniejsze.

Ale wstydził się zawrócić.

Wreszcie stanął nad przepaścią. Za. przepaścią wznosiła się góra taka olbrzymia, że sięgała aż do nieba.

Piesek strasznie się bał. Żeby sobie dodać odwagi, szczeknął cieniutko:

- Hau! Haul Hau!

Echo powtórzyło takim samym cieniutkim głosikiem:

- Hau! Hau! Hau!

Piesek myślał, że to góra mu odpowiada. ,,Góry nie są wcale takie straszne, jak ludzie mówią", powie­dział sobie. “Glos mają taki sam jak ja".

— Co mi tam takie góry, phi! — zawołał. — Wcale się ciebie, góro, nie boję. Nic mi nie zrobisz. Między mną i tobą nie ma żadnej różnicy.

Grzmot siedział w chmurach i drzemał. Wtem usłyszał, że ktoś się przechwala. Wyjrzał, patrzy — a to mizerna psina.

Oburzył się i zagrzmiał:

— Co ty tam gadasz?

Olbrzymia góra powtórzyła trzy razy takim samym straszli­wym głosem:

— Co ty tam gadasz? Co ty tam gadasz? Co ty tam gadasz?

— Ja...ja nic... — pisnął przerażony piesek. Podkulił ogon i nie oglądając się, uciekł do domu.

PÓŁKUREK

Była kiedyś piękna czarna kwoka, która miała duże stadko kurcząt. Wszystkie się udały oprócz najmłodszego. Starsze były śliczne, pulchniutkie, okrąglutkie, a to najmłodsze wyglądało tak nędznie, kiedy wykluło się z Jajka,,że matka pomyślała ze zgrozą: ,,to chyba nie moje dziecko!"

Ale to było jej dziecko, tylko nie wyrosło w skorupce jak należy. Wydawało się, jakby ktoś przekrajał kurczę na pół i połówkę wypuścił w świat. Pisklę miało tylko jedną nóżkę, jedno skrzy­dełko, jedno oczko, połowę główki i połowę dziobka.

Kwoka zmartwiła się i powiedziała:

— No cóż, mój najmłodszy to nie kogutek, tylko nieudany półkurek. Z tamtych wyrosną przystojne koguty, każdy z nich będzie kiedyś rządził stadkiem na własnym podwórku. A to małe biedactwo będzie musiało zawsze trzymać się matki, bo samo nie da sobie rady.

Nazwała tego synka Medio Pollito. Bo to się działo w Hisz­panii, a Medio Pollito znaczy po hiszpańsku: ,,pół kurczęcia".

Ale chociaż Medio Pollito wyglądał tak niepokaxnie, matka przekonała się wkrótce, że jej półkurek wcale nie jest niezaradny i że nie chce zostawać wciąż pod jej opieką.

Starsze kurczęta były grzeczne i posłuszne. Kiedy na nie za­kwokała, każde pisnęło w odpowiedzi: “idę, mamo" i zaraz gromadziły się dokoła niej. Tymczasem Medio Pollito lubił wałęsać się sam, chociaż miał tylko jedną nóżkę. Kiedy matka go wołała, nie przychodził wcale, a potem się tłumaczył:

— Ja nic nie słyszałem, mamo, przecież mam tylko jedno ucho.

Gdy kwoka prowadziła swoje dzieci na spacer, przechodziła z nimi obok pola kukurydzy. Ani się opatrzyła, a już półkurek hop! hop! skoczył na jednej nodze między kukurydzę i nikt nie wiedział, gdzie się schował, bo pole było duże.

Szukali go bracia i siostry, matka zaniepokojona biegała to tu, to tam i wołała:

— Medio Pollito, gdzie jesteś? Odezwij się, Medio Pollito!

A on nic. Dopiero później wychodził spomiędzy łodyg i liści kukurydzy gdzieś na krańcu pola.

Kiedy podrósł, zrobił się jeszcze bardziej nieposłuszny. Sprze­ciwiał się rodzeństwu, do matki nieraz odzywał się niegrzecznie.

Pewnego dnia przepadł gdzieś znowu i nie było go. dłużej niż zwykle. Kiedy nareszcie wrócił do domu, podszedł do matki w podskokach, popatrzył na nią hardo swoim czarnym oczkiem i oświadczył:

— Mamo, znudziło mi się na naszym podwórku. Nie ma na co popatrzeć. Pole kukurydzy to także nic ciekawego, nikogo się tam nie spotyka. Pójdę do Madrytu, do króla.

— Do Madrytu, Medio Pollito? — wykrzyknęła matka. — Ach, ty mój niemądry półkurku! To by była daleka podróż nawet dla dużego kurczaka, a ty, moje maleństwo, nie doszedłbyś nawet do połowy drogi. Nie, nie, zostań w domu z mamusią. Może kiedyś, jak dorośniesz, wybiorę się z tobą na jaką małą wycieczkę.

Ale Medio Pollito uparł się. Nie słuchał ani matki, ani rodzeń­stwa, chociaż mu odradzano.

— Właśnie że pójdę do Madrytu, pójdę, pójdę l — wołał zaperzony. — Co wam z tego przyjdzie, że będziecie się tłoczyć na ciasnym podwórku? Kiedy już będę miał piękne, własne pod­wórze przy królewskim pałacu, wtedy może was zaproszę, żebyście mnie odwiedzili.

Nie powiedział nawet “do widzenia". Znikł, podczas gdy jego. bracia i siostry byli zajęci dziobaniem śniadania. Kiedy spo­strzegli, że go nie ma, Medio Pollito już skakał gościńcem w stro­nę Madrytu.

Matka domyśliła się, w którą stronę uciekł. Dogoniła go­i chciała zawrócić do domu. Ale półkurek wyrwał się jej i po­biegł jeszcze prędzej.

— Synku, syneczku, bądź przynajmniej dobry i usłużny dla każdego, kogo spotkasz! — wołała za nim matka.

Półkurek nie słuchał, nawet się nie obejrzał.

Po południu, kiedy wędrował polem na przełaj, napotkaj strumyk. Strumyk zaszemrał:

— Mój kogutku, bardzo cię proszę, pomóż mi. Widzisz ta miejsce, gdzie rozrosły się szuwary? Tak mi tam ciasno, że ledwo­mogę przepłynąć. Powyrywaj, trochę szuwarów i poszerz mi łożysko, mój drogi!

— Co, mam tracić czas na wyrywanie jakichś tam szuwarów nędznemu strumykowi? — zapiał Medio Pollito, potrząsając dumnie swoim półogonkiem. — Radź sobie sam, zamiast prze­szkadzać podróżnym, kiedy się śpieszą. Ja idę do Madrytu,, do króla.

I hop! hop! hop! — pokuśtykał dalej.

Następnego dnia napotkał mały ogieniek. Obozowali tam przed­tem Cyganie, a teraz już odjechali i nie było komu zająć się ogniem.

— Mój kogutku, bardzo cię proszę, pomóż mi — syknął ogieniek. — Patrz, ledwo się kurzę i zaraz zgasnę, jeżeli mi nie przyrzucisz trochę patyczków i suchych liści.

— Szkoda mi czasu, mam ważniejsze sprawy do załatwienia — zapiał Medio Pollito swoim cienkim półgłosikiem. — Sam sobie nazbieraj patyków. Ja idę do Madrytu, do króla.

I hop! hop! hop! — pokuśtykał dalej.

Na trzeci dzień, kiedy już był niedaleko Madrytu, przechodził obok wielkiego kasztana. Wiatr zaplątał się między gałęzie i nie mógł się uwolnić.

— Mój kogutku, bardzo cię proszę, pomóż mi — zaszumiał wiatr. — Skocz tu do mnie na górę, bo sam nie potrafię wyplątać się spomiędzy gałęzi i liści. Wypłacz mnie swoim zgrabnym dziobkiem, bo tak mi tu niewygodnie i duszno!

— To twoja wina, po coś tędy wiał? — zapiał Medio Pollito.

— Sam się wypłacz, ja nie mam czasu ci pomóc. Idę do Ma­drytu, do króla.

I hop! hop! hop! — pokuśtykał dalej.

Było mu wesoło, bo teraz widział już w oddali wieże i dachy Madrytu.

Wszedł do miasta i zobaczył przed sobą wspaniały pałac. U wrót stali żołnierze. Domyślił się, że to pałac królewski.

Skacząc na bardzo zmęczonej nóżce, półkurek próbował po­dejść do głównej bramy, żeby tam poczekać na króla. Ale kucharz królewski spostrzegł go przez okno i zawołał:

— O, widzę coś, czego mi właśnie potrzeba!

Bo przed chwilą król przysłał pazia z rozkazem, żeby mu kucharz ugotował na obiad rosół z kurczęcia.

Kucharz otworzył okno, wychylił się i złapał półkurka. Plusk! wrzucił go prosto do garnka z wodą, który stał obok pieca.

Ach, jak tam było mokro i nieprzyjemnie! Woda zalała łebek Media Pollita, wlewała mu się do półdziobka, zasłoniła oczko...

— Wodo, wodo — zapiał półkurek ochrypłym półgłosikiem — zlituj się nade mną, nie top mnie!

— A pamiętasz, jak mi nie chciałeś pomóc, kiedy płynęłam strumykiem? — zabulgotała woda. — Nie utopię cię, bo mi cie­bie żal, ale musisz zostać ukarany, żebyś popamiętał.

I znów chlusnęła na półkurka, aż się zachłysnął i pozlepiały mu się pióra na skrzydełku i na półogonku.

Ogień zaczął grzać wodę w garnku, a Medio Pollito rzucał się biedaczysko z boku na bok i piał:

— Ogniu, przestań! Ogniu, za gorąco! Nie parz mnie tak, bo to boli i ugotuję się na śmierć!

— A pamiętasz, jak nie chciałeś mi pomóc, kiedy gasłem i prosiłem cię o patyczki i o zeschłe liście? Nie ugotuję cię, bo mi ciebie żal, ale musisz zostać ukarany, żebyś popamiętał.

Wtem jeden z kuchcików potrącił garnek niechcący. Garnek się przewrócił, woda wylała się na ceglaną-podłogę i ledwo żywy Medio Pollito wyskoczył przez okno.

Zanim kucharz zdążył go chwycić, burzliwy wiatr porwał półkurka i zakręcił nim w powietrzu tak gwałtownie, że malec ledwo mógł oddychać, a serduszko tak mu biło, że o mało nie pękło.

— Wietrze, wietrze — zapiał Medio Pollito zamierającym półgłosikiem — jeżeli będziesz mnie tak podrzucać i kręcić mną jak bąkiem, to nie wytrzymam i umrę. Pozwól mi odpocząć, bo...

Zabrakło mu tchu i nie dokończył.

— A pamiętasz, jak nie chciałeś mi pomóc, kiedy zaplątałem się w gałęziach kasztana? — zaświstał wiatr. — Nie zabiję cię, bo mi ciebie żal, ale musisz zostać ukarany, żebyś popamiętał.

Poniósł go nad dachami aż na dzwonnicę najwyższego ko­ścioła. Tam go zatknął na samym szczycie.

I sterczy tam półkurek po dziś dzień. Jeżeli kto z was pojedzie do Madrytu, niech przejdzie się po ulicach aż do najwyższego kościoła, to go zobaczy.

Stoi Medio Pollito na swojej jednej nóżce, skrzydełko opuścił i jednym oczkiem rozgląda się po okolicy. Wiatr nim kręci, żeby mógł wszystko obejrzeć.

WDZIĘCZNY ZAJĄC

Rodzice posłali swojego synka, żeby zaprosił gości na świą­teczny obiad.

— Zaproś dziadka Chisama, wuja Urmana, naszego zięcia Aminbeka...

I tak dalej i tak dalej... Powtarzał sobie po drodze, kogo mu kazano zaprosić i szedł wzdłuż płotu, ale powiedzieli chłopcu tyle imion, że je pozapominał, zanim płot się skończył.

Co robić? Bał się wrócić do domu, póki nie wypełni roz­kazu, więc pomyślał: “Najlepiej zaproszę wszystkich ludzi z całej wioski. Będę pukał do wszystkich domów po obu stro­nach ulic, wtedy nie opuszczę nikogo z tych, których miałem zaprosić".

Jak pomyślał, tak zrobił. Wszyscy mu dziękowali i powiedzieli, że przyjdą, a chłopiec wrócił do domu.

W południe goście zaczęli się schodzić. Szli i szli, aż zebrali się wszyscy mieszkańcy wsi. Kto nie mieścił się w domu, ten siadał przed domem. Wszyscy czekali na poczęstunek.

Kiedy ojciec i matka zobaczyli tylu gości, przestraszyli się:

— Co to ma znaczyć? Skąd wziąć dość jadła dla wszystkich?

Zaczęli wypytywać chłopca, aż się przyznał, że zapomniał kogo ma zaprosić, więc zaprosił całą wieś.

Rodzice zgromadzili wszystkie zapasy, jakie mieli: mało! Ojciec się rozgniewał i zawołał do syna:

— Tyś nabroił, to teraz poradź coś na to!

Chłopiec zapłakał i wybiegł z domu. Przebiegł przez pustą wieś i schował się w lesie. Usiadł na pieńku i rozpłakał się jeszcze rzewniej.

Wtem patrzy: biegnie do niego zając. Ten zając był jego przyjacielem. Bo kiedy zając był małym zajączkiem, niedobry człowiek zabił mu matkę, a wtedy chłopiec znalazł zajączka i za­brał go do domu. Wychował sierotkę, a kiedy zając wyrósł, chłopiec wypuścił go z powrotem do lasu.

— Czego płaczesz? — zapytał zając.

Chłopiec opowiedział mu, co się stało. Zając posłuchał, pomyślał, poruszał długimi uszami. Potem stanął słupka, po­głaskał chłopca po ręce przednimi łapkami i pisnął:

— Nie płacz. Wracaj do domu, wszystko będzie dobrze — i pokicał w głąb lasu.

Chłopiec posłuchał zająca i wrócił do domu. Tam już goście wszystko zjedli i wypili, a nie wystarczyło nawet dla połowy za­proszonych i rodzice bardzo się martwili, że nie mają czym czę­stować.

Niektórzy goście niecierpliwili się, ktoś nawet zawołał:

— Czemu zaprosiliście nas, skoro nie macie dość jedzenia? Narobiliście wstydu sobie i nam.

Wtem jeden z tych, którzy siedzieli przed chatą, spojrzał w stronę lasu i przestraszył się. Pokazał drugiemu, drugi trze­ciemu, z izby też ludzie zaczęli wyglądać, co się dzieje.

Patrzą, a tu pełno wszelakiego zwierza ciągnie wioską i każdy coś niesie. Niedźwiedzie toczą beczułki z miodem. Jelenie ostrożnie dźwigają wiadra z mlekiem uwieszone u rogów. Lisy niosą w zębach kury i gęsi, wiewiórki — orzechy w kobiałkach, zające — jagody w torebkach z liści.

Przed innymi biegnie znajomy zając i pokazuje drogę. Bo to on poprosił leśnych przyjaciół, żeby pomogli w nieszczęściu temu chłopcu, który uratował mu życie.

Kiedy zwierzęta ułożyły swoje dary na podwórzu, zrobiło się tak ciasno, że nie było gdzie nogą stąpnąć. Zwierzęta pokłoniły się chłopcu i jego rodzicom i poszły z powrotem przez wieś do lasu.

Zdumieni goście nie mogli słowa przemówić. Ojciec i matka śmiali się z radości. Ale najbardziej cieszył się chłopiec.

Gospodarze częstowali gości trzy dni i trzy noce i jeszcze jadła zostało.

Wszyscy byli zadowoleni i długo opowiadano sobie o tym zdarzeniu. Mówiono, że takiej uczty nie było nigdy nawet u naj­większego bogacza.

SZCZĘŚCIE

W pewnej wiosce żyli dwaj bracia. Kiedy ich ojciec umarł, podzielili się dziedzictwem sprawiedliwie. A że to był chłop zamożny, więc każdemu z jego synów dostała się spora gospodarka.

Ale w miarę jak lata mijały, jeden ż nich się dorabiał, a drugi biedniał. Nie dlatego, żeby ten młodszy nie chciał pracować, albo marnował grosz, tylko jednemu się wiodło, a drugiemu nie.

Niektórzy mówili, że ten młodszy nie umie gospodarować. Jego zboże było rzadsze, krowy mniej mleczne, ściany chaty toczył grzyb. Ale czemu, jeżeli padał grad, to jego pole wytłukł, a pole brata ominął? Dlaczego jak przyszedł pomór na świnie, to u starszego nie zachorowała ani jedna, a u.młodszego wszystkie padły?

Jak było, tak było, dość że ten młodszy popadł w biedę i mu­siał sprzedać połowę pola, żeby popłacić długi i kupić ziarno na siew. Ale zboże znów mu nie obrodziło i na przednówku przy­cisnął go taki głód, że nie miał co dać jeść żonie i dzieciom, a sam osłabł z tego niedojadania.

Brata nie chciał już prosić o pomoc, bo w zimie, kiedy poży­czał u niego mąkę, brat powiedział:

— Pamiętaj, żeby to był ostatni raz. Nie mogę przecież żywić dwóch rodzin. Po naszym ojcu, świeć Panie nad jego duszą, dostałeś tyle co i ja, więc rządź się tak, żeby ci zboża starczyło do nowego.

Może by i starczyło, ale młodszy brat miał nie popłacone podatki i zajęto mu zboże na pniu.

Pewnej soboty starszy brat właśnie zaczął żąć na swoim, jak to zwykle chłopi lubią rozpoczynać żniwa w sobotę, że to dzień Matki Boskiej. Skoro się ściemniło i młodszy zobaczył, że w chacie tamtego przestały świecić okienka, zwinął pusty worek, wpakował go za pazuchę i chciał wyjść.

Wtem żona pytą go:

— Dokąd to idziesz po nocy?

— Zetnę trochę kłosów u brata. Zmielemy na żarnach i upie­czesz nam chleba.

— Bój się Boga, to ty idziesz kraść? Chłop się oburzył.

— Kraść nie kraść — .odburknął. — Kiedyś mu przecież oddam. A co nasze dzieci winne, żeby miały chodzić głodne?

I poszedł.

Księżyc świecił, srebrzyły się świeże kopki na polu. Chłop zabrał się raźno do ładowania worka.

Wtem zza jednej kopki wysunął się cień — wysoki, cały czarny i zakrzyknął:

— Stój! Ktoś ty taki i czego tu chcesz?

— Ja jestem gospodarza brat, ale ty sam coś za jeden i co tu robisz? — odciął chłop twardo.

— Jestem jego Szczęście. Co noc pilnuję jego pola i zbieram każdy kłosek, żeby mu ani jedno ziarenko nie przepadło. Chłop się zdumiał:

— Ho, ho, to mój brat ma Szczęście na usługi? Nie dziwota, że mu się tak powodzi, a mnie nie.

— Ty masz także swoje Szczęście — odpowiedział cień. — Tylko że twoje Szczęście nie tutaj mieszka.

— Gdzież ono jest?

— Czeka na ciebie w mieście, zaraz na pierwszej uliczce koło rynku, jak się idzie na targowisko. A tu mi się nie plącz, bo ja ci i tak nic stąd zabrać nie pozwolę.

Chłop zawrócił do chaty. Opowiedział wszystko żonie i ura­dzili, że nazajutrz pójdzie do miasta poszukać swego Szczęścia.

Wybrał się skoro świt i na południe już był w mieście. Bo chociaż nogi osłabły mu z głodu, okropnie mu pilno było do tego Szczęścia.

Poszedł na wskazaną uliczkę, ale nie dostrzegł tam nic nad­zwyczajnego. Czekał jednak wytrwale do wieczora, siedząc na kamiennym ogrodzeniu koło kościoła.

Wreszcie kiedy się ściemniło i uliczka opustoszała, pojawił się niewiadome skąd czarny cień podobny do tamtego na polu i spy­tał:

— Jestem twoje Szczęście, czego chcesz ode mnie? Chłop opowiedział mu o swojej niedoli. Cień dał mu taką radę:

— Teraz lato, więc kożuch ci niepotrzebny. Idźcie oboje z żoną do garncarza, zostawcie mu kożuch w zastaw, a nabierzcie garnków i mis, ile zdołacie unieść. Rozsprzedajcie naczynia po wsiach i pójdźcie po drugie. Do garncarza jest od was daleko, a teraz żniwa, każdemu czas drogi. Ludzie chętnie zapłacą wam o parę groszy drożej, żeby nie chodzić taki szmat drogi po garnki, kiedy im się który stłucze. Przekonasz się, że będziecie mieli co jeść i spłacicie garncarza. Potem przyjdź znów do mnie po radę.

Chłop wrócił do swojej wsi i zrobił tak, jak mu radziło Szczęście.

I rzeczywiście dola mu się odmieniła. Po jakimś czasie odłożył trochę grosza i jeździł już po garnki wozem, a przez to więcej zarabiał.

Wreszcie za radą swego Szczęścia sprzedał, co mu jeszcze zo­stało z gospodarki, i założył sklepik w mieście przy tej samej ulicy, na której po raz pierwszy ukazało mu się jego Szczęście.

Zdarzyło się kiedyś, że starszy brat przyjechał na targ do miasta i zaszedł do młodszego. A młodszy miał już wtedy nie byle jaki sklepik, tylko porządny, spory sklep z rozmaitymi towarami i doskonale mu się w tym handlu powodziło.

Zdziwił się starszy, bo nie spodziewał się tu takiego dostatku. Kiedy wrócił na wieś i opowiedział żonie, co zastał u brata, żona zaczęła mu się naprzykrzać:

— Słuchaj, mężuniu, przenieśmy się i my też do miasta! Z twojego brata był taki niedołęga, a teraz patrz, jak mu się powodzi. Jakbyś sprzedał inwentarz i wydzierżawił pole, mógłbyś otworzyć jeszcze ładniejszy sklep. Byłoby najlepiej mieć sklep w samym rynku. Ty byś handlował, ja siedziałabym za kasą. Nie pocili­byśmy się w polu, ubralibyśmy się po miejsku, byłoby inne życie.

Chłop nie miał na to ochoty, lubił wieś. Swoboda, po­wietrze, cisza, nie to co miejski zaduch, ciasnota i hałas. Tu jest bogatym gospodarzem, wszyscy go znają i szanują, nikt nie ma takich urodzajów, nikt nie dochował się lepszych krów i koni. Po co miałby tracić to wszystko i zamieniać się w kupczyka?

Żona jednak poty nie dawała mu spokoju, póki nie przekabaciła go po swojemu. Nie minął rok, a już gospodarz, przestał być gospodarzem, za to miał sklep w mieście na rynku, większy i oka­zalszy niż sklep młodszego brata. Bo jego żona była zazdrosna. Nie zniosłaby, żeby bratowa miała się lepiej niż ona.

Ale przerachowała się kobieta. Dziwna rzecz, nic im się w handlu nie wiodło, jakby jakieś licho bruździło w każdej rzeczy. To nie mogli dorachować się pieniędzy w kasie, to złodzieje do­stali się nocą do sklepu, to się towar zepsuł albo go zabrakło, albo nie podobał się klientom.

Z każdym dniem było mniej kupujących. Ludzie woleli iść na boczną uliczkę, do mniejszego sklepu młodszego brata. Mówili, że tam można łatwiej i taniej znaleźć to, czego się potrzebuje.

Starszy nie mógł pojąć, dlaczego tak się dzieje. Poszedł do brata i powiedział:

— Pogadajmy z sobą szczerze. Dlaczego ty dorabiasz się na handlu, a ja na nim tracę? Przecież ja także robię, co mogę, a pieniędzy włożyłem w swój sklep więcej niż ty. Na wsi było akurat na odwrót: mnie się powodziło, a tobie nie.

Młodszy brat uśmiechnął się i odrzekł:

— Widzisz, bracie, jest jedna sprawa, o której nie chciałem ci wcześniej mówić, żebyście nie pomyśleli, ty albo twoja żona, że nie życzę ci powodzenia w mieście i boję się, że klienci przejdą do ciebie. Ale kiedy sam przyszedłeś i chcesz pogadać szczerze, to ja ci szczerze odpowiem.

Opowiedział bratu o jego i swoim Szczęściu.

— Twoje Szczęście zostało na wsi i tu ci go brak. A moje Szczęście czekało na mnie w mieście i na wsi go nie miałem. Tak mi się widzi, że powinieneś sprzedać sklep, póki nie straciłeś wszystkiego. Mógłbyś kupić na nowo inwentarz i odebrać ziemię z dzierżawy. Na wsi z pewnością powodziłoby ci się tak dobrze jak dawniej, przecież tam czeka na ciebie twoje Szczęście.

Starszy brat bardzo się zdziwił tym opowiadaniem i zamyślił się głęboko.

Po jakimś czasie był znów wiejskim gospodarzem, a jego żona gospodynią. Wcale już się na to nie skarżyła:

— Przez cały dzień musiałam w sklepie liczyć i liczyć, aż mi głowa puchła — opowiadała sąsiadkom. — Ludzie mieli gry­masy, wydziwiali nad moim towarem. A ja musiałam być im na usługi i jeszcze się do nich uśmiechać. Po co mi to, kiedy tu mogę być panią u siebie.

Tymczasem żona młodszego brata mówiła do męża:

— Cóż ja na to poradzę, że nie lubię krów doić i macać kur, ani robić w polu i w ogrodzie? Po co mi to, kiedy mogę sprze­dawać w naszym sklepie.

— Tak, żono, tak — zgodził się mąż. — Widać najważniejsze jest to, żeby człowiek zrozumiał, gdzie jest jego miejsce, bo tylko tam będzie mu się praca darzyć.

O KRÓLEWICZU ZAMIENIONYM W MAŁPĘ

Pewnego wieczoru, kiedy zapadły już ciemności, wszedł do Bagdadu obcy, młody derwisz, czyli muzułmański mnich, Nie znał w tym mieście nikogo i zastanawiał się, gdzie mógłby przenocować. Wtem dostrzegł światło i usłyszał muzykę. Nie namyślając się długo zapukał do drzwi nieznajomego domu i poprosił, czy nie mógłby zatrzymać się w nim do rana.

Okazało się, że w tym domu odbywa się uczta w niewielkim, doborowym gronie. Gospodarze wprowadzili wędrowca do wspa­niałej komnaty i zaprosili go do stołu zastawionego naj wyborniej­szymi smakołykami.

Po chwili rozległo się znowu pukanie do drzwi. Tym razem zjawili się na raz trzej mężczyźni. Najstarszy z nich zapytał:

— Czy nie wyświadczylibyście nam tej łaski, aby przyjąć nas pod swój dach do rana? Jesteśmy kupcami z Mossulu. Wprawdzie ulokowaliśmy się wraz z towarami w gospodzie, ale nasi znajomi zaprosili nas na wieczerzę do domu dość oddalonego od tej gospody. Bawiliśmy się tak dobrze ucztując i przyglądając się tancerkom, że nie zauważyliśmy, jak jest późno. Kiedy wyszli­śmy na ulicę, przekonaliśmy się, że mogą nas zatrzymać nocne straże.

Gospodarze zaprosili kupców również do stołu, Najstarszy zajął miejsce obok młodego wędrowca. Derwisz poczuł dla niego od razu dziwny szacunek. A gdy ów kupiec zapytał go, kim jest — opowiedział mu podczas biesiady całą swoją historię.

Opowiadał tak:

— Jestem synem królewskim. Widząc, że mam pewne zdol­ności, ojciec mój kazał kształcić mnie od najmłodszych lat we wszelkich naukach i sztukach. Najbardziej lubiłem pisać w naszej pięknej arabskiej mowie.

Zdobyłem sobie niebawem sławę większą, niż na to zasłużyłem. Mówiono, że moje wiersze są zachwycające i wykaligrafowane misterniej, niż to potrafili najbieglejsi pisarze naszego państwa.

Dowiedział się o tym sułtan Indii, który bardzo wysoko cenił uczonych i artystów. Przysłał on do mego ojca swego posła z bogatymi darami, zapraszając mnie w gościnę.

Ojciec bardzo się z tego uradował i wysłał mnie do Indii z bogatym orszakiem. Ale po miesiącu podróży napadło na nas pięćdziesięciu rozbójników. Wymordowali moich towarzyszów wraz z posłem sułtana Indii, tylko ja jeden zdołałem im uciec. Tacy byli zajęci rabunkiem, że tego nie spostrzegli.

Koń mój był zraniony i padł po drodze. Wędrowałem dalej pieszo, aż dotarłem do nieznanego miasta, sam jeden i bez po­dróżnego trzosu.

Krążyłem pośród tłumu na bazarze, wtem dostrzegłem jakiegoś krawca, który siedział za swoją ladą i miał twarz wzbudzającą zaufanie. Zwierzyłem mu się i poprosiłem o radę, co. mam dalej robić.

— Panie — powiedział krawiec — zajdź do mnie, proszę, posil się i odpocznij.

Kiedy znaleźliśmy się w jego mieszkaniu, zacny ten człowiek ostrzegł mnie:

— Postąpisz ostrożnie, młodzieńcze, jeżeli nie zdradzisz się, kim jesteś. Nasz władca jest największym wrogiem twojego ojca. Gdyby się dowiedział, że jesteś w naszym mieście, mogłaby spotkać cię krzywda. Lepiej milcz. Nasi muzułmańscy królewicze zwykle posiadają jakiś fach na wszelki wypadek. A ty?

Powiedziałem mu, co umiem. _t Ale krawiec uważał, że takiego fachu nikt u nich nie oceni, bo nie znają się tu na nauce i sztuce. Radził mi, żebym przebrał się w krótką, pospolitą szatę i żebym zabrał się do rąbania drwa na opał. Mogę sprzedawać je na placu i w ten sposób zarobię uczciwie na chleb.

Pracowałem tak przez rok cały. Zarabiałem coraz lepiej, mięśnie mi okrzepły i zwróciłem krawcowi pieniądze, które wy­łożył za mnie z początku.

Pewnego dnia wszedłem do lasu głębiej niż zwykle. Ściąłem drzewo i zabrałem się do karczowania pnia. Wtem pod kamieniami siekiera moja zgrzytnęła o żelazny pierścień. Był on umocowany do pokrywy, pod którą znalazłem podziemny właz.

Spuściłem się tamtędy po stopniach i ku memu zdumieniu przekonałem się, że jestem we wspaniałym pałacu.

Wtem rozległ się okropny gwizd i szum — to wraciał właściciel tej siedziby, straszliwy dziw. Ledwo mi się udało umknąć przed nim w ciemnym przejściu i wyrwać się z podziemia. W najwięk­szym strachu uciekłem do miasta.

Nie zdążyłem zabrać z podziemi moich chodaków i siekiery, co miało dla mnie jak najgorsze skutki.

Następnego ranka zapukał do naszych drzwi — mieszkałem nadal u krawca — jakiś nieznajomy. Podał mi siekierę i chodaki.

— To twoje? — zapytał.

— Moje — odpowiedziałem zaskoczony.

Nieznajomy w jednej chwili zamienił się z powrotem w straszli­wego dziwa. Porwał mnie i uniósł w niebo, ze świstem opuścił się ku ziemi i rzucił mnie na nią z taką siłą, że o mało się nie zabiłem. Potem zniknął.

Kiedy odzyskałem zmysły, przekonałem się, że zostałem 33­mieniony w małpę.

Byłem zrozpaczony. Wlokłem się bez celu jakąś pustą krainą, aż wreszcie zawędrowałem na brzeg morza.

Przede mną, niedaleko od brzegu, stał na kotwicy statek. Na­dzieja wstąpiła w moje serce. Siadłem okrakiem na jakiejś grubej gałęzi i pomagając sobie wszystkimi czterema rękami podpłynąłem do statku. Wspiąłem się po linach na pokład i rzuciłem się do stóp kapitana, prosząc go na migi o ratunek i opiekę.

Kapitan wzruszył się moim zachowaniem i łzami, które zdzi­wiły go u małpy. Nakarmił mnie i zabrał w dalszą podróż.

Wpłynęliśmy wreszcie do wielkiego portu. Dookoła naszego statku zaroiło się od łódek. Różni ludzie witali przyjeżdżających krewnych i przyjaciół, przekupnie wykrzykiwali na wyścigi, co chcą kupić i sprzedać.

Wtem podpłynęła do nas łódź z oficerami sułtana. Weszli na pokład, a jeden z oficerów powiedział do kapitana:

— Sułtan, pan nasz, prosi was o próbki pisma kupców, którzy jadą waszym statkiem. Umarł pisarz nadworny i sułtan szuka nowego. Tamten był niezwykle biegły w swej sztuce; sułtan pra­gnie, żeby nowy znał swoje rzemiosło nie gorzej.

Możecie sobie wyobrazić zdziwienie wszystkich, kiedy po kupcach ja także chwyciłem papier i pióro. Z początku chciano mi je odebrać, bojąc się, żebym ich nie zniszczył. Ale kiedy się przekonano, że piszę naprawdę, przyglądano mi się ze zdumieniem, Tym bardziej, że nikt nie umiał pisać równie pięknie.

Wykaligrafowałem sześć próbek, po jednej w każdym z ro­dzajów pisma spośród najbardziej znanych u nas w Arabii. Każda z tych próbek była kunsztownym dwuwierszem lub czterowierszem na cześć sułtana.

Kiedy oficerowie zawieźli wszystkie próbki do sułtana, władca zachwycił się tak moimi wierszami i pismem, że rozkazał:

— Weźcie bogate szaty i świetnego wierzchowca dla tego, który to napisał, i niech tu natychmiast przyjeżdża!

Dworzanie zaczęli się śmiać i powiedzieli sułtanowi, że auto­rem tych próbek jest nie człowiek, lecz małpa. Ale sułtan nie cofnął słowa i wspaniale ustrojony zjawiłem się niebawem konno w pałacu.

Zeskoczyłem z konia, podszedłem do tronu i skłoniłem się nisko trzy razy, przy czym za trzecim razem ucałowałem ziemię, Sułtan był zachwycony, że tak dobrze znam dworskie maniery. Odprawił dworzan i przeszedł ze mną do swego prywatnego mieszkania. Tam kazał mi usiąść z sobą przy stole i jeść z nim razem. Ucałowałem znów ziemię na znak szacunku, potem usiadłem i zabrałem się do obiadu, ale starałem się jeść wytwornie i z nale­żytą wstrzemięźliwością.

Gdy podano owoce, poprosiłem na migi o przybory do pisania. Na dużej brzoskwini wykaligrafowałem dwuwiersz, w którym dziękowałem sułtanowi za przyjęcie. Rozbawiony sułtan kazał mi podać puchar jakiegoś wybornego napoju, a ja na tym pucharze wypisałem na poczekaniu wiersze, w których skarżyłem się na to, że wiele ucierpiałem od złego losu.

— Który z ludzi dorówna tej zdumiewającej małpie? — za­krzyknął sułtan.

Podano szachy. Okazało się że znam tę grę, więc na żądanie sułtana zasiadłem z nim do szachów. On wygrał pierwszą partię, ja — drugą i trzecią. Widząc, że mu to sprawiło trochę przykrości, napisałem mu nowy czterowiersz.

Sułtan zawołał sługę i posłał go po swoją córkę, żeby i ona była świadkiem tego, co potrafię. Córka przyszła z nie zasłoniętą twarzą, bo spodziewała się zastać tylko ojca. Kiedy mnie zobaczyła, co prędzej przesłoniła piękną swą twarz welonem i zwróciła się do ojca z wymówką:

— Ojcze, dlaczego mnie nie uprzedziłeś, że jest tu obcy mężczyzna?

— To przecież tylko małpa.

— Nie, ja wiem, że to człowiek zamieniony w małpę. Moja piastunka była przecież czarownicą, nauczyła mnie jasnowidzenia i czarów. To nieszczęśliwy, zaczarowany królewicz. Ja go od­czaruję, ojcze, chociaż może sama utracę przy tym życie, bo to będzie bardzo niebezpieczne.

Zanim ojciec zdążył odpowiedzieć, córka sułtana pobiegła do swoich komnat i wróciła z nożem, na którego ostrzu wyryte były jakieś hebrajskie wyrazy. Wyprowadziła nas na tajemne podwórko pałacowe i kazała nam patrzeć z krużganka na to, co się będzie działo. Sama nakreśliła pośrodku podwórka wielkie koło, a w nim tajemnicze arabskie słowa. Stanęła w tym kole i zaczęła recytować zaklęcia i ustępy z Koranu.

Zapadły nagłe ciemności i ogarnął nas lęk. Wtem ukazał się dziw w postaci olbrzymiego lwa. Lew chciał pożreć córkę sułtana, ale ona odskoczyła w tył, błyskawicznym ruchem wyrwała sobie włos z głowy i zamieniła ten włos w miecz.

Uderzyła mieczem lwa i lew zmienił się w małego, jadowitego skorpiona. Ale w tej chwili ona zamieniła się w węża i rzuciła się na skorpiona. Skorpion, widząc, że przegrywa w walce, stał się orłem i uleciał, a wtedy wąż stał się orłem czarnym i jeszcze wiekszym. Rzucił się w pogoń za tamtym i oba orły zniknęły nam z oczu.

Po chwili ziemia rozpękła się przed nami. Wyskoczył z niej czarno-błały, nastroszony kocur i uciekał, miaucząc przeraźliwie, bo za nim gnała czarna wilczyca. Kocur zmienił się w robaka, a widząc drzewo granatu rosnące nad wodą i obsypane owocami, przedziurawił jeden z nich i skrył się w jego głębi. Ale wilczyca zamieniła się w koguta, kogut rozłupał granat i zaczął łykać jego ziarna.

Niestety jednego z nich nie zauważył, a gdy je spostrzegł, było już za późno." Ziarenko zdążyło się stoczyć do basenu z wodą i zamieniło się w rybkę. Kogut zapiał groźnie, skoczył do wody i zamienił się w szczupaka. Szczupak puścił się w pogoń za rybką.

Rybka była taka zwinna, że przez dwie godziny zręcznie umy­kała przed szczupakiem. Gdy ten wreszcie ją chwycił, usłyszeliśmy straszny krzyk i z wody trysnęły dwa płomienie.

Płomienie zaczęły z sobą walczyć, iskry i dym ogarnęły cały pałac i zdawało się, że wszystko dookoła spali się razem z nami. Sułtanowi osmaliła się broda, a mnie sierść.

Wtem zza kłębów dymu usłyszeliśmy okrzyk:

— Zwycięstwo! Zwycięstwo!

Dym się rozproszył i ujrzeliśmy przed sobą córkę sułtana w dawnej postaci, a przed nią na ziemi kupkę popiołu. To były szczątki dziwa.

Królewna kazała niewolnicy podać sobie czarę pełną wody. Wymówiła nad tą wodą jakieś zaklęcia, potem opryskała mnie i powiedziała uroczyście:

— Jeżeli stałeś się małpą przez moc czarów — zmień postać i z powrotem stań się człowiekiem!

W tej samej chwili poczułem, że nie jestem już małpą, lecz stałem się tym, kim byłem dawniej.

Serce miałem pełne wdzięczności, chciałem podziękować córce sułtana — ale nie zdążyłem. Zasłabła nagle i szepnęła:

— Płomień mam w sobie... pali mnie... żegnajcie... Dobra królewna upadła martwa.

Sułtan był w takiej rozpaczy, że baliśmy się o jego życie. Gdy po miesiącu wrócił do zdrowia, wezwał mnie i powiedział:

— Wiem, że moja córka zginęła bez twojej winy. Ale zbyt przykry mi jest twój widok. Proszę cię, opuść mój kraj.

Tak więc, wygnany, musiałem znowu pójść na tułaczkę. Ale poświęceniu córki sułtana zawdzięczałem to szczęście, że nie byłem już małpą.

Kazałem zgolić sobie wąsy, brodę i brwi i wyszedłem z miasta jako derwisz — żebrak. Przewędrowałem dalekie, dalekie drogi, zanim znalazłem się w Bagdadzie.

— Oto cała moja historia, czcigodny panie — zakończył młody derwisz.

Tymczasem zbliżał się już ranek. Kupiec z Mossulu i jego dwaj towarzysze podziękowali serdecznie za gościnę i wyszli. To samo zrobił młodzieniec, nie chcąc nadużywać uprzejmości nieznajomych.

— Gdzie zamierzasz spędzić resztę nocy? — zapytał go ten kupiec, któremu przedtem opowiedział dzieje swego życia.

— Nie wiem, panie — odparł derwisz.

Tamten skinął na jednego ze swych towarzyszy i powiedział:

— Przenocuj tego derwisza u siebie — po czym szepnął mu na ucho: — Rano przyprowadź go do mnie.

Gdy derwisz wykąpany i wypoczęty podziękował za nocleg i chciał wyruszyć w dalszą drogę, gospodarz powiedział:

— Nie możesz jeszcze wyjść z Bagdadu. Wzywa cię na po­słuchanie nasz kalif, najjaśniejszy Harun-al-Raszyd.

Młodzieniec się przestraszył. A więc już ktoś doniósł kalifowi o przybyciu obcego derwisza! Może wiedzą i to, że jest on kró­lewiczem? Może i ten władca także jest wrogiem jego ojca?

Czuł jednak, że opór na nic się nie zda, więc poszedł milcząc ze swym przewodnikiem.

Tamten wprowadził go do wspaniałego pałacu i poruszał się po nim tak pewnie, jakby tu się urodził. Jakież było zdziwienie derwisza, kiedy znalazł się w pięknej sali, w której zasiadał na tronie Harun-al-Raszyd. Poznał w nim starszego kupca z Mossulu! Kalif uśmiechnął się przyjaźnie i gładząc swą długą, siwą brodę przemówił tak:

— Dziwisz się, derwiszu, którego odtąd chcę zwać królewi­czem i moim przyjacielem? Tak, jestem kalifem, a mój towarzysz, który cię tu przyprowadził, to dostojny Dżjafar, mój wielki wezyr. Widzisz, młodzieńcze, chcę wiedzieć, jak żyją moi poddani, czy urzędnicy rządzą w moim imieniu sprawiedliwie i czy w moim państwie nie ma nieporządków. Dlatego to nieraz w przebraniu zapoznaję się z różnymi moimi poddanymi, a oni rozmawiają ze mną szczerze i mówią mi takie rzeczy, których nie śmieliby opowiadać, gdyby wiedzieli, kim jestem. Tym razem ja i moi towarzysze podaliśmy się za kupców z Mossulu i zapukaliśmy do domu bogatych mieszczan. Cieszę się, że dzięki przypadkowi poznałem ciebie i mogę ci pomóc. Nacierpiałeś się dosyć, zacny młodzieńcze, teraz los twój się odmieni.

Uśmiechnął się znów do derwisza, zaprosił go, by. usiadł w pobliżu tronu i ciągnął dalej:

— Jeżeli zechcesz osiąść w Bagdadzie, będzie to dla mnie radością mieć u siebie męża tak biegłego w układaniu i pisaniu wierszy. Pozwól sobie ofiarować jeden z najpiękniejszych pałaców i miejsce w mojej radzie. Jeżeli zaś wolisz powrócić do ojca, dam :i karawanę i poczet zbrojny, aby zapewnić ci podróż bezpieczną i stosowną do twego wysokiego rodu. Nie dziękuj: nie ma większej rozkoszy dla władcy niż ta, że ma on moc uszczęśliwiania innych.

O SMOKU I SEKUTNICY

Stary góral miał żonę sekutnlcę. Kiedy zaczynała na niego krzyczeć swoim skrzeczącym głosem, wszyscy we wsi zamykali się po chatach, żeby tego nie słyszeć. Tak mężowi dokuczała, że czasami wolał nocować w górach, byle dalej od nieznośnej baby.

Kiedyś ten góral napotkał w wąwozie jamę. Z początku myślał, że jest niewielka, bo wejście miała wąskie. Ale kiedy zajrzał, to się przekonał, że dna nie widać, a jama jest wielka i czarna jak pieczara.

Wrócił do wsi. Baba zaraz go zapytała:

— Gdzieś był? Opowiedz wszystko, chcę wiedzieć.

Kiedy się dowiedziała o pieczarze, to pomyślała: “tam są na pewno skarby. Pójdę po nie, ale tak, żeby mąż nie wiedział. Po co miałabym się z nim dzielić".

Wypytała męża dokładnie, gdzie to jest. Niby tak sobie, z ciekawości. Rano, kiedy poszedł do lasu po drwa, baba zabrała długi sznur i wymknęła się do parowu.

Odnalazła wejście do jamy, przywiązała sznur do pniaka i spuściła się po nim pod ziemię. Myślała, że będzie mogła wyjść tą samą drogą.

Ale kiedy już sięgała nogami dna, sznur raptem się urwał i starucha została na dnie pieczary.

Mąż szukał żony i szukał, ale jej nie znalazł. Żył sobie więc dalej sam i jakoś za nią nie tęsknił.

Minął jeden tydzień, minął drugi i trzeci.

Któregoś ranka szedł wąwozem młody pastuch. Śpiewał wesoło i pogwizdywał. Wtem usłyszał, że ktoś woła spod ziemi:

— Ratuj, dobry człowieku! Wyciągnij mnie stąd, bo umrę, nie wytrzymam dłużej.

Pastuch miał dobre serce. Odszukał w krzakach wejście do pieczary. Zawsze nosił przy sobie sznur góralskim obyczajem, więc spuścił go przez otwór i zawołał:

— Złap się sznura i trzymaj mocno, to cię wyciągnę.

Ciągnie góral, ciągnie, strasznie mu czegoś ciężko. Ledwo dał radę, aż się zasapał. Ale nie puszczał sznura, bo chciał po­ratować biedaka.

Wtem patrzy: z otworu wysuwa się łapa pazurzasta, za nią druga, trzecia, czwarta... Stracił rachubę ze strachu i puścił sznur.

Ale łapy dobrze się tymczasem uczepiły szczelin u wejścia z jamy wygramolił się — smok.

Miał tych łap dwanaście.

Odskoczył chłopak, tak sję przeląkł. Chciał uciekać. Ale smok ani myślał na niego napadać. Położył się plackiem, drżał piszczał. Wywalił trzy jęzory, łzy polały mu się trzema strumie­niami. Bo miał trzy głowy, a w każdej jedno oko.

Zdumiał się góral i pyta:

— Co ci się stało? Czego płaczesz, strach cię obleciał w jamie?

— Oj, człowieku, człowieku, co ty wiesz o strachu — zawył smok. — Żyłem sobie pod ziemią jak w raju, wtem spadła na mnie jakaś potwora. Anim zdążył zipnąć, a ona już mnie grzmoci po wszystkich trzech łbach. Aż mi ogień stanął w ślepiach i w każ­dym łbie zakręciło mi się w inną stronę.

“To musiało być przykre", pomyślał pastuch.

A smok mówił dalej:

— Wszystkie zapasy wiedźma mi wyżarła. Jęzor to ma bardziej jadowity niż moje trzy i tak nim trzeszczy, że o mało nie ogłuchłem. Jakem usłyszał twoje śpiewanie, zacząłem wołać ratunku. Dziękuję ci, żeś mnie wybawił. O co mnie poprosisz, to dla ciebie zrobię, taki ci jestem wdzięczny, człowieku.

Pożegnali się i smok popełznął w dolinę.

Pastuch chciał iść dalej w swoją drogę, wtem baba, co została w jamie, zaczęła skrzeczeć i wrzeszczeć, żeby ją też wyciągnął.

Pastuch już miał jej spuścić sznur, ale pomyślał sobie: “Po co ją będę ratował, kiedy jest taka zła, że nawet smok nie dał jej rady? Niech siedzi pod ziemią i nikomu nie dokucza".

Poszedł więc w dolinę, do swojej wioski.

Tymczasem smokowi zachciało się pić. Położył się w poprzek najbliższego strumienia i poty chłeptał z niego wodę trzema paszczami, aż wypił wszystko.

Z tego strumienia brali wodę mieszkańcy wioski, w której mieszkał pastuch, co wyratował smoka. Przybiegli więc do niego i mówią:

— Na coś ty wyciągnął z jamy tego potwora? Wyżłopał nam całą wodę, a jak nowa przypłynie ze źródła, to on ją znów wypije. Tyś go wypuścił, to teraz znajdź na niego radę. Rozłożył się pod samą wsią, gotów nam dzieci porwać.

Pastuch poszedł do smoka i poprosił grzecznie:

— Idź sobie stąd!

Smok nie miał ochoty się ruszać. Miał tyle wody w brzuchu, a chciało mu się jeszcze pić. Ale poznał pastucha i przypomniał sobie, że mu obiecał zrobić, o co go tamten poprosi.

Więc dźwignął się i popełznął do innego strumienia.

Przy drugim strumieniu też była wieś i mieszkańcy zaraz przy­biegli do pastucha:

— Kiedy masz sposób na smoka, to go przepędź i od nas.

Smok ustąpił znowu. Ale powiedział, że to ostatni raz. Roz­łożył się nad trzecim strumieniem, napił się, zakąsił baranem z pastwiska i znów położył się nad wodą.

Tymczasem sckutnicy sprzykrzyło się samej w jamie, bo nie miała na kogo wrzeszczeć ani kogo grzmocić. Najgorzej była zła na smoka, że potrafił wyleźć, a ją zostawił.

Poty się wspinała, poty drapała się po skale, aż wygramoliła się z jamy.

Nie spoczęła ani chwili, tylko pobiegła szukać smoka, żeby się aa nim zemścić.

A tu właśnie przyszli do pastucha górale z trzeciej wsi i proszą:

— Przepędziłeś smoka dwa razy, przepędź go jeszcze trzeci raz.

Co tu począć? Myśli pastuch i myśli, nic nie może wymyślić. Przecież smok powiedział, że się już więcej nie ruszy.

Wtem patrzą górale: z wąwozu wypada jakaś wiedźma i pędzi w dolinę, aż jej kiecki fruwają, aż jej się kamienie sypią spod nóg. Potyka się, a wrzeszczy, a przeklina aż strach!

Pastuch poznał ją z daleka i pobiegł co prędzej do smoka. Ale smok jak nie huknie:

— Jużeś tu znowu? Znów mi przeszkadzasz pić? Powiedzia­łem ci przecież, że więcej nie ustąpię!

— Nie krzycz na mnie, przyjacielu — zawołał pastuch. — Przyszedłem tylko powiedzieć ci, smoku, że stara czarownica wylazła z jamy i szuka ciebie.

Pastuch nie zdążył jeszcze ust zamknąć po tych słowach, a już smok się zerwał. Rozwinął skrzydła, odbił się od ziemi dwu­nastoma łapami i uleciał za góry.

Ale jędza zdążyła go dostrzec, więc pobiegła za nim wymachując wieściami.

Nikt się nie dowiedział, co się z nimi stało. Nie wrócili już nigdy — ani baba sekutnica, ani smok.

TRZY CÓRKI

Była sobie raz kobieta, która miała trzy córki. Pracowała i w dzień, i w nocy, byle je wszystkie nakarmić i przyodziać porządnie.

Wyrosły trzy dziewczynki zwinne jak jaskółki, a śliczne niby księżyc w pełni. Jedna po drugiej powychodziły za mąż i odje­chały. Matka została sama.

Minęło kilka lat. Stara matka ciężko zachorowała, a nikogo przy niej nie było, tylko przyjaciółka, ruda wiewióreczka, zaglą­dała do niej przez okno. Więc staruszka poprosiła wiewiórkę:

— Powiedz córkom, moja miła, żeby co prędzej do mnie przyjechały, bo jestem bardzo, bardzo chora i samotna.

— Oj — westchnęła najstarsza córka, kiedy wiewiórka po­wiedziała jej smutną nowinę — oj! Chętnie bym pojechała do matki, ale widzisz, że jestem zajęta. Muszę najpierw wyczyścić te dwie mosiężne misy.

— Musisz wyczyścić dwie misy? — rozgniewała się wiewiórka. — Nie chcesz od nich odejść do matki? Kiedy tak, to już nigdy z nimi się nie rozłączysz.

Misy nagle skoczyły ze stołu, chwyciły najstarszą córkę jedna od przodu, a druga od tyłu i przewróciły ją na ziemię. Najstarsza córka zamieniła się w żółwia.

Wiewiórka zastukała do drugiej córki.

— Oj — odpowiedziała córka — pojechałabym do matki natychmiast, ale widzisz, ile mam roboty. Muszę te wszystkie pasma wełny utkać na jutrzejszy jarmark. Pojadę później.

— Kiedy tak, to będziesz tkała i tkała przez całe życie — od­powiedziała wiewiórka.

Druga córka zamieniła się w pająka.

Najmłodsza właśnie miesiła ciasto, kiedy wiewiórka do niej zastukała i powiedziała:

— Twoja matka cię woła, bo jest bardzo chora i samotna.

Córka nie odpowiedziała ani słowa, nie obejrzała się nawet na ciasto ani nie obtarła rąk, tylko tak jak stała, pobiegła do swojej chorej matki przez góry i lasy.

— Będziesz zawsze ludziom przynosiła słodycz i wesele, moje dobre, drogie dziecko — powiedziała wiewiórka. — Ludzie będą cię kochali i zaopiekują się tobą, twoimi dziećmi, wnukami i pra­wnukami.

Tak się stało. Trzecia córka żyła jeszcze długo z matką sta­ruszką, która wróciła do zdrowia przy troskliwej córce. A kiedy matka umarła i dobra córka z kolei się zestarzała, to wcale nie umarła, tylko zamieniła się w złotą pszczołę.

Przez całe lato pszczoła zbiera miód, a jej łapki są zawsze w słodkim cieście. Za to zimą, kiedy dookoła mróz i śnieg, pszczółka śpi sobie spokojnie w ciepłym ulu, a gdy się obudzi — je słodki miód i cukier.

GRYMAŚNA CZAPLA

Czapla spacerowała sobie po łące nad rzeką i namyślała się, co by tu zjeść.

Woda płynęła płytko i spokojnie, wszystko było z góry widać jak przez szybę.

Czapla dostrzegła szczupaka-zbója, kiedy przemykał się w pogoni za stadkiem maleńkich rybek.

— Patrz, szczupak! — krzyknęła przelatująca czajka. — Wi­dzisz go? Złap go i zjedz.

Ale czapla pokłapała tylko długim dziobem i powiedziała:

— Szczupak jest za chudy.

Czekała, długo czekała, aż tu nadpłynął lin.

— Lin, lin, widzisz go? — wołała czajka, trzepocząc skrzy­dłami. — Lin jest tłusty, złap go i zjedz.

Ale czapla pokręciła tylko długą szyją i powiedziała:

— Lin ma za wiele ości.

Czekała, jeszcze dłużej czekała, aż tu błysnęły w wodzie dwie srebrne płotki.

— Płotki, płotki! — krzyknęła czajka. — Złap je i zjedz. Ale czapla przestąpiła z jednej długiej nogi na drugą długą nogę i powiedziała:

— Płotki są za małe. Czajka zawołała:

— Kiedy tak grymasisz, to już nie będę nic dla ciebie wypatry­wać na śniadanie. Poluj sobie sama. Ki — wit! Ki — wit!

I odleciała.

Słońce wzeszło wysoko i grzało, ryby się pochowały.

Czapla czekała, długo czekała, strasznie długo czekała. Wreszcie poczuła taki głód, że już nie mogła czekać dłużej.

Pokiwała długim dziobem, pokręciła długą szyją, poszła na długich nogach nad rów i zjadła zwykłą żabę.

JAK GOŁĄB WIŁ SOBIE GNIAZDO

Jedne ptaki mają lepsze gniazda, inne gorsze. Ale gniazdo gołębia chyba jest najgorsze. Podobne jest do dziurawego sita. Aż dziw, że jaja z niego nie powypadają.

Chcecie wiedzieć, dlaczego? No to posłuchajcie.

Dawniej gołąb w ogóle nie robił gniazda. Kiedy nastała wiosna, gołąbka znosiła jaja na ziemi i tam na nich siedziała. “Po co się troszczyć o gniazda", myślały gołębie, “kiedy na ziemi też wylęgną się pisklęta".

Ale raz zakradł się lis i wyjadł gołębiom wszystkie jaja. Gołąb­-tata i gołąbka-mama okropnie się tym zmartwili. Gołąbka-mama frunęła na krzak leszczyny i zagruchała żałośliwie:

— Miałam jaj pół tuzina, a nie zostało mi ani jedno! Pół tuzina jaj ukradł mi lis niecnota! Miały z nich wyjść pisklęta.

Martwiła się gołąbka, martwił się gołąb. Wreszcie gołąb obiecał gołąbce, że uwije jej gniazdo.

Nazbierał gałązek, ale nie wiedział, jak się je splata. Zwołał wszystkie ptaki leśne i poprosił je, żeby mu pokazały, jak się gniazdo wije.

Ptakom było żal biednej gołąbki, więc zaczęły razem wić dla niej gniazdo.

Ale zaledwie splotły parę gałązek, już gołąbka zaczęła wydzi­wiać, że niedobrze robią, że trzeba inaczej. A gołąb zawołał:

— Wiem już, wiem! Umiem już, umiem!

Ptaki rzuciły gałązki i odleciały. ,,Bo jeżeli gołąb już umie, a gołąbka wydziwia, to po co mamy się trudzić", pomyślały.

Gołąb krąży nad drzewem. Tu spuści gałązeczkę, tu drugą, wetknie, tam trzecią położy i znów je przekłada tędy i owędy. A gałązki się rozpadają, bo gołąb nie umie ich spleść. Jak to zrobić ?

Znów zwołuje ptaki, a ptaki znów zaczynają wić gniazdo. Ale zaledwie uwiły je do połowy, już gołąbka mówi, że będzie za twarde, a gołąb woła:

— Wiem już, wiem! Umiem już, umiem!

— No dobrze — mówią ptaki — kiedy potrafisz sam, to pracuj sam.

I odleciały.

Gołąb wysunął dumnie pierś naprzód, przyjrzał się budowie i pomyślał, że zrobi gniazdo o wiele ładniejsze i nikt nie będzie miał takiego jak on. Tymczasem choć tu gałązkę wtyka, choć tam drugą zakłada — nic z tego nie wychodzi.

Więc po raz trzeci zwołuje ptaki. Ale ptaki nie przylatują, nie chcą takiego zarozumialca uczyć.

Teraz wiecie, dlaczego gniazdo gołębia jest takie niezgrabne i nie wykończone, że jaja ledwo się w nim trzymają.

KRÓLEWNA FOKA

Wszyscy wiedzą, że w północnych morzach i oceanach żyją foki o błyszczących futerkach i o łagodnych, brunatnych oczach. Ale mało komu wiadomo, że niegdyś foki były zupełnie inne — były podobne do nas, ludzi.

Działo się to bardzo dawno, jeszcze zanim pierwsi żeglarze Północy wypłynęli na swych tratwach w świat, aby odkrywać zamorskie kraje.

Król i królowa mórz mieszkali w cichej głębinie pod przej­rzystym sklepieniem z fal morskich. Byli szczęśliwi, mieli bardzo wiele ślicznych dzieci.

Dzieci króla mórz spędzały dnie na igraszkach z dzikimi końmi morskimi, na pływaniu wśród zarośli purpurowych anemonów podwodnych. Śpiewały przy tym bezustannie, ich śpiew mieszał się ze śmiechem fal.

Pewnego dnia wielki smutek spadł na morskiego króla i jego beztroskie dzieci: królowa mórz zachorowała i umarła. Pocho­wano ją w koralowym grobowcu na dnie morza.

Odtąd nie było już komu wychowywać morskich dzieci, śpieawć im kołysanek, czesać ich pięknych, długich włosów. Król nórz widział, jak te włosy zwisają im splątane niby morskie wodo­osty; słyszał, jak dzieci po nocach szepczą i wzdychają, nie mogąc asnąć.

Postanowił poszukać nowej żony, żeby zajęła się dziećmi. Wie­Iział jednak, że nie pokocha już żadnej tak bardzo jak dobrą, marła żonę — wydawało mu się, że razem z nią pochował w ko­alowym grobowcu swoje serce.

W głębi podwodnych borów, w zielonym mroku, mieszkała norska czarownica. Pomyślała, że byłoby bardzo przyjemnie :ostać królową morza, panią najbardziej rozległego królestwa na wiecie. Toteż chętnie zgodziła się zostać żoną króla mórz, ma­:ochą jego dzieci.

Zła to była macocha. Zazdrościła pasierbom ich urody, bo ńe mogła tego znieść, żeby w morzu żyły jakieś istoty piękniejsze )d niej.

Pewnego dnia opuściła potajemnie pałac l popłynęła do swoich iemnych borów. Nazbierała tam złocistych winogron morskich, i po powrocie do pałacu ugotowała z nich wywar zaklęty i podała 50 dzieciom króla mórz, kiedy zgrzane zabawą poprosiły o napój.

W jednej chwili padł na nie czar. Ich śliczne ręce zamieniły iię w płetwy. Ciała utraciły swój wdzięk, zgrubiały i pokryły się sierścią.

Dzieci króla mórz zamieniły się w foki. Umiały jednak nadal ipiewać i miały te same co dawniej brunatne, łagodne oczy.

Kiedy ich królewski ojciec zobaczył, co się stało, zmartwił >ię okropnie i rozgniewał. Wypędził morską wróżkę, która wró­:iła do swoich ciemnych borów podwodnych. Ale nie potrafił jdczynić jej złego czaru.

— Nie zostaniemy tutaj — postanowiły dzieci króla mórz, zamienione w foki. — Tu wszystko przypominałoby nam szczę­śliwe dnie, kiedy nasza matka żyła. Popłyniemy w świat.

Wyśpiewały swój żal w długiej skardze, 'pożegnały ojca i od­płynęły.

Kiedy zła macocha rzuciła na nie czar, powiedziała:

— Pozwalam wam co rok spędzić jeden dzień w dawnej po­jtaci. Będziecie znowu podobne do dzieci ludzkich od jednego zachodu słońca do następnego zachodu słońca, wtedy dopiero nałożycie z powrotem skóry focze.

Toteż odtąd każdego roku foki spotykają się gdzieś na ustron­nym wybrzeżu morskim, z dala od ludzkich oczu, bo foki boją się ludzi. Ludzie tak często na nie polują!

Tam więc, na dalekim wybrzeżu, foki zrzucają swe jedwabiste skóry, srebrzyste, czarne, złotawe lub brązowe i bawią się tak jak dawniej. Czasem podpływa do nich ojciec, król mórz. Pojawiają się całe stada spienionych koni morskich. Co za wspaniałe go­nitwy, igraszki i śpiewy zaczynają się wtedy!

Ale nie trwa to długo — tylko do następnego zachodu słońca. Wówczas dzieci króla mórz ubierają się z powrotem w focze futerka i odpływają. Przy pożegnaniu umawiają się, gdzie mają się spotkać na przyszły rok.

Ludzie mówią, że pierwsze foki, które przybyły na wyspy Hebrydy, na zachód od Szkocji, były tajnymi posłami północnych królów normandzkich. Czy tak było, czy nie — trudno dziś sprawdzić. Pewne jest jednak, że polubiły te mgliste wybrzeża, ich zatoki i plaże. Mieszkańcy Hebryd dowiedzieli się o tym, że foki to zaklęte dzieci króla mórz i że jest taki dzień w roku, kiedy się spotykają i bawią na jakimś ustronnym wybrzeżu.

Na wyspie Bernerary, należącej do wysp Hebrydzkich, żył młody rybak, Roderyk MakKodrum z rodu Donaldów. Pewnego dnia szedł on brzegiem oceanu do swojej łodzi, gdy usłyszał nagle czyjś śpiew zza pobliskich skał.

Skradając się ostrożnie zbliżył się do nich i zajrzał przez szcze­linę, jacy to śpiewacy zebrali się po drugiej stronie.

Zdumiał się bardzo, kiedy zobaczył gromadę morskich dzieci, Bawiły się pośród szumu i bryzgów fal, rozigrane, roztańczone i radosne. Ich długie włosy trzepotały za nimi w słonym wietrze, oczy im świeciły, usta się śmiały... Cudny to był widok!

MakKodrum nie chciał przyglądać się zanadto długo. Wie­dział, że jeżeli go zauważą - spłoszą się i popsuje im zabawę. Czekały na tę zabawę przez cały rok!

Toteż cicho i ostrożnie zaczął cofać się tą samą drogą, którą przyszedł. Wolał nie wypłynąć tego dnia na połów, niż przeszko­dzić dzieciom króla mórz.

Ale kiedy odwrócił się od nich, żeby iść z powrotem, zauważył leżący pod skałą stos foczych skór. Chwycił po drodze najbardziej świecącą, o złotobrązowej sierści i pomyślał, że przyjemnie będzie mieć tę pamiątkę w swojej chatce.

Ukrył ją nad drewnianą framugą drzwi wejściowych.

Niedługo po zachodzie słońca, podczas kiedy Roderyk na­prawiał sieć przed kominkiem, usłyszał na dworze coś, co brzmiało jak smutna skarga. Wyjrzał — a tam przed progiem stała naj­piękniejsza kobieta, jaką widział kiedykolwiek. Stała tak, wysmukła i biała, z łagodnymi, brunatnymi oczami. Nie miała na sobie odzieży, tylko jej długie, złotobrązowe włosy okrywały ją jak płaszcz.

— Och, pomóż mi, pomóż, śmiertelniku — błagała. — Jestem nieszczęsnym dzieckiem króla mórz. Zgubiłam moją jedwabistą skórę foczą i nie będę mogła nigdy powrócić do braci i sióstr, jeżeli jej nie odnajdę.

Roderyk zaprosił ją do chaty i okrył ją swoim pledem. Zgadł od razu, że do niej należy skóra, którą zabrał znad morza. Mógł sięgnąć ręką i wyjąć tę skórę ze schowka nad framugą drzwi. Ona byłaby wtedy wolna, mogłaby popłynąć do rodzeństwa.

Ale nie zrobił tego. Patrzył na nią, jak siedzi cichutka i słodka przed jego kominkiem i zapragnął mieć ją tu na zawsze jako swoją żonę.

Powiedział:

— Nie potrafię ci pomóc w odnalezieniu foczej skóry, widać ktoś ci ją ukradł. Pewno już jest gdzieś daleko. Ale jeżeli zgodzisz się zostać tu ze mną jako moja żona, będę cię kochał i szanował przy naszym ognisku aż do końca życia.

Córka króla morza podniosła ku niemu smutne oczy i odrzekła:

— Jeżeli naprawdę ukradziono moją skórę i nie ma żadnej na­dziei, żebym mogła ją odzyskać, w takim razie nie mam wyboru i zo­stanę z tobą jako twoja żona. Nie mogę spodziewać się od nikogo, żeby okazał mi więcej dobroci niż ty. A bałabym się wejść sama jedna w ten śmiertelny świat.

Westchnęła z żalu za życiem mórz i powiedziała po chwili:

— Ach, jakbym chciała być razem z moimi braćmi i siostrami! Będą na mnie czekać, będą mnie wołać nadaremnie i zawsze tęsknić za mną.

Serce rybaka zabiło mocniej. Poczuł wyrzuty sumienia, słysząc te słowa, ale taki był oczarowany jej urokiem, że nie zdobył się na to, żeby oddać foczą skórę i rozstać się z córką króla mórz.

Rodcryk MakKodrum i ji-go piękna żona żyli przez wiek lat razem w chatce u wybrzeża oceanu i urodziło im się wiele dzieci. Wszystkie miały złotobrązowe włosy i dźwięczny, śpiewny głos. Nieliczni mieszkańcy tej niewielkiej wyspy przezwali młodego rybaka “Roderykiem od Fok", a jego synów i córki “dziećmi Roderyka od Fok".

Córka króla mórz nie potrafiła zapomnieć o swojej bolesnej tęsknocie. Wychodziła samotnie nad ocean, słuchała jego śpiewu i szumu fal, który czasem dźwięczał jak daleki płacz, czasem jak wołanie, czasem jak śmiech... Wydawało jej się, że słyszy głosy braci i sióstr i że to oni nawołują, szukając zagubionej siostry.

Pewnego dnia Roderyk pożegnał serdecznie żonę i dzieci i wypłynął rano na połów jak zwykle. Idąc do łodzi spojrzał na niebo i pomyślał: “trochę za dużo wiatru dzisiaj, ale to nic, prze­żyłem już na morzu niejedną nawałnicę".

Nie zdążył jeszcze odpłynąć daleko, gdy wicher sztormowy zagwizdał nad wodą i nad lądem. Najmłodszy synek rybaka bawił się właśnie na wybrzeżu i przykładał do ucha muszlę słuchając, jak szum morza w niej gra. Kiedy matka usłyszała, że wicher się wzmaga, zawołała na dziecko.

Zaledwie chłopiec zdążył przestąpić próg, gdy nagle wicher zatrzasnął za nim drzwi z taką mocą, że domek zatrząsł się w po­sadach i ze schowka nad futryną wypadła skóra foki, którą Roderyk ukrył tam przed łaty — skóra, będąca własnością jego żony.

Kobieta podniosła ją milcząc. Nie powiedziała ani słowa przeciwko człowiekowi, który wbrew jej chęci uwięził ją tutaj na długie, długie lata. Zrzuciła z siebie ludzkie szaty, pożegnała dzieci i przyciskając do piersi skórę foki, zbiegła nad ocean.

Konie morskie igrały tam pośród spienionych, gnanych wichrem fal. Córka króla mórz w jednej chwili ubrała się w swoją skórę i rzuciła ostatnie spojrzenie na domek. Przeżyła w nim trochę szczęśliwych chwil, chociaż została tam wbrew swojej chęci — pomyślała. Potem ześlizgnęła się w wodę.

Obejrzała się raz jeszcze. Za białą linią spienionych bałwanów, które toczyły się na brzeg z bezkresów Atlantyku, zobaczyła gro­madkę opuszczonych swoich dzieci. Ale wołanie morza zagłuszyło płacz dzieci zrodzonych na lądzie. Córka króla mórz nie mogła mu się oprzeć, jej miejsce było — tam.

Płynęła, zapominając o wszystkim, co zdarzyło się przez ostatnie lata. Wracała do swej ojczyzny, wolna i szczęśliwa.

Kiedy Roderyk MakKodrum przypłynął z powrotem do przystani i przyszedł do swego domku, zastał drzwi otwarte i ogień wygasły. Nikt nie czekał na niego w izbie z powitaniem i gorącym posiłkiem.

Poczuł w sercu trwogę, straszne przeczucie błysnęło w jego myślach. Sięgnął nad framugę — nie było tam skóry.

Wbiegły zapłakane dzieci i opowiedziały ojcu, co się stało. Wtedy domyślił się reszty. Wiedział, że to nieszczęście przyszło na nich wszystkich z jego winy, a teraz nie było już na to rady.

Nie pocieszył się do końca życia? — teraz on z kolei martwił się i tęsknił, jak dawniej martwiła się i tęskniła jego żona. Ale i on miewał w tym smutku słoneczne chwile, bo jego dzieci rosły nad wyraz piękne, zdolne i dobre.

Synowie Roderyka nie zapomnieli nigdy, że ich matka była foką, pamiętały o tym ich wnuki i prawnuki, toteż nikt z nich żadnej foki nie skrzywdził. Wiadomo było na całych Hebrydach, że potomkowie Roderyka MakKodrum z wyspy Bernerary i z rodu Donaldów, chociaż są dzielnymi rybakami i myśliwymi, jednakże nigdy nie biorą udziału w polowaniach na foki.

WALECZNY TKACZ

W dalekiej wiosce, za wysokimi górami, za rzeką i za ogromną pustynią żył tkacz z żoną i z osiołkiem. Całymi dniami siedział nad warsztatem i tkał. Co jakiś czas jeździł do miasta na ośle i sprze­dawał na targu to, co utkał.

Kiedy tak jechał kiedyś na objuczonym osiołku, spotkał żół­wia. “Dziwne stworzenie", pomyślał — “wezmę je, może mi się przyda".

Włożył żółwia do sakwy i pojechał dalej.

Nie ujechał pół mili, a tu leży na drodze koński ogon. “To także wezmę", pomyślał tkacz, “może coś z tego zrobię".

Włożył koński ogon do sakwy i pojechał dalej.

Nie ujechał pół mili, aż tu patrzy: ktoś rzucił na drogę bawoli róg. “Jeszczem nie widział takiego grubego rogu", pomyślał tkacz. “Zabiorę tę osobliwość, nie wiadomo, na co się może przy­dać".

Włożył bawoli róg do sakwy i pojechał dalej.

Zanim dojechał do miasta i sprzedał sukno, zrobiło się późno. Tkacz bał się, czy zdąży wrócić do swojej wioski przed nocą, tym bardziej, że zanosiło się na burzę. Postanowił więc jechać krótszą drogą.

Samotni podróżni unikali tej drogi, bo prowadziła obok ruin zamku, w którym mieszkał olbrzymi dziw. Wróżka przepowie­działa dziwowi, że kiedyś pojawi się mocarz na osiołku i wypędzi go stamtąd. Odtąd dziw nie pozwalał nikomu zbliżać się do muru, który otaczał jego zamek. Szczególniej bał się osłów, chociaż ich nigdy nie widział.

Kiedy usłyszał stukot drobnych kopytek po kamienistej drodze za murem, pomyślał, że to może nadjeżdża mocarz, który ma go wypędzić z zamku. Zawołał więc groźnym głosem:

— Nie waż się zbliżać, śmiałku! Jestem wielki i potężny, jako dowód rzucę ci przez mur jedną z moich pluskiew. Prze­konasz się, że jeszcze nigdy nie widziałeś takiej srogiej pluskwy. Jeżeli mam takie pluskwy, to jaki jestem ja sam?!

Dziw przerzucił przez mur pluskwę wielką jak karaluch.

— A co, nie mówiłem? — zawołał. — Teraz ty mi rzuć swoją, żebym zobaczył, czy się umywa do mojej.

Tkacz był czystym, porządnym człowiekiem i pluskiew nie hodował. Ale postanowił spłatać dziwowi figla. Wyjął z sakwy żółwia, zamachnął się i przerzucił go przez mur.

Dziw się zdumiał. Pomyślał, że to taka olbrzymia pluskwa i obleciał go strach. Oj! wielki i straszny musi być ten mocarz!

Ale nie pokazał po sobie, jak bardzo się boi. Oberwał jeden ze swoich wąsów i rzucił go za mur, mówiąc potężnym głosem:

— Przypatrz się mojemu wąsowi! Z pewnością takich nie masz.

Wąs dziwa był podobny do kociego ogona, nikt z ludzi takich dużych nie ma. Ale tkacz przerzucił przez mur ogon koński. Dziw przeraził się nie na żarty — to był dopiero wąs!

Zawołał jednak, udając że się nie boi:

— Masz duże pluskwy i ogromne wąsy, ale to jeszcze nie dowód, że sam jesteś duży i mocny. Zmierzymy się na głosy. Ja ci pokażę mój głos, a ty mi pokaż swój.

Dziw ryknął tak, że aż osioł zatrząsł się ze strachu. Tkacz wyjął z sakwy bawoli róg i dmuchnął w niego z całej siły. Rozległo się granie tak potężne, że mur zachwiał się i o mało nie runął. Przestraszony osioł zaczął ryczeć do wtóru. Dziw jeszcze nigdy nie słyszał ryku osła, więc tak się przeraził, że tylną bramą uciekł w góry.

Tymczasem drogą nadjeżdżała karawana. Kiedy podróżni usłyszeli straszny dźwięk rogu tkacza i zobaczyli uciekającego dziwa, zaczęli, gwizdać z zachwytu i wołali:

— Niech nam zdrowo żyje zwycięzca dziwów! Po całym świecie rozgłosimy sławę walecznego bohatera.

Karawana prędko pośpieszyła dalej, bo słychać już było grzmoty nadciągającej burzy, a jednocześnie zapadała noc.

Tkacz pomyślał, że jego wioska jest dość daleko, więc nie zdąży do niej wrócić przed burzą. Wyszukał sobie zagłębienie pod wystającą krawędzią muru i postanowił tam poczekać razem z osłem, który trząsł się jeszcze ze strachu.

Zaledwie jednak tkacz zlazł z osła i zdjął z niego sakwy, osioł bryknął, zadarł ogon i uciekł.

Tymczasem słońce zaszło i lunął ulewny deszcz. Tu się leje, tam się leje, ach, ileż tego deszczu! Szumi jak dziesięć wodo­spadów, cały świat zasłania. A tu grzmi raz po raz i robi się zu­pełnie ciemno. “Dobrze, że się zatrzymałem", pomyślał tkacz. ,Jakże bym trafił do domu w takich ciemnościach?"

Po chwili poczuł, że coś mokrego ociera się futrem o jego bok. Był pewien, że to osioł wrócił przemoczony do kryjówki.

— No widzisz, warto było uciekać, urwisie jeden? — powiedział tkacz i dał potężnego klapsa mokremu zwierzęciu.

Tygrys — bo to był młody tygrys — zdumiał się. Schronił się tu przed burzą tak samo jak tkacz i nie przypuszczał, że kogoś zastanie w tej kryjówce. Nagle — pęc! coś go klasnęło po grzbie­cie. Aż mu się cieplej zrobiło. Klaps wydał mu się przyjemny, więc jeszcze raz otarł się o ręce i o bok tkacza.

— No, no — powiedział tkacz — tylko bez pieszczot, mój drogi.

Dał mu jeszcze jednego klapsa, a tygrysowi zrobiło się zu­pełnie ciepło i przyjemnie.

Kiedy burza minęła, tkacz pomyślał, że nie warto czekać do rana. Lepiej pojechać do domu i przespać się pod dachem, a nie w jamie, do której zacieka woda. Zarzucił sakwy na tygrysa, siadł na nim i popędzał go piętami, myśląc, że jedzie na ośle. Tygry­sowi zrobiło się jeszcze cieplej pod sakwami i tkaczem. Był to młody, głupi tygrysiak, więc pobiegł, gdzie mu kazano.

Kiedy przyjechali do wioski, tkacz przywiązał zwierzę pod szopą. Wszedł do domu i opowiedział żonie, co mu się przy­trafiło z dziwem. O przygodzie z tygrysem nie wiedział — do tej pory sądził, że przyjechał na ośle.

Gdy tkacz i jego żona obudzili się z rana, patrzą — tygrys rzuca się i szamocze na postronku pod szopą i szczerzy zębiska! Bali się wyjść. Wreszcie tygrys przegryzł sznur i uciekł. Tkacz domyślił się, że na nim jechał, więc zadrżał na myśl, jaki los mógł go spotkać.

Sąsiedzi dowiedzieli się już od przejedżającej karawany, że tkacz z ich wioski zwyciężył wczoraj dziwa. Teraz zobaczyli tygrysa, uwiązanego pod jego szopą. Pomyśleli, że tkacz jest bohaterem i siłaczem, kiedy dziwy przed nim uciekają, a tygrysy pozwalają mu się wiązać.

Tkacz zarzekał się, że nie jest ani bohaterem, ani siłaczem, ale mu nie wierzyli.

Tymczasem szach dowiedział się, że ciągną przeciwko niemu wojska Czarnego Króla, największego jego wroga. Zwołał wezy­rów na naradę.

— Radźcie, co robić — powiedział. — Nasze wojsko nie ma tyle broni ani takiego wodza jak wojsko Czarnego Króla. Jestem już stary, a syna nie mam. Zresztą zawsze myślałem o pokoju, a nie o wojnie. Jeżeli nie wymyślicie czegoś mądrego, to zginiemy wszyscy.

Wezyrowie popatrzyli po sobie. Potem zaczęli radzić, ten to, tamten owo. Wreszcie jeden z nich powiedział:

— Czv słyszałeś, panie nasz, o bohaterze, co ukrywa się w małej wioszczynie i udaje zwykłego tkacza? Choć jest skromny i sam się nie chwali, cały kraj o nim mówi. Podobno zwyciężył dziwa i wrócił z wyprawy na tygrysie. Może by go sprowadzić i postawić na czele wojska.

Rada spodobała się szachowi. Wysłał gońców po tkacza.

Kiedy tkacz dowiedział się, o co chodzi, wymawiał się i tłuma­czył, że nie zna się wcale na wojennym rzemiośle. Ale wszyscy myśleli, że tak mówi przez skromność. Szach wysłał posłów drugi raz po tkacza i rozkazał, żeby bohater poprowadził wojsko prze­ciwko armii Czarnego Króla.

,,Co tu robić?" pomyślał tkacz. “Nie znam się przecież na wojnie. Sam zginę i wojsko zmarnuję".

Poprosił szacha, żeby mu pozwolił najpierw pojechać na zwiady. Szach zgodził się na to, żeby tkacz przekonał się na własne oczy, ile jest nieprzyjacielskiego wojska i jak ono jest uzbrojone. Odesłał go do wioski na paradnym wozie, pełnym podarków dla niego i żony. Obok słudzy prowadzili wspaniałego wierzchowca, na którym nowy wódz miał.wyruszyć nocą dalej.

Kiedy tkacz znalazł się przed swoją chatą, poszedł najpierw naradzić' się z żoną, a sługi szacha odesłał.

— Nie wiem, co teraz robić — powiedział. — Nawet jeździć na koniu nie umiem, tylko na ośle. A tu mam jechać konno na zwiady. Czy nie można by się jakoś od tego wykręcić? Jaki będzie ze mnie wódz?

— Umiałeś jeździć na tygrysie, a nie umiałbyś na koniu? — zawołała żona tkacza. — Wykręcić się nie można. Jeżeli nie pojedziesz, szach pomyśli, że jesteś zdrajcą. Chodź, przywiążę cię mocno do konia i jedź od razu, póki ciemno. Łatwiej ci będzie zbliżyć się nocą do obozu Czarnego Króla.

Podesłała na siodle wojłok, żeby mężowi było miękko i przy­wiązała tkacza dziesięcioma sznurami.

Zafrasowany tkacz powiedział do konia:

— No, mój kochany, prowadź mnie! Nie wiem, dokąd mam jechać, ale podobno konie wojowników zawsze kierują się prosto na wrogów. Tylko proszę cię, nie bądź za śmiały i nie podjeżdżaj za blisko.

Koń ruszył z kopyta. Tkacz bał się, że może spaść pomimo sznurów. Z początku droga była równa, ale potem wjechali między góry i skały. Koń biegł prędko i pewnie, jak gdyby widział po nocy. Ale tkacz nie widział nic, a tu podrzucało go w górę, to znów koń skręcał nagle albo przeskakiwał kamienie i strumyki.

Zaczęło się rozwidniać. Tkacz przeraził się, bo ujrzał przed sobą obóz pełen wojska. Ściągnął cugle i byłby zawrócił, ale koń puścił się jak wicher prosto na wroga. Pędził z góry, przeskoczył przez strumień .

Biedny tkacz chwycił ze strachu za czub młodej topolki, która rosła nad wodą. Grunt był w tym miejscu podmokły, toteż drzewko razem z korzeniami zostało w ręku tkacza, który pojechał z nim dalej.

żołnierze Czarnego Króla dostrzegli pędzącego strasznego wojaka. Sadził konno sam jeden przeciwko całej armii i wywijał olbrzymią, zieloną maczugą. Pomyśleli, że za nim ciągnie z pewno­ścią niezliczone wojsko. A może to dziw na czele wojska dziwów?

Żołnierze, którzy byli na skraju obozu, zaczęli z krzykiem uciekać do środka. Inni zrywali się prosto ze snu i uciekali, nie wiedząc o co chodzi. Jedni pędzili przed sobą drugich, uciekając przewracano namioty. Krzyczano, ogłaszano najstraszniejsze wieści.

Czarny Król starał się powstrzymać swoich żołnierzy. Ale kiedy rycerz z zieloną buławą wpadł do obozu na rozjuszonym koniu, który tratował wszystko po drodze i przeskakiwał nawet wozy, król też pomyślał, że to napadła straszliwa jakaś armia i uciekł z innymi.

Był najwyższy czas, bo sznury pękały jeden po drugim i tkacza trzymał już tylko ostatni. Kiedy i ten sznur pękł, tkacz spadł z konia. Spadł prosto na miękki dywan, rozesłany przed namiotem króla.

W namiocie znalazł ogromne bogactwa: w jednej skrzyni złoto, w drugiej drogie kamienie, w trzeciej wspaniałą broń kró­lewską. Znalazł także różne smakołyki rozstawione na tacach. Podjadł sobie, potem naładował pełne worki broni i klejnotów. Włożył je na konia i nakrył jedwabnym namiotem królewskim, który poskładał i przywiązał. Miał już zupełnie dość konnej jazdy, więc wziął konia za uzdę i poprowadził go w kierunku stolicy.

Szedł jeden dzień, szedł drugi dzień, szedł trzeci dzień. W stolicy myślano już, że bohater zginął, i przerażeni mieszkańcy szykowali się do oblężenia. Wprawdzie przybiegli jacyś ludzie z daleka i mówili, że nieprzyjaciele uciekli przed walecznym ry­cerzem, ale to wydawało się niemożliwe, więc im nie wierzono.

Wtem straże dostrzegły z wieży wędrowca, który prowadził ciężko objuczonego konia. Kiedy wędrowiec zbliżył się do bramy miejskiej, szmer rozszedł się po tłumie. Rycerz wszedł śmiało na dziedziniec pałacowy, a koń za nim.

Poznano go, więc straże go nie zatrzymały, a lud wznosił okrzyki, podziwiając jego skromność: znakomity wódz wraca pieszo sam jeden ze zwycięskiej wyprawy!

Szach chciał obsypać bohatera godnościami i zawołał:

— Proś, o co chcesz, wszystko ci dam, choćby połowę kró­lestwa !

Tkacz pokłonił się szachowi i powiedział:

— Przywiozłem ci, panie, zdobyczne skarby i namiot Czarnego Króla, którego udało mi się wypędzić. W zamian proszę cię o jedno: nie każ mi już nigdy być wodzem. Pozwól mi spokojnie wrócić do mojej żony i do mego warsztatu. Ale nie na koniu, tylko na ośle.

ŻELAZNY LACZY

Na Węgrzech panował kiedyś król, który miał trzech synów trzy córki. Najmłodszego wszyscy nazywali Żelazny Laczy. Laczy to po węgiersku Władek. A “żelaznym" nazywali Władka dlatego, ponieważ z figlów nieraz innym dokuczał jak ostra igiełka.

Wracając ze szkoły Żelazny Laczy spotkał kiedyś staruszkę, która niosła jaja w koszyku. Psotny królewicz umyślnie potrą­cił jej koszyk, tak że jajka wypadły na ziemię i potłukły się.

Rozgniewana staruszka zawołała:

— Za karę niech ci się spełni pierwsze życzenie, które wy­powiesz!

I zniknęła razem z koszykiem i potłuczonymi jajami.

Kiedy Laczy wrócił do domu, jego trzy siostry bawiły się w piłkę na podwórzu zamkowym.

Zawołały:

— Żelazny Laczy, pobaw się z nami!

Po cichu umówiły się przedtem, że go zbiją porządnie tą piłką za psoty, którymi im dokuczał. Były bardzo zręczne, więc kiedy zaczęła się zabawa, Żelazny Laczy raz po raz dostawał piłką. Domyślił się zmowy i wpadł w taki gniew, że zawołał:

— Bodaj was wszystkie trzy ziemia pochłonęła! Ledwo wymówił te straszne słowa, ziemia się rozstąpiła,, królewny zapadły się w głąb i ziemia zamknęła się nad nimi.

Zrozpaczony król kazał rozkopać całe podwórze — nic nie pomogło.

Najstarszy z królewiczów przyszedł do ojca i poprosił:

— Ojcze, pozwól mi wyruszyć na poszukiwanie moich sióstr, może mi się uda je odnaleźć i przyprowadzić.

Król się zgodził. Królewicz poszedł w świat i nie wrócił.

Kiedy dorósł drugi syn królewski, wyruszył także po siostry i przepadł jak jego starszy brat.

Wreszcie dorósł najmłodszy. Był teraz wcale niepodobny do dawnego, dokuczliwego chłopaka. Zrobił się łagodny i dobry dla wszystkich. Tylko mocny był jak żelazo i jak ono wytrwały, więc nazywano go nadal “Żelazny Laczy".

Pewnego dnia upadł na kolana przed ojcowskim tronem i po­wiedział :

— Ojcze, to ja jestem winien, że spotkał cię taki ból. Pozwól, że pójdę szukać moich sióstr i braci. Albo wrócę z nimi, albo wcale nie wrócę.

Ojciec ucieszył się, że syn mówi jak prawdziwy rycerz, i zgodził się, chociaż, ogarnął go smutek, że może stracić ostatnie dziecko.

"Żelazny Laczy wędrował cały dzień i nad wieczorem spotkał w lesie staruszkę, która z trudem starała się unieść z ziemi dużą wiązkę drzewa. Królewicz przypomniał sobie, jak to kiedyś podobnej staruszce potłukł jajka. Żal mu się zrobiło, więc podniósł drwa i włożył je kobiecie na ramiona.

Staruszka spojrzała na niego życzliwie i powiedziała:

— Odwdzięczę ci się.

Tupnęła nogą, ziemia się otworzyła i Żelazny Laczy ujrzał u swoich stóp sporą, okutą skrzynię. Staruszka powiedziała:

— Połóż się do skrzyni, ona cię zawiezie pod ziemią tam, gdzie mieszka twoja siostra w księżycowej sukience.

Królewicz zrobił, jak rozkazała. A wtedy skrzynia zapadła się jeszcze głębiej. Ziemia zamknęła się nad nią i skrzynia uniosła królewicza daleko, da-le-ko!

Wreszcie zatrzymała się, wieko samo się otworzyło i "Żelazny Laczy wyskoczył.

Patrzy — a tu stoi przed nim srebrny zamek. U stóp zamku płynie rzeka, przez rzekę prowadzi most.

Ale ten most był zrobiony z brzytew. Noże brzytew poruszały się bezustanku, tak że pokrajałyby każdego, kto by się odważył wejść na most.

— Jakże tędy przejdę? — zafrasował się królewicz. Skrzynia powiedziała:

— Zaniosę cię do zamku. Ale jak stamtąd wyjdziesz, to już twoja sprawa.

Żelazny Laczy położył się z powrotem do skrzyni i skrzynia przeniosła go pod rzeką. Królewicz pięknie jej podziękował. Poprosił, żeby pozdrowiła od niego dobrą staruszkę i poszedł po schodach na górę.

Ledwo wszedł do zamku, spotkał swoją siostrę. Tak się ucie­szył, że z radości nie wiedział, jak ją przywitać. Ale ona prze­straszyła się okropnie i zawołała:

— Braciszku mój kochany, jakżeś się tu dostał, gdzie nawet ptaki nie dolatują? Uciekaj natychmiast, bo to jest zamek smoka o sześciu głowach, on cię zabije.

Żelazny Laczy powiedział:

— Będę się bił ze smokiem. Pokaż mi tylko, gdzie jest jego zbrojownia, żebym sobie wybrał odpowiednią broń.

Pobiegli szybko do zbrojowni. Żelazny Laczy wybrał sobie olbrzymi miecz. Znalazł też flaszeczkę z napisem: “Smocza Siła". Odkorkował ją, przytknął do ust i wypił ognisty napój do dna.

Wtem usłyszał straszliwy huk. Przerażona królewna zawołała:

— To wraca smok! Kiedy jest już tylko o dziesięć mil od zamku, ciska swoim buzdyganem we wrota, a one otwierają się z trzaskiem.

Ledwo to powiedziała, stanął przed nimi smok i ryknął ze złością:

— Czego tu chcesz, człowieku?

— Chcę z tobą walczyć — odpowiedział Żelazny Laczy.

— Muszę się najpierw przekonać, czy jesteś godzien zmierzyć się ze mną — ryknął smok i rozkazał królewnie: — Przynieś ka­mienny bochenek i drewniany nóż!

Kiedy je przyniosła, smok odkrajał kawałek z brzegu, potem podał nóż i bochenek królewiczowi. Ten przekrajał bochenek przez środek.

Smok popatrzył na niego z uznaniem i oświadczył:

— Będę się z tobą bił.

Weszli na żelazne klepisko.

Żelazny Laczy chwycił smoka wpół i obalił go na klepisko, aż ten zapadł się po kolana.

Smok wyskoczył i tak się zamachnął, że wbił królewicza w żelazne klepisko aż po pas.

Królewicz wyrwał się i znów pochwycił smoka. Tym razem tak mocno nim trzepnął, że smok zapadł się aż po szyje. Wtedy Żelazny Laczy wyrwał miecz z pochwy, zamachnął się i uciął od razu wszystkie sześć łbów potwora.

— Nie ma już smoka! — zawołała królewna. — Ale jak przej­dziemy przez most?

— Nie troszcz się o to, dam sobie radę — powiedział brat.

Wykopał smoka z ziemi, ściągnął z niego skórę i zarzucił ją na most. Skóra smocza była taka gruba i mocna, że zanim brzytwy ją pocięły, brat i siostra byli już na drugim brzegu rzeki.

Tam czekała na nich staruszka. Wzięła królewnę za rękę i powiedziała:

— Zaprowadzę cię do twojego ojca. A ty, Laczy, idź do mego brata kowala. On ci pomoże wybawić siostrę w słonecznej su­kience.

Królewicz poszedł dalej i trafił do kuźni. Kuźnia była zbudo­wana ze stali, kowal też był stalowy.

— Dzień dobry, Laczy — przywitał go kowal od progu. — Ludzie powiadają, że jesteś żelazny, ale tego dla dalszej walki nie dość. Ja cię zahartuję na stal.

Rozgrzał królewicza w ogniu, wykąpał w beczce z zimną wodą i Laczy zrobił się twardy jak stal.

Podziękował stalowemu kowalowi i pełen otuchy ruszył dalej.

Z daleka błyszczał w słońcu złoty zamek. Kiedy Laczy zbliżył się do niego, zobaczył, że zamek stoi na kaczych nogach i wciąż się na nich posuwa z miejsca na miejsce. Chwycił go za jedną nogę i zamek musiał stanąć.

Wszedł do zamku. Na jego spotkanie wypełznął smok o dzie­więciu głowach i ryknął jeszcze straszniejszym głosem niż pierwszy:

— Mocarny z ciebie chłop, kiedyś mi zamek zatrzymał! Będę się z tobą bił. Ty bądź obręczą żelazną, a ja papierową i potoczymy się na siebie.

— O, nie — odpowiedział Laczy — ja chcę być papierową obręczą, a ty bądź żelazną.

Tak się stało. Obręcze potoczyły się ku sobie, ale żelazna. obręcz zaraz się przewróciła i wypadł z niej gwóźdź. Ten gwóźdź to był łeb smoka. Zostało mu jeszcze osiem łbów.

— Zamieńmy się w płomienie i walczmy dalej — ryknął smok. — Ty bądź czerwonym płomieniem, a ja będę niebieskim.

— Nie — odpowiedział Laczy — to ty bądź czerwonym pło­mieniem, a ja będę niebieskim.

Tak się stało. Kiedy płomienie rzuciły się na siebie, przelaty­wał nad nimi właśnie kruk morski.

— Kruku — zawył smok — spuść choć jedną kroplę wody na niebieski płomień i zgaś go, a ja ci za to dam jedną głowę. Kiedy Laczy to usłyszał, rozgniewał się i zawołał:

— Kruku, spuść choć jedną kroplę na czerwony płomień i zgaś go, a dam ci za to dziewięć głów!

Kruk morski zrobił tak, jak chciał Laczy. Czerwony płomień natychmiast zagasł.

Królewicz oddał krukowi wszystkie łby smoka. Sam zabrał siostrę w słonecznej sukience i zaprowadził do stalowego ko­wala, a ten obiecał odwieźć ją do króla.

Laczy poszedł tymczasem na poszukiwanie trzeciej siostry i braci. Wiele dni wędrował, aż doszedł do stogu siana, który palił się wielkim płomieniem. W stogu była żmija.

Żmija syknęła żałośnie:

— Pomóż mi!

Laczy zbliżył się do stogu i wetknął swój miecz w płomienie. Żmija okręciła się dokoła niego i Laczy ją wyciągnął. Żmija powiedziała.

— Jestem córką króla wężów. Przyjdź do naszego pałacu. Mój ojciec wynagrodzi cię za uratowanie mi życia.

Królewicz pomyślał, że może król wężów pomoże mu odnaleźć rodzeństwo, więc poszedł za żmiją.

Kiedy stanęli u wrót pałacu, żmija ostrzegła go:

— Jeżeli mój ojciec pozwoli ci wybierać, weź najgorszego konia, najbardziej zardzewiały miecz i najbrudniejszą koszulę. Zobaczysz, że tego nie pożałujesz.

Powiedziawszy te słowa zaprowadziła go do swego ojca i opo­wiedziała królowi wężów, jak obcy młodzieniec ją uratował.

Wdzięczny król chciał obdarować królewicza złotem, srebrem i różnymi czarodziejskimi przedmiotami, ale ten powiedział:

— Nie potrzebuję tego wszystkiego. Podaruj mi, królu, najgorszego konia, najbardziej zardzewiały miecz i najbrudniejszą koszulę, jakie są w twoim pałacu.

Król wężów zawahał się na chwilę, wreszcie syknął:

— To z pewnością rada mojej córki. Ale niech tak będzie, niczego ci nie pożałuję.

Córka króla wężów szepnęła:

— Dobrze zrobiłeś, żeś mnie posłuchał. Ten wierzchowiec to jest Tatos, koń czarodziejski, który umie mówić. Ten miecz zwycięża każdego nieprzyjaciela, dopóki go ktoś nie oczyści z rdzy. A kto włoży tę koszulę, tego nic nie zrani, póki koszula nie dotknie wody. Użyj tych darów mądrze, a dojdziesz do celu.

Laczy ubrał się w brudną koszule, przypasał zardzewiały miecz, wskoczył na Tatosa i ruszył w dalszą drogę.

Kiedy dojechał do zamku smoka o dwunastu głowach, potwora nie było w domu. Królewna w gwiaździstej sukience poznała brata i płacząc rzuciła mu się na szyję.

— Ach, uciekaj, braciszku — zawołała — bo inaczej zginiesz jak nasi dwaj bracia! Patrz, jaki straszny jest ich los. Wiszą obaj w kominie wędzarni, a ja muszę co dzień wędzić ich w dymie.

— Mój miecz was uwolni — powiedział Żelazny Laczy.

— Nie, żadna siła nas nie ocali — jęknęła królewna. — Żona smoka jest czarownicą. Wypowiedziała nad nami takie straszne zaklęcie, że gdyby nawet ktoś zabił smoka, i tak zginęlibyśmy na wieki. Musisz nas wykupić, to jedyny sposób. Ale czym? Smok ma największe bogactwa, jakie pomyśleć można.

— Wykupię was — obiecał Laczy.

Wtem na wspaniałym wozie wjechał do zamku smok ze swoją żoną. Ledwo wysiadł, podszedł do niego Żelazny Laczy i po­wiedział :

— Panie, sprzedaj mi królewnę w gwiaździstej sukience i obu jej braci.

Żona smoka nie czekała, co odpowie jej mąż, tylko zawołała:

— Jesteś Żelazny Laczy! Daj nam zaraz miecz, co wisiał u twego boku, i oddaj swoją koszulę, a wtedy dostaniesz to, o co prosisz.

— Cennych rzeczy żądacie — odpowiedział Laczy — ale nie jest to za wysoka cena za moje rodzeństwo.

Zaledwie smok o dwunastu głowach dostał w swoje pazury koszulę i miecz, roześmiał się i ryknął:

— Głupcze, pozbyłeś się tego, co mogło cię bronić! Teraz musisz umrzeć.

— Pozwól mi przynajmniej pożegnać się z moim koniem — poprosił królewicz.

Smok zgodził się i Laczy poszedł po radę do Tatosa, którego znalazł w stajni.

— Czy wiesz, co się stało? — zapytał.

— Wiem — odpowiedział koń. — Smok jest niemądry. Po­winien był zażądać, żebyś mu oddał mnie, a tak to mogę ci jeszcze pomóc. Powiedz mu, żeby cię po śmierci uwiązał na moim grzbie­cie. O wszystko inne sam się postaram.

Smok zgodził się. Zabił królewicza i poszarpał go na drobne kawałki, może było tych kawałków sto, a może i więcej. Obwinął je w chustę i uwiązał koniowi na grzbiecie.

Koń popędził jak burza do pałacu króla wężów.

Król wężów usłyszał z daleka tętent kopyt i szum jakby zbliża­jącej się wichury. Powiedział do córki:

— Widać przytrafiło się jakieś nieszczęście królewiczowi, bo Tatos wraca i jest bardzo zły.

Król wężów kazał rozpalić przed bramą pałacu wielkie ognisko. Tatos przyskoczył do ogniska i połknął płomienie, żeby ostudziły jego wzburzenie. Wtedy dopiero wbiegł na podwórze, stanął i zarżał:

— Przywożę mego pana, poszarpanego na sztuki.

Król wężów natychmiast wziął się do roboty. Poskładał sta­rannie kawałki ciała królewicza tak, jak leżały za życia i rozesłał węże na poszukiwanie ziół, poi,em wygotował te zioła i wywarem obmył zabitego.

Żelazny Laczy przebudził się. Był siedem razy piękniejszy niż przedtem. Tylko okazało się, że kiedy Tatos z nim galopował, jeden kawałek wypadł z zawiniątka — a było to prawe ramię zabitego. Cóż by był wart rycerz bez prawego ramienia? Ale król wężów zaraz wprawił mu nowe ramię ze złota i kości słoniowej.

Laczy wyruszył po raz drugi na ratunek siostry i braci.

Kiedy był już blisko zamku smoka o dwunastu głowach, Tatos zamienił go w konia i koń-Laczy wbiegł na podwórzec zamkowy.

Żona smoka domyśliła się zaraz jakichś czarów, ale nie poznała w tym koniu królewicza. Zawołała męża i zaczęła się naprzykrzać:

—' Ach, och, z pewnością umrę, jeżeli nie zjem wątroby tego konia.

Smok skinął ogonem i słudzy jego natychmiast pochwycili konia, żeby go zabić.

Przechodziła właśnie obok królewna w gwiaździstej sukience i zawołała:

— Jakże mi cię żal, biedaku! Jaka szkoda, że cię mają zabić.

— Jeżeli naprawdę litujesz się nade mną — zarżał koń — to zbierz ziemię, na którą padną pierwsze dwie krople mojej krwi i rzuć tę ziemię do ogrodu smoka.

Królewna zrobiła to, o co prosił. Przez noc wyrosła w ogrodzie smoka jabłoń ze złotymi jabłkami.

Kiedy żona smoka ją zobaczyła, znowu zaczęła się napierać:

— Ach, och, z pewnością umrę, jeżeli mi nie ugotują śniadania na ogniu z drzewa tej jabłonki.

Smok skinął ogonem i natychmiast słudzy jego pobiegli po siekiery, żeby zrąbać jabłoń.

Królewna w gwiaździstej sukience przechodziła tamtędy i za­wołała :

— Biedna jabłonko, jakże mi cię żal! Jaka szkoda, że mają cię zrąbać.

— Jeżeli naprawdę litujesz się nade mną — zaszumiała jabłoń — to podnieś dwie pierwsze drzazgi, które upadną spod siekiery, i wrzuć je do stawu smoka.

Królewna zrobiła to, o co prosiła jabłoń. Następnego rana pływała w stawie śliczna złota rybka.

Żona smoka zaraz ją wypatrzyła. Pobiegła do męża i dalej­że nudzić:

— Ach, och, z pewnością umrę, jeżeli nie będę miała tej rybki w moim pokoju.

Smok chętnie byłby jej dogodził, ale nikt nie mógł złowić rybki, tak zwinnie uciekała.

Smok pływał ze wszystkich najlepiej, więc postanowił sam ją złowić. Odpasał zardzewiały miecz, żeby mu nie zawadzał. Zdjął brudną koszulę, żeby nie dotknęła wody. Złożył je na brzegu i wszedł do stawu.

Złota rybka natychmiast wyskoczyła na ląd. Otrząsnęła się z wody — i zamiast niej stanął Żelazny Laczy.

W jednej chwili zarzucił na siebie koszulę, wyciągnął miecz z pochwy. Żona smoka poznała go i ze strachu uciekła na miotle. Smok także go poznał. Przypomniało mu się, że kiedy Laczy miał być zabity, wtedy poprosił, żeby go przywiązano do jego konia. ,,Widać to pomaga, przecież królewicz żyje", pomyślał smok. Bał się, że przyszła teraz jego ostatnia godzina, więc po­prosił :

— Ja ciebie przywiązałem do twojego konia, to teraz ty mnie przywiąż do mojego, jeżeli mnie zabijesz — poprosił.

Laczy jednym ciosem miecza odrąbał dwanaście łbów potwora, a cielsko uwiązał na grzbiecie olbrzymiego konia, który stał w stajni smoka.

Koń wybiegł z zamku i nie wrócił już nigdy.

Żelazny Laczy co prędzej uwolnił braci z wędzarni. Uschli tam i sczernieli od dymu, ale żyli jeszcze. Zawiózł ich do króla wężów; pojechała także z nimi ich siostra, królewna w gwiaździ­stej sukience.

Laczy bardzo się zdziwił, kiedy zobaczył, że obok króla wężów siedzi prześliczna panienka z gwiazdką na czole. Król wężów uśmiechnął się i powiedział:

— To jest moja córka, którą uratowałeś z płomieni.

Król wężów uzdrowił obu braci, a Żelazny Laczy ożenił się z jego córką i żyli z sobą szczęśliwie. Może nawet żyją jeszcze — jeżeli nie pomarli.

MALUTKI BEBEŁE

Żyła sobie kiedyś para Żydów staruszków, którzy się martwili, że nie mają dzieci.

Raz poszedł staruszek do pracy, a staruszka została w domu, żeby ugotować obiad. Przebierała fasolę na zupę i tak wzdychała:

— Aj, żebyśmy to mieli synka, chociażby najmniejszego ze wszystkich synków na świecie! Aj! żebyśmy mieli takie słodkie dziecko, chociażby malutkie jak ziarenko fasoli!

Tak powiedziała staruszka — i patrzcie! — fasolce od razu wyrosły nóżki i rączki i głowa. Fasolkowe dziecko powiedziało cieniutkim głosikiem:

— Jestem Bebełe, będę twoim synkiem'.

Staruszka tak się ucieszyła, jakby jej się urodziło duże dziecko. Uszyła dla Bebełe koszulkę i majteczki takie maciupeńkie, jak tylko możecie pomyśleć. Ugotowała szczyptę kaszy w naparstku i nakarmiła swojego synka.

Potem namoczyła fasolę i zaczęła zbierać się do drogi.

— Dokąd chcesz iść, mamo? — zapytał Bebełe. Staruszka odpowiedziała: . “.

— Twój tata szyje u krawca, zaniosę mu śniadanie do pra­cowni.

— Ja sam zaniosę mu śniadanie — zawołał Bebełe.

— Synku, jak ty zaniesiesz śniadanie, kiedy jesteś taki ma­lutki?

— To nic, że jestem malutki. Zaniosę tacie śniadanie, tylko mi powiedz, mamo, którędy się tam idzie.

Staruszka mu wytłumaczyła. Wzięła malutki spodeczek, po­łożyła na nim kawałeczek faszerowanej ryby, zawiązała to wszystko w chusteczkę i dała Bebełe.

Bebełe wziął węzełek na ramię i pobiegł ścieżką.

Po drodze spotkał starego Żyda, żebraka. Żebrak był smutny. Siedział na wielkim kamieniu, miał dziurawą jarmułkę na głowie i chałat w dole cały obstrzępiony.

Bebełe podszedł do niego i zapytał:

— Czegoś ty taki smutny, dziadziusiu?

— Aj, ty mój malutki Bebełe — powiedział żebrak — jak ja mam być wesoły, kiedy od wczoraj nic nie jadłem? Bebełe podał mu węzełek i poprosił:

— Zjedz tę rybę. To smaczna ryba, słodka, z cebulą i z pie­przem.

Stary żebrak zjadł wszystko, co było na spodeczku, same ości tylko zostawił.

Bebełe zawiązał spodeczek w chusteczkę i. pobiegł do domu po drugi kawałek ryby, żeby go zanieść tacie.

Biegnie Bebełe, śpieszy się — aż tu wychodzi mu na spotkanie siedmiu strasznych, wielkich złodziejów.

Złodzieje zobaczyli Bebełe i ucieszyli się.. Najstarszy schylił się, podniósł go w dwóch palcach, posadził sobie na dłoni i po­wiedział :

— Ehe! Ten chłopczyk nam się przyda. Jest taki malutki, że przelezie pod drzwiami, albo przez szparę, albo przez dziurkę od klucza. Czy chcesz kraść z nami?

Bebełe to było bardzo sprytne dziecko. On zaraz się domyślił, że nie warto kłócić się z siedmiu strasznymi złodziejami. Więc odpowiedział:

— Chcę...

Powiedział: “chcę", a pomyślał: “chcę wrócić do domu".

Złodziej wsadził go do kieszeni i poszli dalej. Bebełe wytknął głowę z kieszeni złodzieja i patrzył uważnie, którędy go ten niesie. Kiedy złodzieje przechodzili tuż obok jakiejś ściany, Bebełe wy­skoczył z kieszeni i wsunął się prędko do szpary w desce.

Złodzieje wcale go nie spostrzegli i poszli dalej.

Bebełe myślał, że już jest uratowany. A tymczasem wcale nie był uratowany, wcale nie!

Próbował wygrzebać się ze szpary w desce na drugą stronę, do środka domu, i spadł. Spadł do koryta z burakami nakraja­nymi dla krowy. Bo trafił do obory.

Krowa była ruda i zła. Razem z kawałkiem buraka połknęła malutkiego Bebełe i Bebełe zjechał do krowiego żołądka.

Tymczasem przyszła dziewczyna doić. Bała się zawsze tej krowy, bo jak tylko przystawiła do niej stołek, krowa wierzgała i ryczała i groziła rogami. Więc dziewczyna myślała sobie nieraz: “ach, żeby gospodarz kazał zarżnąć rudą krowę, albo żeby ją oddał pachciarzowi!"

Tego dnia podeszła też ostrożnie, przystawiła stołek i chciała zacząć doić. Wtem coś na nią jak nie krzyknie:

— Aj, ty ladaco, ja ci pokażę! Ja ci się nie dam, ty, bydlę paskudne!

To Bebełe gniewał się na krowę, że go połknęła. Ale skąd dziewczyna mogła się domyślić, że to Bebełe? Myślała, że krowa.

Bardzo się przestraszyła. Upuściła skopek i uciekła z obory.

Przybiegła do gospodyni i mówi:

— Ruda krowa nie pozwala się wydoić. Wykrzykuje okropnie brzydkie słowa.

Gospodyni pokiwała głową ze zdziwienia i powiada:

— Co ty mówisz? No, kiedy ona taka, to pójdę sama ją wydoić. Jak zobaczy swoją gospodynię, to nie ośmieli się wykrzy­kiwać.

Poszła do obory, chce przystawić stołek, aż tu słyszy, że krowa woła ze złością:

— Aj, ty, rude bydlę, myślisz, że ci się dam? Zobaczysz, co ci zrobię!

Gospodyni tak się przelękła, że rzuciła skopek ze stołkiem i uciekła z obory, jakby kto za nią chlusnął gorącą wodą.

Zawołała męża i kazała mu pójść do obory:

— Idź ty, przecież na gospodarza będzie się wstydzić tak wykrzykiwać.

Ale krowa się nie wstydziła i gospodarz także usłyszał brzydkie słowa.

Wybiegł z obory i powiedział oburzony:

— To jest bezczelna krowa. Już dawno trzeba było ją zarżnąć.

Zarżnęli rudą krowę. Mięso położyli w lodowni, a wnętrzności wynieśli daleko i wyrzucili.

Przeszła jedna chwila, przeszła druga chwila, przeszła trzecia chwila. Aż tu — patrzcie! — idzie ten sam stary żebrak, co to dostał od Bebełe kawałek faszerowanej ryby. Zobaczył, co wy­rzucili, i powiedział sam do siebie:

— No, trafił się obiad. Nie mam pieniędzy na mięso, ugotuję chociaż flaczki.

Wyjął nóż, oderżnął żołądek, włożył go do worka i zarzucił worek na ramię.

Idzie żebrak zgarbiony do domu, a nic nie wie, kogo niesie.

Bebełe poznał go po głosie. A trzeba wam wiedzieć, że Be­bełe miał ostry pałaszyk, zrobił go sobie z krzywej, złamanej igły. Zaczął tym pałaszem kłuć żebraka w ramię. Nie kłuł mocno, bo nie chciał, żeby go bolało, tylko chciał mu dać znać o sobie.

Żebrak przerzucił worek na drugie ramię. Ale Bebełe znów go ukłuł swoim pałaszem. Wtedy żebrak pomyślał, że trzeba się przekonać, co to tak kłuje i kłuje.

Położył worek na ziemi, wyjął żołądek i rozkrajał.

Bebełe tylko na to czekał. Hyc! wyskoczył z żołądka i stanął przed żebrakiem. Żebrak poznał go i bardzo się zdziwił. Cmoknął raz, cmoknął drugi raz i mówi:

— Te, te, te... Co to nie bywa na świecie! Aj, kto by to pomyślał, że ja ciebie spotkam w takim miejscu. No i co ja mam teraz z tobą zrobić, mój malutki Bebełe?

— Odnieś mnie do domu — poprosił Bebełe.

Więc żebrak zaniósł go do staruszków. Jak oni się uradowali, jak dziękowali żebrakowi, że uratował Bebełe! Posadzili go za stołem i dali mu tłustego śledzia i gęsią szyjkę, i gorącej faso­lówki, i pięć obwarzanków. Razem się wszyscy cieszyli, że tak dobrze się skończyło.

SOBOTNIA GÓRA

Kiedyś, dawno, gdy jeszcze różne dziwy i czary działy się na świecie, żyła biedna wdowa, która miała trzech synów.

Najstarszy wykierował się na organistę. Umiał pięknie śpie­wać i grać, umiał czytać z każdej książki, nawet z łacińskiej.

Drugi wolał służyć w wojsku. Napatrzył się i nasłuchał po świecie wielu takich rzeczy, o których nikt we wsi nie wie­dział.

Trzeci syn, najmłodszy, został na wsi. Orał, siał, kosił jak ojcowie i dziadowie. Ludzie o nim mówili:

— Najmłodszy wdowi syn nie taki jak jego bracia. Jeden uczony, drugi bywały. A trzeci — zwyczajny.

Ale Kachna, narzeczona tego najmłodszego, wolała go niż organistę i wojaka. Serce jej mówiło, że najpiękniejszy i naj­lepszy jest jej miły.

Zdarzyło się kiedyś, że wdowa zachorowała. Złapały ją w nocy takie boleści, że zaczęła jęczeć.

Synowie się pobudzili. Bardzo kochali dobrą swoją matkę. Oddaliby wszystko, byle tylko nie umarła. Co tu robić?

Doktorów mało jeszcze było w tamtych czasach, a ci, co byli, mieszkali po miastach, po królewskich zamkach. Żaden nie po­jechałby na wieś do chorego przez wody i brody, przez puszcze i bezdroża.

Matka jęczy, zimny pot ją oblewa — źle!

— Idźcie do mądrej zielarki, co mieszka pod lasem przy starej mogile — mówi do braci organista. — Ja tu będę czuwał przy matce.

Bracia pobiegli po mądrą zielarkę i przyprowadzili ją do wsi.

Patrzą, a tu brat organista stoi u wrót i czeka na nich.

— No i co, jak tam matce? — pytają.

— Matce pewno lepiej, bo przestali jęczeć, leżą cichuśko i śpią. Widać nic ją już nie boli.

Baba weszła do chałupy. Dotknęła ręki chorej, pokiwała gło­wą i mówi:

— A juści, że nie boli, bo już nie żyje.

Synowie uderzyli w lament, tłukli głowami o ścianę, włosy rwali garściami. Aż się zdziwiła stara zielarka, bo jeszcze takiej rozpaczy nie widziała. Żal jej się zrobiło kochających synów.

— Słuchajcie, chłopcy — powiada — znam sposób. Taki sposób, co nawet martwego ożywi. Ale ten, kto się odważy iść po tę pomoc, może sam życie utracić.

— Co nam po życiu bez matki — woła organista. — Mówcież prędzej, co to za sposób.

— Za trzema rzekami, za trzema puszczami jest Sobotnia Góra. Na Sobotniej Górze, na samym wierzchołku, rośnie gada­jące drzewo. Na tym drzewie siedzi zaczarowany sokół, a pod drzewem bije źródło. Jakby który z was przyniósł wody z tego źródła, a prysnął na matkę choć jedną kropelkę, to by wam ożyła. Zajść i wrócić można w siedem dni. Czerpak na wodę tam się znajdzie.

— Pójdziemy po wodę wszyscy! — zawołał drugi brat, wojak.

— Czekaj, posłuchaj, co mam rzec jeszcze — powiedziała stara. — Wielu już chodziło na 'Sobotnią Górę, ale nie wrócił stamtąd nikt.

— Czemu?

— Trzeba iść prosto przed siebie. W tę stronę, gdzie słońce stoi w samo południe. Nie wolno ci się ani obejrzeć, ani krokiem zboczyć w prawo czy w lewo, bo zamienisz się w kamień.

— To pójdę prosto, wielka mi rzecz — powiedział wojak.

— Łatwa rzecz, mówisz? Ej, chłopaku, chłopaku! Ani wiesz, jakie tam strachy a okropności czekają po drodze. Jakie oszukań­stwa, jakie pokusy.

— A choćby i sam diabeł, ja się nie ulęknę — zawołał wojak. — Mało to razy zaglądałem śmierci w oczy? Gdzie niebezpiecz­nie, tam byłem pierwszy. I teraz też pójdę pierwszy. Wy tu czekajcie, bracia, za tydzień wrócę z żywą wodą dla matki.

Przypasał miecz, pożegnał się i wyszedł w samo południe. Wypatrywał, gdzie padają cienie od drzew i wedle nich się kie­rował.

Minął dzień, minął drugi i trzeci — wojaka ani widu, ani sły­chu. Minął tydzień, a jego jak nie ma, tak nie ma.

Bracia poszli do samotnej chatki u starej mogiły, żeby się po­radzić zielarki.

— Jak go nie ma do tej pory, to już nie wróci — powiedziała mądra baba. — Zamienił się w kamień i tak stoi na Sobotniej Górze.

Bracia zafrasowali się okrutnie. Wracając do domu, zaczęli się spierać, który z nich pójdzie teraz po żywą wodę. Najmłodszy chciał koniecznie iść, ale organista nuż urągać:

— Co, ty? Głupiś. Twój starszy brat, dzielny wojak, nic nie wskórał, a ty myślisz, że potrafisz. Lepszej na to głowy potrzeba niż twoja, żeby się diabłom nie dać. Ja mam na nie sposób, od tego jestem organistą. Siedź tutaj, a ja pójdę. Jak kropnę święconą wodą, a zaklnę biesa po łacinie, to zobaczymy, czy nie zemknie z powrotem do piekła.

Zasunął w zanadrze książkę z kantyczkami, wziął święconą wodę z kropidłem i poszedł.

Minął dzień, minął drugi i trzeci — organisty ani widu, ani słychu.

Minął tydzień, a jego jak nie ma, tak nie ma.

Najmłodszy poszedł do samotnej chatki u starej mogiły, żeby się poradzić zielarki.

— Jak go nie ma do tej pory, to już nie wróci — powiedziała mądra baba. — Zamienił się w kamień, wrósł w ziemię i stoi na Sobotniej Górze.

Zafrasował się bardzo najmłodszy wdowi syn, że oto już dru­giego brata utracił.

Pobiegł co tchu do domu, naostrzył kosę i przewiesił ją przez ramię, zabrał bochenek chleba w koszyku i poszedł ku południowi.

Pierwszego dnia przeprawił się przez pierwszą rzekę promem i przebył pierwszy bór.

Drugiego dnia przeprawił się przez drugą rzekę łódką i przebył drugi bór, większy.

Trzeciego dnia przeprawił się przez trzecią rzekę wpław i prze­był trzeci bór, największy.

Słońce już zachodziło, kiedy wyszedł z boru. A tu przed nim stroma góra stoi. Wierzchołek skryty w chmurach, dookoła czarny las.

Ogromne buki, dęby, sosny i jodły sterczą tłumem, jakby się pięły po zboczach, jakby wyrastały jedne z drugich wyżej i wyżej.

Wdowi syn zaczął się wspinać.

Przekonał się wnet, że nie była to łatwa droga. Wszędzie spo­tykał przeszkody: to gąszcz jadowitych ziół i cierni, to rumowiska skał, całe zielone od wilgotnych mchów, to wśród nich gniazda żmij i różnych gadów, co wiją się i syczą okropnie.

Przystanął przestraszony i myśli: “Przejdę, czy nie przejdę?"

Wspomniał matkę, co leży martwa i bez zaklętej wody nie ożyje. Wiec wspinał się wyżej i wyżej, choć skały kaleczyły mu stopy, choć kolce szarpały mu ciało, a syczące gady obwijały mu się dokoła nóg.

Wtem usłyszał za sobą wołanie:

— Hej, człowieku, wróćcie się! Zmyliliście drogę, tam prze­paść. Ja wam pokażę, którędy iść na wierzchołek.

Wdowi syn już chciał obejrzeć się i zawrócić, ale w samą porę przypomniał sobie, jak go mądra baba przestrzegała, więc poszedł prosto dalej.

Aż tu obok niego, po lewej ręce, staje jakiś kuso ubrany pod­różny. Kłania się grzecznie zdejmując kapelusz z trzema rogami i mówi:

— Przyjacielu, czy idziesz po żywą wodę?

— Pewno, że tak — odpowiada wdowi syn.

— No to pójdziemy razem, będzie weselej — zaprasza tam­ten. — Ale nie tędy, bo tu byśmy nogi potracili. Znam te drogi dobrze, idę nie pierwszy raz na. Sobotnią Górę. Spójrz "w lewo, jaka tam droga równa i wygodna, skręćmy w lewo.

— Nie będę nigdzie skręcał, tylko pójdę prosto, jakem zaczął.

— Nie bądź głupi, chodź! Posłuchaj, mądrzejszego.

— Czy ja głupi, a ty mądry, to się jeszcze pokaże. Ty sobie idź swoją drogą, a ja wolę iść swoją.

— To idź na złamanie karku! — krzyknął tamten. Zgrzytnął zębami, odskoczył na bok i znikł.

Wdowi syn poszedł znów przed siebie. Tymczasem zrobiła się noc.

Wtem chłopak słyszy za sobą trzask, szczekanie psów, wycie wilków i okropny głos, który szczuje na niego:

— Huźha! Weź go, weź! Rozszarpcie go, huźha!

Ujadanie i wycie się zbliża — coś capnęło go za nogę boleśnie...

Już chciał się odwrócić i ciąć kosą, ale przypomniał sobie, co mówiła stara zielarka. Więc tylko skoczył naprzód co sił.

Usłyszał za sobą śmiech szatański. Potem wszystko ucichło, nawet wiatr przestał szumieć między gałęziami.

“No, próbowały biesy oszukaństwem, próbowały namową, próbowały groźbą, a teraz nagonką. Ciekaw jestem, co mi szy­kują jeszcze", pomyślał chłopak.

Ledwo odsapną!, aż tu ciemności HOCM pojaśniały jakby od pożaru. Łuną rozgorzało całe niebo, tylko wierzchołek góry stał czarny i groźny.

Po chwili płonął już cały las. Od tego pożaru buchał taki żar, że chłopiec bał się, czy mu się włosy nie zajmą i oczy nie wypalą.

Drzewa padały jedne na drugie jak rozpalone głownie, strzelając iskrami zagradzały drogę.

Obleciał go taki strach, że nogi jakby mu w ziemię wrosły. Przez chwilę nie mógł ani kroku postąpić.

Ale znów stanęła mu przed oczami twarz matki, jej policzki zapadłe i bledziuśkie, jej zamknięte oczy i ręce złożone na pier­siach.

Przeżegnał się i skoczył w płomienie.

Nogi grzęzły mu w żarze, gorąco zatykało dech, dym wyżerał oczy — ale on przedzierał się na oślep.

Zziajany, poparzony wyrwał się wreszcie z tego ognistego piekła.

“Popróbowały czarty zwyciężyć mnie bólem, ale nie dały rady", pomyślał. Zrobiło mu się przyjemnie i nabrał otuchy, choć bolały rany i oparzenia.

Wierzchołek wydawał się tuż. Ale gdy chłopak zbliżył się jeszcze, zobaczył, że sterczy przed nim stroma, skalista ściana. Jakże tu na nią wejść?

Wtem ujrzał na dole czarną jamę. “Może tędy jest przejście", pomyślał.

Kiedy podszedł bliżej, przekonał się, że u wejścia zwinął się w kłębek smok o siedmiu głowach i śpi.

Miał nadzieję, że uda mu się przekraść po cichu obok potwora. Nagle smok chrapnął przez sen, aż ziemia się zatrzęsła. Czy to chrapnięcie go obudziło, czy może dosłyszał ciche kroki wędrowca, dość, że otworzył ślepia.

Zerwał się na pazurzaste łapy, zazgrzytał zębiskami, ryknął z siedmiu paszcz i ziejąc ogniem ruszył na człowieka.

Wdowi syn nie czekał, tylko skoczył mu na przeciw. Co kosą machnie, spada jeden smoczy łeb. Ostatnia paszcza już, już miała chwycić jego głowę, kiedy i ją dosięgła kosa.

Potwór był martwy.

Chłopak wszedł do jamy. Oj, niemiła ona była, ta jama! Straszna, czarna, pełna smoczego swędu i dymu siarczystego. A taka głęboka, jakby nie miała końca.

“Nic to", powtarzał sobie chłopak. “Nic to, nic. Udało mi się zwyciężyć piekielnego smoka, a miałbym się przestraszyć jego pustej pieczary?"

W jaskini było tak duszno, a jemu tak się chciało pić, że język przysechł mu do podniebienia. Szedł jednak wciąż po omacku naprzód, chociaż był na pół żywy ze zmęczenia i głodu; nie doje­dzoną resztę chleba zgubił przedzierając się przez płonący las.

Wtem zobaczył przed sobą smugę światła, które wpadało z boku przez rozpadlinę w skale. Zaleciała go stamtąd woń prze­cudna, jakby kwitły naraz jaśminy i bzy, lilie i róże.

Spojrzał ciekawie — a tam jaskinia ogromna jak kościół naj­większy, w niej ogród pełen zieleni i kwiatów.

Pośrodku ogrodu szemrze strumyk, nad nim zwisają gałęzie drzew ciężkie od owoców. Rumiane jabłka, grusze złociste i pach­nące, fioletowe śliwy — ach, jakże one nęcą!

Tylko na chwilę skoczyć do tego ogrodu, napić się, zapuścić zęby w soczystą gruszkę... Głód szarpie i dławi, język zaschnięty kołem staje, a tuż obok takie pyszności.

“To nic", powtarza sobie wdowi syn. “Było oszukaństwo, była namowa, był strach i ból, teraz przyszła kolej na głód i pragnie­nie. Ale ty, matuś, także wycierpiałaś niejedno, nimeś nas wycho­wała. Tak było przez całe twoje życie, a ja idę dopiero kilka dni. Nie dam się".

I poszedł prosto dalej.

ściemniło się znowu dookoła. Wtem nowa jasność wpadła do pieczary.. Przez wąską szczelinę skalną wdowi syn zobaczył inną pieczarę. Oświetlała ją wisząca lampa złota.

Pod ścianami stały tam otwarte skrzynie i kadzie pełne złota, srebra i drogocennych kamieni, które w blasku lampy iskrzyły się wszystkimi barwami tęczy.

Cnłopak tylko się roześmiał:

— Myślicie, czarty, że jestem chciwy? Tymi świecidełkami nie uda się wam mnie skusić!

Przeszedł obok skarbca i nawet się nie zatrzymał.

Ale jasna smuga przegrodziła mu drogę po raz trzeci.

Posłyszał cudną muzykę, jakby śpiew stu słowików. Skały ibok niego rozsunęły się szerzej i zobaczył złocistą salę pełną świa­eł. Na miękkich kobiercach tańczyło tam dziesięć najpiękniejszych Iziewic w sukienkach jakby utkanych z mgły.

Kiedy dostrzegły młodzieńca, przerwały taniec. Podbiegły na :zubkach paluszków do szczeliny i zaczęły wdzięczyć się, prze­miewać i wabić:

— Chodź tu do nas, chłopcze, chodź! — wołały. — Będziemy ańczyć z tobą i śpiewać, będziemy cię częstować, a potem ukoły­izemy cię do snu.

Wdowi syn przypomniał sobie matkę, która go do snu kołysała, dedy był mały, a teraz czeka na żywą wodę. Przypomniał sobie )łękitne oczy Kachny, pełne łez i jej dzielny uśmiech przy po­:egnaniu.

Zasłonił dłonią oczy i szedł dalej. Niezadługo doszedł do vielkich żelaznych drzwi. Zapukał śmiało.

Zgrzytnęły wrzeciądze i drzwi rozwarły się z łoskotem. Chło­jiec wyszedł na świat. Aż oczy zmrużył od blasku.

Zobaczył, że jest na szczycie Sobotniej Góry.

Rozejrzał się ciekawie. Tak, wszystko tu jest jak zapowiadała nądra zielarka. Na nagiej opoce rośnie jedno jedyne, ogromne irzewo. Jego srebrzyste listki trącają się i szemrzą, jakby sto lir razem grało:

— Nade mną niebo wysokie, Pode mną źródło głębokie, Źródło wody żywej. Dziwy — dziwy — dziwy —

Spojrzał chłopak w dół, a tam źródło bije przejrzyste. Rzucił się na ziemię i pił chciwie. Czuł, jak powracają mu siły za każdym łykiem żywej wody.

Zniknęły wszystkie rany, wrzody, oparzeliny. Głód minął także.

Wdowi syn zerwał się ni nogi wesoło i rozejrzał się. '->.' ,,m»

Wschodziło słońce. Oświetlało blaskiem różanym piękny świat w dole, otulony złocistą mgiełką: lasy, pola, łąki, wioski, rzeki, zamki rycerskie na wzgórzach, miasta z wieżami kościołów i basztami murów obronnych.

Patrzyłby długo na ten piękny obraz. Ale nie zapominał ani na chwilę, po co przyszedł.

Zafrasował się: w co nabierze wody?

Wtem spadł mu na ramię z wysoka złoty sokół ze złotym dzba­nem w dziobie. Srebrnolistne drzewo zaszumiało: — Ułam ze mnie gałąź, Umocz w wodzie liść, Zraszaj drogę całą, Kiedy będziesz iść.

Zaczerpnął wody do dzbana, ułamał gałąź ze śpiewającego drzewa. Co krok stąpił, to przystawał, maczał srebrne liście w ży­wej wodzie i kropił nią dokoła siebie.

Gdzie tylko upadła kropla, tam zamiast kamienia stawał żywy człowiek, cieszył się i- dziękował. Wszyscy ludzie odczarowani schodzili z góry za wdowim synem, a było ich coraz więcej.

Kiedy stanął u podnóża Sobotniej Góry i obejrzał się za siebie, zobaczył cały tłum, jakby ogromne wojsko. Teraz dopiero zro­zumiał, skąd się wzięły te wszystkie skały i kamienie, po których musiał się przedtem wspinać. Byli to ludzie, którzy w różnych czasach próbowali wejść na Sobotnią Górę, ale im się nie udało i zostali zamienieni w głazy.

Widział w tym tłumie mężczyzn i kobiety, starców, młodzież i nawet dzieci. Jedni mieli na sobie kosztowne szaty, inni wyglą­dali na żebraków.

Wtem z tłumu wystąpiło dwóch ludzi: wojak z mieczem u boku i ciemno ubrany organista z kropidłem. Najmłodszy poznał swoich starszych braci, a oni jego.

Jak tamci dwaj dziękowali mu za uwolnienie, 'ile było przy tym radości — trudno opisać.

Wszyscy wznosili okrzyki na cześć swego wybawcy:

— Niech żyje!

— Myśmy' twoi, króluj nami

— Gdzie ty będziesz, tam i my!

Chociaż się bronił, chwycili go na ramiona i nieśli go tak spory awał drogi. Inni wiwatowali dalej, wyrzucając w górę czapki.

Byli wśród nich myśliwi, ci polowali w puszczy, żeby tłum miał co jeść. Wieczorem pieczono zwierzynę przy ogniskach. kobiety i dzieci zbierały jagody po drodze.

Na trzeci dzień doszli do wioski, w której mieszkała wdowa.

Najmłodszy syn otworzył drzwi chaty. Wszedł i zbliżył się o posłania, na którym leżała nieżywa matka. Umoczył srebrno­stną gałązkę w wodzie ze złotego dzbana, a gdy parę kropel upadło na blade ręce nieboszczki, wdowa otworzyła oczy, uśmiech­nęła się i powiedziała:

— To ty, synku? Jak długo spałam...

Po chwili wstała, rzeźwa i zdrowa.. Od razu zaczęła krzątać się po, chacie, jakby nigdy nie chorowała i nie leżała martwa.

Dla wszystkich zaczęło się nowe życie. Na miejscu biednej wioszczyny stanęło miasto, w którym zamieszkali ci wszyscy, co przyszli z Sobotniej Góry. Niektórzy po sto lat albo i więcej stali zamienieni w kamienie, nie mieli po co wracać do siebie.

Brat organista przygrywał w kościele i prowadził chóry. Wojak ćwiczył żołnierzy, żeby było komu bronić miasta.

Na wzgórzu mieszkańcy pobudowali zamek dla swego wybawcy i króla. Wdowi syn ożenił się z Kachną i rządził krajem przez długie lata. Matkę wziął do siebie.

Ale starsi bracia nie cieszyli się odmianą losu. Zazdrościli najmłodszemu.

Szeptali między sobą, naradzali się, aż wreszcie chyłkiem, nocą, poszli w świat, byle nie patrzeć, jak tamtemu się dobrze dzieje i nie słuchać, jak go inni chwalą.

Nie znaleźli szczęścia na obczyźnie. Ludzie mieli swoich organistów dość, granie obcego wcale im się nie podobało i kazali mu rozrzucać gnój na polu. Musiał się na to zgodzić, żeby-nie umrzeć z głodu.

Wojakowi powiodło się jeszcze gorzej. Posłano go na wojnę, bił się za obcych nie w swojej sprawie i zginął od ran.

Tymczasem w nowym mieście wszyscy żyli szczęśliwie. Nie było w tym kraju głodnych wdów, ani opuszczonych sierot, ani żebrzących starców. Każdy potrzebujący miał pomoc i opiekę, a dbała o to matka królewska razem z młodą królową.

DLACZEGO MAŁPY NIE BUDUJĄ DOMÓW

Po wielu miesiącach suszy zaczął padać deszcz, Młoda małpa zdziwiła się. “Co to takiego", pomyślała. "Kiedy chciałam się wykąpać, zawsze musiałam skakać do wody w dół, a teraz woda leje mi się na głowę z góry. Nie zeskoczyłam do wody, a jestem cała mokra. Lubię kąpiel, ale to nie jest przyjemne. Co robić?"

Schowała się pod drzewo. Krople przeciekały pomiędzy liśćmi wciąż było nieprzyjemnie. Wreszcie deszcz przestał padać.

Małpa pobiegła do żółwia.

— Dzień dobry, żółwiu. Co to było?

— Dzień dobry, małpo. To był deszcz.

— Skąd wiesz?

— Bo jestem bardzo stary, wiele przeżyłem. Jak księżyc po­każe znowu całą swoją twarz, będę miał akurat sto lat. Teraz; zaczęła się mokra pora roku i deszcz będzie padać co dzień.

— Hoho! Mądry jesteś, strasznie mądry. A ja jestem młoda i głupia. Powiedz mi, co mam robić, żeby mi nie było tak nie­przyjemnie, póki woda jest w górze. Kaszlę od tego.

— Zbuduj sobie dom. Tyle zwierząt ma domy. Szczególniej ptaki.

— A ty?

— Ja też. Widzisz przecież, że noszę mój dom na grzbiecie.

Żółw doradził małpie, jak zbudować dom. Ona mu podzięko­wała i pobiegła do swoich przyjaciółek. Im też było nieprzyjem­nie, kiedy padał deszcz i bardzo się ucieszyły z rad żółwia.

Porozmawiały o tym, jak by to było dobrze mieć domy. Każda miała coś do powiedzenia, więc zanim skończyły, rozpadało się znowu.

Małpy rozbiegły się i pochowały. Tym razem lało tak strasznie, jak by deszcz miał je zatopić razem z całym światem.

Kiedy się zeszły na drugi dzień, wołały jedna przez drugą:

— Och! Ach! Ajajaj! Co za okropność!

— Musimy zbudować sobie domy. Zaraz. Koniecznie.

— Tak, tak, zaraz dzisiaj.

— Nie, nie dziś. Dziś przynieśmy patyki, a jutro zbudujemy. Dziś za mokro.

— Na noszenie patyków też za mokro, niech las przeschnie.

Naradzały się i kłóciły, kiedy mają budować. I gdzie: czy pod drzewami, czy na polance. W kotlinie czy na pagórku. I jakie to mają być domki: małe, oddzielne dla każdej rodziny, czy duże, wspólne. Zanim skończyły naradę, zrobił się wieczór i poszły spać.

Nazajutrz zeszły się od rana. Poprosiły tę, co rozmawiała z żółwiem, żeby opowiedziała dokładnie, jak żółw radził budować.

Kiedy tego słuchały, zrobiło im się bardzo przyjemnie. Wy­obrażały sobie, jak będą wyglądać ich śliczne domki.

Jedne małpy wygrzewały się na słońcu, drugie jadły, inne dra­pały swoje dzieci leciutko po głowach.

Wypytywały się, jak żółw radził obstrugać gałęzie. Sprze­czały się, czym będą strugać. I czy wszystkie zwierzęta strugają. I czy gałęzie lepiej ustawić jedną przy drugiej, czy trochę luźniej. I gdzie ma być wejście. I czy dużo zbudują takich domów. Czy wszystkie jednakowe.

Naradzały się, jadły, biegały. Wreszcie jedna z nich zawołała:

— O! Patrzcie, już się zrobił wieczór.

— To prawda — zdziwiły się inne. — Jak ten dzień prędko przeleciał! To dlatego, żeśmy tak pracowały, tyle było do omó­.wienia.

— Właściwie to nie wiem, czy warto budować domy — zau­ważyła jedna z małp. — Nie pada dziś, może już nigdy nie będzie deszczu.

Poszły spać. Ale w nocy jak nie lunie! Ulewa trwała do świtu.

Rano małpy zbiegły się mokre i drżące. Ta kicha, ta kaszle. Wołają: — Budujmy, budujmy! Tylko się trochę wysuszymy i do roboty!

Słońce zaczęło przygrzewać, więc pokładły się i drzemały, bo były niewyspane.

Potem zaczęły się naradzać, kto pójdzie po gałęzie, a kto zo­stanie przy dzieciach. Potem zachciało im się jeść, więc zrobiły przerwę obiadową. Potem tylko troszkę się zdrzemnęły i — dziwna rzecz — słońce stoczyło się już tak nisko nad las, że nie warto było zaczynać budowy. Więc trochę jeszcze tylko pogadały i zrobiła się noc.

Na drugi dzień od samego rana papugi skrzeczały na drzewach:

— Rzeka wylała! Rzeka wylała!

Małpy pobiegły zobaczyć. To ci było widowisko! Mętna woda niosła połamane gałęzie, obalone pnie, martwe zwierzęta.

Małpy biegały, skakały nad brzegiem i sprzeczały się, czy woda już opada, czy jeszcze przybiera. Jakoś nie wiadomo kiedy — słońce zaszło.

W nocy była pełnia Tcsiężyca. Małpy przypomniały sobie, że to urodziny żółwia. W takie święto nie wypadało pracować!

Żółw właśnie kończył sto lat. Poszły rankiem złożyć mu życzenia.

— Macie już domy? — zapytał żółw.

— Jeszcze nie— odpowiedziały małpy. — Ale jutro zbudujemy.

— Ach, tak — mruknął żółw. — No to dziękuję wam za życze­nia. A jak przeżyję drugie sto lat, przyjdźcie znowu na moje urodziny i powiedzcie mi, czy już zdążyłyście zbudować te swoje domy.

Jak myślicie: czy małpy będą miały domy za sto lat? Bo ja nie jestem tego pewna.

JAK WAJ ZWYCIĘŻYŁ MORZE

Różne są kraje na świecie: płaskie i górzyste, suche i mokre, gorące i zimne. Waj urodził się w bardzo zimnym kraju, w tun­drze nad brzegiem morza.

Morze było szerokie i głębokie — straszne. Chodziły po nim fale, pod falami żyły morskie zwierzęta.

Ludzie wyruszali łodziami na połów ryb, albo polowali na foki. A tu wychyli się z wody mors, albo niedźwiedź biały przy­płynie, przewróci łódkę i porwie rybaka pod wodę.

Bali się ludzie morza, ale dokąd mieli się przenieść? Ich dzia­dowie i pradziadowie żyli w tundrze, dróg do innych krajów nie znali.

Wyszedł raz Waj nad morze i usiadł na kamieniu. Ranek był jasny, słońce świeciło, iskrzył się lód. Waj miał na sobie futro. Buty, kaptur i rękawice — wszystko miał futrzane, więc było mu ciepło i przyjemnie.

Wyszedł także jego ojciec, żeby wygrzać stare kości na słońcu.

Tak sobie rozmawiali:

— Ładnie dziś na morzu, ojcze. Wezmę łódkę, popłynę da­leko, może coś upoluję.

— Nie mów głupstw, Waju. Nasza łódź jest za mała, za wąska, nie można płynąć nią daleko.

— To nic. Popłynę.

— No to płyń, ale nie oddalaj się od brzegu. Teraz cisza, ale jakby się zerwał wiatr, to cię porwie na ocean i nie wrócisz.

— Wrócę, silny jestem.

Zabrał Waj łuk i strzały, zabrał nóż i kawałek suszonej ryby, wsiadł do łódki i odpłynął.

Płynie, płynie, brzeg ledwo już widać. Rozochocił się Waj i woła:

— Ej, ty wietrze, czemu nie dmuchasz? Dmuchnij!

Wiatr usłyszał te słowa. Jak nie zadmie, jak nie wyskoczą bał­wany, jak nie zaczną łódkę kołysać i przerzucać z fali na falę...

Waj chwycił podwójne wiosło, chce wrócić do brzegu, wio­słuje z całej siły. Ale wiatr unosi go na pełne morze, wciąż dalej i dalej.

Lądu już wcale nie widać, tylko głębinę czarną, straszną.

Wiatr ganiał łódkę po morzu przez trzy dni. Na czwarty dzień ścichł.

Siedzi Waj w łodzi, wiosło trzyma mocno w garści i śpiewa.

Morze się uciszyło, więc foki zaczynają wysuwać nosy z wody dookoła łódki.

Waj upolował trzy foki, poukładał je na dnie łódki, wiosłuje w stronę lądu i cieszy się.

,,To nic, że długo nie było mnie w domu", mówi sobie. ,,Za to polowanie się udało. Nie boję się morza!"

Morze usłyszało te słowa. Coś parsknęło przy samej łódce.

Patrzy Waj: to wielki, czarny mors. Zamiast dwóch kłów, jak zwykłe morsy, ma ich aż cztery.

Uczepił się tymi czterema kłami łódki, okrągłe ślepia ustawił prosto na Waja.

— Czego tak patrzysz? — mówi Waj. — Puść łódkę! Puść, bo się rozgniewam.

Mors nic sobie z tego nie robi. Całym ciężarem napiera na łódź i chce ją przewrócić.

Dość tego!

Waj złapał jedną ręką morsa za kieł, a drugą z całej siły trza­snął go w łeb. Mors z pluskiem zsunął się do wody i zniknął.

A Waj płynie dalej. Cieszy się z udanego polowania.

Wtem znów coś parsknęło obok łódki. Ogląda się Waj, a to wielki, biały niedźwiedź. Podpłynął, łapę położył na krawędzi łódki i pcha. Chce ją przewrócić, a Waja zrzucić w morze i zjeść.

— Odpłyń, ptaszyno — mówi Waj - nie drażnij mnie. Mógłbym się rozgniewać i stuknąć cię w łeb.

Niedźwiedź jakby nie rozumiał. Ryczy, gramoli się na łódź, byle dobrać się do Waja.

Waj widzi, że nie ma rady. Jedną ręką łapie niedźwiedzia za ucho, a drugą jak nie walnie w kosmaty łeb!

Niedźwiedź plusnął w wod$.

“Trzeba prędzej wracać, bo jeszcze kto gotów nawinąć się po drodze", myśli Waj.

Z całych sił napiera na wiosło, raz z prawej, raz z lewej. Pły­nie w stronę lądu.

Wtem dookoła robi się ciemno, jakby słońce schowało się za chmurę.

Waj podnosi głowę i widzi — z sinej piany wynurzył się tuż przed nim czarny wieloryb. Nie taki jak inne, tylko z grzebieniem na łbie. Wieloryb nad wieloryby.

Patrzy prosto w oczy Waj a i ryczy ludzkim głosem:

— Przepadłeś! Nie puszczę cię żywego. Ani twój ojciec, ani twój dziad nie byli takimi śmiałkami, nie wypływali tak daleko. Bali się morza, a ty się nie boisz. Kiedy tak, to cię zabiję i zjem.

Przeląkł się dzielny Waj. Ale nie pokazał tego po sobie. Patrzy wielorybowi prosto w oczy i mówi:

— Zjedz. Ale wprzód niech będzie walka. Jeżeli ty mnie zwy­ciężysz — zjesz i mnie, i mojego ojca, i wszystkie nasze reny. Jeżeli ja zwyciężę, to przestaniesz nam łodzie przewracać i topić ludzi. Zgoda?

Wieloryb pomyślał chwilę.

— Zgoda — ryknął wreszcie. — O co się zakładamy?

— Widzisz tam daleko brzeg i na brzegu jurtę? Kto zdąży do niej pierwszy, ten zwycięży.

Zaczęli się ścigać. Waj miał łódkę wąską i zwinną. Wiosłował ze wszystkich sił, więc pomknęła jak strzała wypuszczona z łuku.

Wieloryb był gruby i ciężki. Ale chociaż trudno mu było pły­nąć tak prędko, jednak nie zostawał w tyle.

Waj zmęczył się wcześniej niż olbrzymi potwór. Wtedy wielo­ryb go przegonił. Dopłynął do brzegu, położył się na piasku i ryk­nął:

— Ja pierwszy! Przegrałeś.

Waj zamachnął się wiosłem jeszcze raz, drugi, trzeci. Łódka werżnęła się czubem w piasek. Waj wyskoczył i pobiegł prędko do jurty. Stanął u progu i zawołał:

— Nieprawda, ja pierwszy! Zwyciężyć miał ten, kto pierwszy zdąży do jurty, a nie tylko do brzegu.

— No dobrze, niech tak będzie — zgodził się wieloryb. — Ale miało być do trzech razy sztuka, pamiętaj!

Wieloryb odpłynął na morze.

A dzielny Waj wyciągnął foki z łódki i pobiegł do ojca, żeby mu pokazać swoją zdobycz.

Potem morze przy brzegu zamarzło. Zaczęła się zima. Mijał dzień za dniem, miesiąc za miesiącem.

Nareszcie wróciła wiosna. Waj poszedł brzegiem na polo­wanie.

Szedł po lodzie, po śniegu, przechodził z kry na krę. Długo tak szedł i nic nie upolował. Zmęczył się.

Położył się nad wodą na miękkim śniegu — i zasnął.

Budzi się — co to? Dookoła niego woda i woda, a on płynie na krze.

Przestraszył się.

“Myślałem, że leżę na brzegu, a to była kra", domyślił się. “Oderwała się od brzegu i niesie mnie na pełne morze".

Waj nie był takim chłopakiem, co to płacze ze strachu. Usiadł na lodzie i zaczął myśleć, co dalej.

Wtem pociemniało dookoła, jakby słońce skryło się za chmurę. Patrzy Waj, a przed nim olbrzymi, czarny wieloryb z grzebie­niem na łbie — wieloryb nad wieloryby.

Spogląda na Waj a i ryczy strasznym głosem:

— Drugi raz cię spotykam. Teraz koniec z tobą. Zjem cię, zjem twojego ojca, zjem wszystkie wasze reny.

— Widać zapomniałeś o naszej umowie — powiedział Waj. — Miało być do trzech razy sztuka.

— Nie zapomniałem — odpowiada wieloryb. — Ale zjem cię i tak, bo nfe ty zwyciężysz, tylko ja.

— No'to patrz: płynie tam daleko okręt, a na nim ludzie. Ty popłyń w jedną stronę, ja popłynę w drugą. Do kogo skręci okręt, ten wygra. Zgoda?

— Zgoda.

Wieloryb popatrzył, dokąd wiatr niesie krę z Wajem i sam popłynął w przeciwną stronę.

Ludzie na statku zobaczyli przez lunety krę, a na niej czło­wieka. Człowiek był sam, bez broni.

— Patrzcie, ktoś tam płynie na krze lodowej — zawołali mary­narze. Inni na to:

— Z tamtej strony widać wieloryba! Upolujmy go.

— Najpierw trzeba uratować człowieka — powiedzieli pierwsi. Statek podpłynął do kry, zabrał Waja i skierował się z nim w stronę lądu.

Wieloryb dogonił statek i ryknął:

— Wygrałeś, Waju! Ale została jeszcze jedna próba. Jak cię jeszcze raz spotkam, przepadłeś.

Kiedy marynarze zobaczyli z bliska czarnego, ryczącego potwora z grzebieniem, zrozumieli, że to nie jest zwykły wieloryb i nie śmieli na niego polować.

Wieloryb dał nurka i zniknął.

A Waj wrócił do ojca.

Wyruszył na połów po raz trzeci.

Ledwo zdążył okrążyć w swojej łódeczce skalisty cypel obok zatoki, pociemniało dookoła, jakby chmura zasłoniła słońce.

Przed Wajem wydźwignął się z wody czarny potwór, wieloryb nad wieloryby. Paszcza ogromna, oczy złe, na łbie czarny grzebień.

Wieloryb ryknął, aż powietrze zadrżało:

— No i spotykamy się ostatni raz!

— Cóż robić, walczmy ostatni raz — odpowiedział Waj. — Dziś będzie gonitwa po morzu. Kto pierwszy się zmęczy, ten przegrał. Ale nurkować nie wolno. Zgoda?

— Ty długo wiosłować nie możesz, masz słabe, ludzkie ręce i nogi. Ja jestem o wiele mocniejszy. Złą próbę dla siebie wy­myśliłeś.

— Zobaczymy. Powiedz tylko, czy zgoda.

— Zgoda — odpowiedział wieloryb. Odwrócił się i popłynął na morze.

Tymczasem Waj przeskoczył w mig z łódki na grzbiet wielo­ryba i jedzie na nim.

— Co to znowu? — ryknął wieloryb — Złaź mi zaraz!

— Nie umawialiśmy się, że mam pływać w łódce — mówi Waj. — Więc wolno mi pływać na tobie.

Wieloryb rozzłościł się strasznie. Zaczął się rzucać i plaskać ogonem po wodzie, chciał koniecznie, żeby Waj spadł i utopił się. Ale Waj trzymał się mocno i nie dał się zrzucić.

Nosił tak wieloryb Waja po wodzie, nosił, wreszcie tak się zmordował, że nie mógł dłużej pływać.

— Złaź z mego grzbietu — ryknął — znudziło mi się.

— Zmęczyłeś się?

— Tak.

— Więc przegrałeś?

— Przegrałem.

— No to pamiętaj: obiecałeś nie burzyć nam morza, kiedy wypływamy na połowy, i nie topić ludzi.

Waj wrócił do swojej łódki, a wieloryb machnął ogonem i ze wstydem schował się głęboko, głęboko na dnie morza.

Od tej pory myśliwi i rybacy z tundry mogli spokojnie wypływać na morze. Mieli dużo ryb, mięsa i skór. Nikt nie bał się już morza. Zawdzięczali to Wajowi.

CÓRKA SŁOŃCA

Jedna kobieta bardzo się martwiła, że nie ma dzieci. Wyszła na skałę nad morzem i poprosiła Słońce:

— Kochane Słońce, podaruj mi dziewczynkę. Kiedy będzie miała dwanaście lat, to ci ją oddam.

Słońce wysłuchało jej prośby i podarowało jej dziewczynkę. Kobieta nazwała ją Letiko. Kochała ją i opiekowała się nią. Letiko wcale nie wiedziała, że jest córką Słońca.

Kiedy dziewczynka skończyła dwanaście lat, poszła do cypry­sowego lasku po zioła. Na polanie spotkało ją Słońce i powie­działo:

— Letiko, jak wrócisz do domu, powiedz swojej matce, żeby pomyślała nad tym, co mi przyrzekła.

Letiko wróciła do domu i opowiedziała matce, co jej się zda­rzyło.

Matka bardzo się przestraszyła. Zaraz pozamykała drzwi i okiennice ich małego kamiennego domku, pozatykała wszystkie szpary i nie wypuszczała Letiko z domu, żeby Słońce nie mogło jej zabrać.

Ale zapomniała o dziurce od klucza. Promień słoneczny wpadł przez dziurkę od klucza i porwał dziewczynkę.

Teraz Letiko żyła u pięknego, potężnego Słońca. Ale od rana do nocy myślała o swojej matce i tęskniła.

Poszła raz do stodoły po słomę. Usiadła tam na wiązce słomy i zaczęła się skarżyć:

— Jak ta słoma szeleści, kiedy ją depczę nogami, tak za ma­tusią wzdycha serce moje!

Zapomniała, że czas mija i siedziała tak długo, że kiedy wróciła, Słońce zapytało:

— Letiko, czemu byłaś tyle czasu w stodole?

— Mam za duże chodaki, nie mogłam prędko iść — odpowie­działa Letiko.

Słońce zaraz zmniejszyło jej chodaki.

Innym razem Słońce posłało Letiko po wodę. Zeszła nad źródło, siadła na kamieniu i zaczęła się żalić:

— Jak ta woda płynie i płynie, tak rozpływa mi się serce z tęsknoty za matusią moją!

Siedziała na kamieniu i siedziała. Kiedy przyszła z powrotem, Słońce zapytało:

— Letiko, czemu tak długo nie wracałaś znad źródła?

— Mam za długą sukienkę, przeszkadzała mi iść — powie­działa Letiko.

Słońce zaraz przycięło jej krócej sukienkę.

Innym razem poszła Letiko do miasta, żeby kupić sandały. Kiedy je niosła z powrotem, szła wolniutko po zapylonej drodze i użalała się:

— Jak te rzemyki od sandałów skrzypią mi w rękach, tak wzdycha mi serce z tęsknoty za matusią moją! Kiedy przyszła z powrotem, Słońce zapytało:

— Letiko, czemu wracasz tak późno?

— Mam za dużą czapeczkę, spadała mi na oczy i zasłaniała drogę.

Słońce zaraz zwęziło jej czapeczkę.

Ale wreszcie zauważyło, że dziewczynka jest smutna i widać czcgoś się martwi. Kiedy Letiko znowu poszła po słomę, Słońce wślizgnęło się do stodoły przez szparę pomiędzy deskami i usły­szało jej skargę.

Słońce kochało Letiko. Wróciło prędko do domu, zawołało parę lisów i zapytało:

— Lisy, czy chcecie odnieść Letiko do matki?

— Czemu nie? — zaszczekały lisy. — Odniesiemy ją.

— A co będziecie jadły i piły po drodze?

— Trochę ją nadkąsimy, trochę jej krwi upijemy, a co zosta­nie, to zaniesiemy.

— Precz! — krzyknęło Słońce z gniewem i zawołało parę zajęcy.

— Zające, czy chcecie zanieść Letiko do matki? — zapytało Słońce.

— Czemu nie? — pisnęły zające. — Odniesiemy ją.

— A co będziecie jadły i piły po drodze?

— Poszczypiemy trochę listków, napijemy się wody ze źró­dełka i odniesiemy Letiko całą i zdrową.

— Kiedy tak, to ją zanieście.

Zające poniosły Letiko. Ale droga była bardzo daleka. Za­chciało im się jeść i powiedziały dziewczynce:

— Wejdź na to drzewo figowe, kochana Letiko i siedź na nim, aż najemy się i wrócimy.

Letiko wlazła na drzewo, a zające poszły się paść.

Wtem przybiegła pod drzewo zła czarownica Łamią i zaskrze­czała słodkim głosem:

— Letiko, śliczna Letiko, zejdź z drzewa i obejrzyj moje piękne pantofelki.

— Nie zejdę — odpowiedziała Letiko. — Moje sandałki więcej mi się podobają.

— Zejdź prędko! Bardzo się śpieszę, bo jeszcze nie posprzą­tałam w moim domku.

— To idź i posprzątaj, a potem przyjdziesz znowu.

Łamią pobiegła do swojego domku.

Zające jeszcze nie wróciły, kiedy Łamią znowu przyszła.

— Letiko, śliczna Letiko, zejdź stamtąd! Już posprzątałam. Zejdź i przypatrz się, jaki ładny fartuszek włożyłam.

— Nie zejdę, mój fartuszek więcej mi się podoba.

— Zejdź zaraz, bo jak nie, to przewrócę drzewo i zjem cię!

— Najpierw je przewróć, wtedy zobaczymy — zawołała Letiko.

Łamią z całych sił tłukła w pień, szarpała za gałęzie — nie mogła przewrócić figowego drzewa.

Wtedy zaczęła.znów przymilać się słodkim głosem:

— Letiko, śliczna Letiko, zejdź wreszcie. Muszę iść do moich dzieci i dać im pić, więc się bardzo śpieszę.

— To idź i daj im pić, a potem wrócisz.

Łamią poszła nareszcie. A Letiko zawołała jak najgłośniej:

— Zające, zające!

— Słuchaj, nasza Letiko nas woła — powiedział jeden zając do drugiego.

Przybiegły prędko, Letiko zlazła z drzewa i zające poniosły ją dalej.

Ale Łamią zaczęła ich gonić.

Biegła obok pola, na którym chłopi pracowali. Zapytała:

— Nie widzieliście, czy kto tędy nie przechodził?

— Zbieramy fasolę — odpowiedzieli chłopi.

— Co wy gadacie! — krzyknęła Łamią. — To nie ma sensu. Przecież nie pytam o to, co robicie, tylko czy nikt tędy nie prze­chodził.

— Chyba ogłuchłaś, że nie rozumiesz — odpowiedzieli chłopi spokojnie. — Przecież powiedzieliśmy ci już, że zbieramy fasolę. Fasolę, rozumiesz? Nie oglądamy się, czy kto przechodzi, czy nie.

Odwrócili się i nie chcieli już więcej z Łamią rozmawiać.

Tymczasem zające biegły z Letiko jak najprędzej. Już widać było z daleka dom jej matki.

Pies zwęszył dziewczynkę i zaszczekał:

— Hau, hau, nasza Letiko wraca. Matka powiedziała ze smutkiem:

— Cicho bądź, Hust. Czy chcesz, żebym umarła z tęsknoty? "Teraz kot, który siedział na dachu, poznał dziewczynkę i za­wołał:

— Miau, miau, Letiko wraca.

'— Cicho bądź, Cutu, nie żartuj — powiedziała matka ze smutkiem. — Czy chcesz, żebym umarła z żalu?

I rozpłakała się.

Tymczasem zające i Letiko były coraz bliżej. Ale Łamią pra­wie ich już doganiała.

Biegną zające z całych sił, są okropnie zmęczone, a Łamią tuż... Jeden zając przeskoczył przez próg domu. Drugi przesko­czył też — ale Łamią zdążyła złapać go za ogonek i kawałek oderwała.

Letiko była w domu i zatrzasnęła drzwi przed Łamią.

Ach, jak się matka ucieszyła, kiedy znów zobaczyła swoją córeczkę! Przywitała też serdecznie zające, ugościła je i powie­działa do biedaka, któremu Łamią oberwała ogonek:

— Jesteś dobre i dzielne zwierzątko. Nie chcę, żebyś był brzydszy od innych zajęcy. Został ci się ogonek malutki, ale za to ci go posrebrzę.

I tak zrobiła.

DWIE PRZĄDKI I ŻABA

Żyły kiedyś w Niemczech dwie siostry, jedna pracowita, a dru­ga leniwa.

Ta leniwa bardzo nie lubiła prząść — nie lubiła zresztą żadnej pracy. Jak usiadła przy kołowrotku, to ledwo ruszała nogą. A ręce podnosiła tak wolno: raaaz... dwaaa... Aż przy­kro było patrzeć na takie marudzenie.

Kiedyś latem postawiła sobie kołowrotek w sadzie pod jabłonką. Dzień był ciepły i leniwa prządka ziewała raz po raz.

Wtem zobaczyła żabę. Żaba siedziała w trawie wyprosto­wana i spoglądała na nią okrągłymi oczami.

— Czego tak na mnie patrzysz? — zapytała dziewczyna. — Nie podoba ci się, że nic nie robię? Jakbyś była poczciwa, to byś wymyśliła sposób na to, żebym nie potrzebowała prząść.

Żaba podniosła łebek wyżej i zakumkała:

— Ja bym ci poradziła, tylko nie wiem, czy byś chciała mnie posłuchać.

Dziewczyna bardzo się zdziwiła, że żaba umie mówić po ludzku.

— Ach, moja żabciu kochana — zawołała — zrobię wszystko, co każesz, bylebym mogła nie siedzieć przy tym przebrzydłym kołowrotku!

— No to zrób tak: co wieczór wystaw kołowrotek pod swoje drzwi, a na rano len będzie sprzędzony, już ja się tym zajmę. Ale przyrzeknij, że za to po trzech latach zostaniesz moją żoną.

“Ja bym miała mieć żabę za męża?" pomyślała dziewczyna. “Śmieszne... Co by na to ludzie powiedzieli? Nie zgodzę się".

Już miała powiedzieć, że nie przyjmie takiego warunku. Ale przyszło jej na myśl, że jeżeli się nie zgodzi, to będzie musiała co dzień prząść i prząść, jak matka jej kazała.

Odpowiedziała więc żabie:

— No dobrze, zgadzam się. Jeżeli koniecznie chcesz, to za trzy lata wyjdę za ciebie za mąż. Ale tymczasem masz co noc dla mnie prząść, pamiętaj!

Miała nadzieję, że po trzech latach uda jej się jakoś wykręcić od ślubu.

Odtąd wystawiała co wieczór kołowrotek za drzwi.

Rano zrywała się wcześnie, żeby go zabrać i zdjąć gotową przędzę, zanim matka wstanie. Potem to już próżnowała przez cały dzień.

Młodsza siostra, pracowita, wiedziała, że tamta nic nie robi i że ktoś za nią przędzie, tylko nie odgadła, kto. Nic o tym nikomu nie mówiła, bo nie lubiła plotek.

Sama od rana zabierała się do roboty i przędła, aż furkotał kołowrotek.

Przędła nić cieniutką i równą. Nikt nie miał ładniejszego płót­na niż ona, jedna tylko starsza siostra. Ale starsza siostra nie przędła sama.

Czasem,leniwa prządka dawno już wystawiła wieczorem swój kołowrotek za drzwi i spała, a pracowita jeszcze przędła przy lampce i podśpiewywała sobie.

Był ktoś, co lubił wtedy zaglądać przez okienko i słuchać. Kto taki? Żaba.

Pokoik był czysty, wybielony, wszędzie porządek. Na ścianie tykał rzeźbiony drewniany zegar z kukułką. Prządka była taka ładna i miła.

Żaba wzdychała patrząc na nią: “ach, żeby to moja narze­czona była taka pilna! Podobałaby mi się jeszcze o wiele więcej niż teraz".

Prządka zauważyła odwiedziny żaby. Polubiła to ciche, oswo­jone stworzenie i śpiewała te piosenki, których żaba najchętniej słuchała.

Trzy lata to nie byle co, ale dzień po dniu jakoś mija. Z tych dni robi się rok, potem dwa — wreszcie trzy lata.

Leniwa siostra nie zapamiętała, jaki to był dzień, kiedy zarę­czyła się z żabą, więc nie spostrzegła, że kończy się już trzeci rok.

Aż tu pewnego ranka, kiedy obie siostry siedziały z matką przy śniadaniu, przyszedł obcy posłaniec i powiedział:

— Mój pan zaraz tu przyjdzie po swoją narzeczoną.

— Kto jest twoim panem? — zapytała matka zdziwiona.

— Żaba — odpowiedział posłaniec i natychmiast wyszedł. Starsza siostra zerwała się z płaczem od stołu.

— Nie chcę, nie chcę! — krzyknęła tupiąc nogą.

Nie było rady, musiała przyznać się matce do wszystkiego. Kiedy opowiedziała o swoich zaręczynach, zaczęła znowu tupać i wołała ze złością:

— To był podstęp tego wstrętnego żabska! Niedoczekanie jego. Nie zmusi mnie ten potwór, żebym była jego żoną, nie, nie i nie!

Wtem otworzyły się drzwi i wszedł naj urodzi wszy młodzie­niec, jakiego dziewczęta widziały w swoim życiu. Miał na sobie piękne, kosztowne szaty. Zdjął kapelusz z pióropuszem, ukłonił się i powiedział:

— Śliczna panienko, usłyszałem twoje trzykrotne “nie". Widzę, że nie chcesz dotrzymać obietnicy, którą mi dałaś, kiedy byłem żabą. Zwracam ci więc twoje słowo.

Narzeczona żaby oniemiała. A piękny młodzian mówił dalej z uśmiechem:

— Dziwi cię to, że teraz wyglądam inaczej ? Wiedz, że zawsze byłem królewskim synem, tylko zła czarownica zamieniła mnie na jakiś czas w żabę. Ale teraz czar się skończył.

Starsza siostra upadła na krzesło i o mało nie zemdlała ze wstydu i z żalu. O, teraz to by chciała wyjść za mąż za tego ślicznego królewicza!

Ale on nie patrzył już na nią. Podszedł do dobrej, pracowitej prządki. Wsunął jej na palec wspaniały pierścień i powiedział:

— Pragnąłbym mieć ciebie za żonę i królową. Powiedz, czy się zgadzasz?

I tak się stało, że za królewicza wyszła nie starsza, tylko młod­sza siostra. Ale nawet kiedy została później królową, nie zapom­niała nigdy o kołowrotku. Zabrała go z sobą do królewskiego zamku, nieraz przędła na nim i śpiewała przy tym mężowi te same piosenki, których tak lubił słuchać, kiedy jeszcze był żabą.

O DROŹDZIE PUSTELNIKU

Dawno, dawno temu, kiedy w kanadyjskich borach miesz­kali tylko czerwonoskórzy Indianie i nie było tam jeszcze bia­łych ludzi, zebrały się ptaki na wiec wokół Drzewa Wielkiej Rady. Zleciały się wszystkie, od największych do najmniej­szych.

Orzeł usiadł na szczycie Drzewa Wielkiej Rady i powie­dział :

— Ludzie o miedzianej skórze są bardzo mężni, ale życie w puszczy jest czasem za ciężkie. Skarżą się, że serca słabną im w piersi, bo nie śpiewamy dość pięknie, żeby im dodać odwagi. Proszą nas o nową, piękniejszą pieśń. Radźcie, jak ją zdobyć.

Ptaki popatrzyły po sobie. Słyszały, że najpiękniejszą pieśń słychać pod samym niebem, nad obłokami, dookoła siedziby Wielkiego Ducha. Ale to jest bardzo daleko i bardzo wysoko, na końcu podniebnego szlaku. Jak przynieść tę pieśń na ziemię?

— To niemożliwe — wołały. — Nikt tam nie doleci. Skrzydła nam pomdleją i spadniemy. Ten, kto się na to odważy, może się nawet zabić.

Na jednej gałęzi siedział ptaszek z gatunku drozdów. Umiał śpiewać bardzo ładnie. Czuł, że mógłby nauczyć się tamtej pieśni i potrafiłby ją powtórzyć.

“Ach, gdybym ją usłyszał choć raz", myślał, “nie zapomniał­bym jej nigdy. Przyniósłbym tę pieśń na ziemię i zaśpiewałbym ją ludziom. Byłaby ze wszystkich najpiękniejsza. Chwalono by mnie i stałbym się najsławniejszym śpiewakiem świata. Ale mam za małe i za słabe skrzydła".

— Czy nikt się nie odważy? — zapytał orzeł. — Czy nie czujecie dość sił na to, śpiewacy leśni? Ptaki milczały.

— Kiedy tak, to ja spróbuję — oświadczył orzeł. — Trudno mi będzie nauczyć się pieśni, bo nie jestem śpiewakiem i nie mam pięknego głosu. Ale mam skrzydła najmocniejsze z was wszystkich, więc jeżeli wy nie możecie, powinienem polecieć.

Zaczął gotować się do lotu.

Zabiło serce drozda. Tak bardzo chciał nauczyć się pierwszy niezwykłej pieśni i stać się najsławniejszym śpiewakiem świata.

Nikt nie zauważył, kiedy cichutko, z gałęzi na gałąź, drozd przefrunął aż na wierzchołek Drzewa Wielkiej Rady.

Skoczył na grzbiet orła i schował się w jego piórach.

Orzeł roztoczył skrzydliska i uniósł się ponad las, ponad nory zwierząt, ponad dziuple i gniazda ptaków, ponad rzeki pełne ryb i ponad wigwamy Indian. Przebił obłoki i leciał ku słońcu.

Nie wiedział, że wśród jego piór skulił się maleńki drozd.

Orzeł wzlatywał coraz wyżej i wyżej szlakiem niebieskim. Słońce oślepiało mu oczy, które zwykle widziały tak daleko.

Nie dostrzegał już ziemi, a szlak niebieski nie kończył się jeszcze. Coraz wolniej i wolniej uderzały o powietrze potężne jego skrzydła. Bolało każde ścięgno. Czuł, że omdlewa i za chwilę spadnie na ziemię, ale postanowił walczyć do ostatka.

Wreszcie siły go opuściły. Wytężył wzrok i zamajaczyły nad nim jasne wrota siedziby Wielkiego Ducha. Poderwał się raz_ jeszcze, ale na próżno. Nic mógł już wzlecicć wyżej — zaczął spadać.

Wtedy spośród orlich piór wyskoczył mały drozd. Strzepnął skrzydełka, wesoły, nie zmęczony i wzleciał niebieskim szlakiem.

Droga nie była już daleka. Wzbił się prosto w górę, aż zbliżył się do wrót i doleciała go pieśń.

Była wspaniała a słodka. Drozd trzepotał skrzydełkami i słu­chał. Szczebiotał, gwizdał, śpiewał, powtarzał nutę za nutą, aż poczuł, że zapamięta.

Bał się, że opadnie za wcześnie, ale udało mu się wytrzymać do końca. Przecież odpoczywał przedtem cały czas na grzbiecie orła.

Potem zaczął opadać. Powtarzał sobie pieśń i chwilami aż przymykał oczka z zachwytu.

Był coraz bliżej ziemi. Serce biło mu z dumy. Nie mógł doczekać się chwili, kiedy zaśpiewa wszystkim pieśń, której oprócz niego nie umie nikt na ziemi.

Spadał, spadał, wreszcie ujrzał pod sobą las i zgromadzone ptaki.

Na szczycie Drzewa Wielkiej Rady siedział orzeł. Zwiesił głowę i opuścił skrzydła.

Drozd usiadł na gałązce pod samym wierzchołkiem, dumny i szczęśliwy. Już, już chciał pochwalić się pieśnią i miał nadzieję, że obwołają go najpierwszym śpiewakiem świata, kiedy odezwał się orzeł:

— Nie udało mi się dolecieć — powiedział z żalem. — Nie dosięgnąłem siedziby Wielkiego Ducha. Nie przyniosłem ludziom pieśni.

Drozd przypomniał sobie wszystko i zrozumiał.

To prawda, że jemu, maleńkiemu drozdowi, udało się dolecieć i przynieść pieśń. Ale gdyby orzeł nie był zaniósł go tak wysoko, on sam by nie doleciał. Zawstydził się, że był taki dumny z siebie.

“Nauczyłem się najpiękniejszej pieśni, więc będę ją śpiewał, bo jest ludziom potrzebna i ucieszy cały świat. Ale nie chcę, żeby mnie za to chwalono", postanowił drozd.

Odleciał cicho. Skrył się w gęstwinie i tam zaczął śpiewać.

Słuchają go odtąd z zachwytem ptaki i zwierzęta. Serca ludzi radują się i nabierają odwagi.

Ale śpiewaka nikt nie widzi i dlatego mieszkańcy Kanady nazywają go drozdem pustelnikiem.

FET FRUMOS I DWANAŚCIE KRÓLEWIEN

Służył u gospodarza parobek, sierota. Nazywali go Fet Fru­mos, bo to się działo w Rumunii, a “frumos" znaczy po ru­muńsku “ładny".

Fet Frumos był taki zdolny i zręczny, że niektórzy chłopcy zaczęli mu zazdrościć, sprzeciwiali mu się i wyśmiewali go. Ale on udawał, że tego nie słyszy i nie rozumie. Wtedy przezwali go Niezgułą. Fet Frumos i z tego nic sobie nie robił.

Kiedyś wiosną, gdy zmęczył się uganianiem za krowami po pastwisku, położył się pod drzewem przy źródle i zasnął. To było bardzo stare drzewo, może najstarsze drzewo świata.

Fet Frumos miał dziwny sen. Przyśniło mu się, że stoi nad nim piękna wróżka i mówi:

— Pójdź zaraz na dwór królewski i pracuj tam pilnie, a znaj­dziesz szczęście.

Kiedy parobek się obudził, pomyślał sobie: “sen mara, nie warto na niego zważać".

Ale na drugi dzień jakby jakaś siła niepojęta zaprowadziła go pod to samo drzewo i poczuł taką senność, że znowu zasnął. We śnie ukazała mu się wróżka i powtórzyła rozkaz. Fet Frumos pomyślał: “może coś w tym jest, ale jakże ja tak od razu rzucę pracę u mojego gospodarza? Poczekam i zobaczymy".

Na trzeci dzień sen znowu się powtórzył, a wróżka powiedziała surowo:

— Dlaczego mnie nie słuchasz? Czy chcesz, żeby zamiast szczęścia spotkało cię nieszczęście?

Fet Frumos opowiedział swój sen gospodarzowi i ten go puścił, chociaż żałował dobrego parobka. Inne chłopaki wołały za nim.

— Niezguła idzie, Niezguła! Wypędzili Niezgułę! Fet Frumos szedł śmiało i spokojnie, nic nie odpowiadając na zaczepki. Poszedł prosto na królewski dwór i zgodził się do pomocy w ogrodzie.

Ogrodnik kazał mu odziać się w haftowaną koszulę z cienkiego płótna, w kurtę i wyszywane spodenki, jak przystało na kró­lewskiego sługę. Cieszył się, że mu się trafił taki sprytny, przy­stojny ogrodniczek.

Zapowiedział mu:

— Co rano będziesz układał dwanaście wiązanek z najład­niejszych kwiatów i podasz je dwunastu córkom królewskim, kiedy będą wychodziły z pałacu.

— Czy królewny są piękne? — zapytał Fet Frumos.

— A cóżeś ty myślał? Ale zrobisz najlepiej, jak nie będziesz na nie patrzył. Dużo już przez nie złego się stało. Widać wróżki zaczarowały je w kolebkach. Co wieczór królewny każą sobie dać nowe pantofelki z białego atłasu, a rano je wyrzucają, bo panto­felki są podarte na strzępy. Królewny tańczą gdzieś i szaleją, a nikt nie wie, gdzie. Król nasz bardzo się tym martwi.

— Dlaczego nie zamknie ich komnaty na noc, żeby nie mogły wyjść?

— Zamknął ją, zamknął na dziewięć zamków za dziewięciu drzwiami. Nic nie pomogło, Król ogłosił, że kto wykryje tę tajem­nicę, ten będzie mógł wybrać sobie jedną z królewien za żonę. Więc zjechali się synowie rycerzy i wojewodów, a nawet króle­wicze. Coraz inny czuwał nocą przy dziewięciu zamkach, a na rano nie zostawało po nim ani śladu. Tak przepadło już jedenastu. Dwunasty się nie zgłasza, bo każdemu życie miłe.

Fet Frumos zdziwił się, że takie rzeczy dzieją się na świecie.

Co rano podawał królewnom świeże wiązanki. Kiedy ostatnią podawał najmłodszej, czerwienił się jak mak.

— Bardzo mi się podoba nasz nowy ogrodniczek — powie­działa kiedyś do sióstr najmłodsza królewna. Tamte zaczęły wydziwiać:

— Taki prosty chłopak? Wstydziłabyś się!

Więc przestała o tym mówić.

Kiedyś w nocy Fet Frumos nie mógł zasnąć. Było duszno. Wyszedł do ogrodu i położył się na trawie. Śniło mu się, że przyszła ta sama wróżka i mówi:

— Jak będzie wschodziło słońce, obróć się twarzą ku niemu i idź prosto przed siebie, aż dojdziesz na koniec królewskiego ogrodu. Znajdziesz tam dwa szczepy krzewów wawrzynowych, a przy nich złotą łopatkę, złotą konewkę i jedwabny ręcznik. Wykop ostrożnie szczepy wawrzynowe i przesadź je do najład­niejszych doniczek. Okopuj je złotą łopatką, podlewaj je ze złotej konewki i osuszaj jedwabnym ręcznikiem. Kiedy wyrosną takie duże, jak ty, proś je, o co chcesz, a one ci się odwdzięczą.

Fet Frumos obudził się i zrobił wszystko tak, jak kazała wróżka.

Wawrzyny rosły na podziw prędko. Kiedy były takie, jak on sam, ogrodniczek pokłonił się im i poprosił:

— Ukryj mnie, ukryj, kwiecie wawrzynowy!

Zaledwie to powiedział, aż tu na czubku jednej z gałązek po­kazał się pączek. Urósł w mgnieniu oka i otworzył się. Kwiat był piękny jak jutrzenka. Fet Frumos zerwał go i schował na piersi za koszulą.

Stał się niewidzialny, sam nie widział własnych nóg i rąk.

Wieczorem wślizgnął się za córkami królewskimi do ich kom­naty. Wlazł na piec, żeby go nikt przypadkiem nie potrącił. Stamtąd patrzył, co się będzie działo.

Zobaczył, że królewny wcale nie kładą się spać, tylko trefią sobie włosy i przebierają się w prześliczne szaty, a na nogi wkła­dają białe, atłasowe pantofelki.

Kiedy się wystroiły, najstarsza tupnęła w podłogę. Podłoga się rozstąpiła i królewny zeszły pod nią sznureczkiem.

Fed Frumos zsunął się z komina i poszedł za nimi.

Szli nieznaną okolicą, aż zaszli do jakiegoś ogrodu. Dookoła ogrodu był mosiężny mur i wrota do niego też były mosiężne.

Najstarsza królewna tupnęła znowu i wrota się otworzyły. Fet Frumos tak się śpieszył, żeby zdążyć, zanim się za nimi za­trzasną, że nastąpił na kraj sukni najmłodszej królewny, która szła ostatnia.

Królewna przestraszyła się i zawołała:

— Ojej, siostry, boję się! Ktoś mi nadepnął na suknię.

— Przecież nikogo nie ma, popatrz — uspokajała ją najstarsza.

— Pewno zaczepiłaś suknią o kolec jakiego krzaka.

Królewny szły przez las ze srebrnymi liśćmi, potem przez las ze złotymi liśćmi, potem przez las z brylantowymi liśćmi. Fet Frumos aż oczy mrużył, tak te brylantowe liście się iskrzyły.

Za lasami było jezioro, a pośrodku jeziora stał pałac na wyspie. Bił od niego taki blask, jak od samego słońca. Raz się wydawało, że pałac jest aż pod chmurami, to znów, że świeci spod fal, to że płynie po wodzie.

Fet Frumos odgadł od razu, że to jest pałac zaczarowany, Na brzegu jeziora czekało na każdą królewnę czółno z wiośla­rzem. Królewny wskoczyły do czółen i popłynęły jedna za drugą jak łabędzie. Ale łódź najmłodszej nie mogła nadążyć za innymi i wioślarz się dziwił, czemu ta łódź jest taka ciężka, przecież w niej siedzi najmłodsza z królewien. Nie wiedział, że za królewną przy­czaił się cichutko Fet Frumos.

Starsze królewny dawno już powyskakiwały ze swoich czółen, kiedy najmłodsza podpłynęła do przystani na wyspie.

Z pałacu dolatywała czarowna muzyka. Królewny pobiegły prosto na salę balową. Czekało tam na nie jedenastu tancerzy — ci wszyscy, co czuwali pod ich drzwiami i przepadli bez śladu.

Jedenaście królewien zaczęło tańczyć z synami królów, woje­wodów i rycerzy. Wirowały z nimi i ślizgały się po posadzce, a czasem ktoś przytupnał wesoło. Dla najmłodszej królewny nie starczyło pary, więc tańczyła sama.

Ogrodniczek coraz bardziej się dziwił. Sala balowa była taka ogromna, że ledwo widział ścianę naprzeciwko, ściany świeciły od złota i drogich kamieni. Z sufitu zwisały sznury pereł, szma­ragdowe liście, girlandy kwiatów z szafirów, rubinów i brylantów.

Wszystko to kołysało się nad głowami tancerzy i rzucało kolo­rowe ognie w świetle pochodni, osadzonych w złotych świeczni­kach. Zabawa była taka, że tańczyły nawet stoły, nawet ławy okryte kobiercami.

Fet Frumos nie wytrzymał w swoim kącie i puścił się także w taniec. Miał ochotę pochwycić za ręce najmłodszą królewnę, ale pomyślał: “jeszcze mnie złapią i zatrzymają tu na zawsze jak tamtych kawalerów". Więc tańczył sam, starając się nikogo nie potrącić, co nie było wcale łatwe.

Wtem przez okno zajrzał świt. Muzyka urwała się i tancerze stanęli. Spod podłogi wyjechał stół zastawiony najwyborniejszymi smakołykami. Wszyscy usiedli i zaczęli jeść.

Ogrodniczek też był głodny, ale się tylko przyglądał. Wolał być ostrożny.

Po uczcie wszyscy ukłonili się sobie pięknie i królewny wyru­szyły w powrotną drogę, a Fet Frumos za nimi.

Kiedy szli przez srebrny las, zachciało mu się odłamać ma­leńką gałązkę. Zaledwie to zrobił, dreszcz przeszedł po lesie. Drzewa i krzewy zadzwoniły srebrnymi liśćmi.

Królewny się przelękły. A najstarsza zawołała:

— To nic, to z pewnością tylko ptaszek z naszego ogrodu przyfrunął za nami i potrąca gałązki.

Wrócili wszyscy do pałacu i otwór w podłodze zatrzasnął się za nimi.

Na drugi dzień rano Fet Erumos wplótł srebrną gałązkę do wiązanki najmłodszej z królewien. Królewna bardzo się zdziwiła, jak by zobaczyła w biały dzień promyk księżyca. Ale nic o tym nie powiedziała starszym siostrom.

Następnej nocy powtórzyło się to samo, tylko w powrotnej drodze ogrodniczek zerwał gałązkę złotą. Wplótł ją do wiązanki i podał najmłodszej królewnie. Wydało się jej, jakby gorący promień słońca dotknął jej serca.

Nie wytrzymała z ciekawości i po południu wymknęła się do ogrodu. Zapytała ogrodniczka:

— Skąd bierzesz te śliczne srebrne i złote gałązki, które znaj­duję w wiązankach?

— Wiesz o tym dobrze, królewno — odpowiedział ogrod­niczek.

— Więc poszedłeś za nami? — zawołała. — Aleś się dobrze ukrył! Nie mów o tym nikomu. Weź tę sakiewkę ze złotem, ale nas nie zdradź.

— Ja milczenia nie sprzedaję — powiedział Fet Frumos i nie wziął sakiewki.

Królewna tupnęła nóżką:

— No to pamiętaj: jeżeli o tym piśniesz choć słówko, każę ci uciąć głowę.

Tak powiedziała, ale czuła, że nie mogłaby tego zrobić, bo ogrodniczek podobał jej się coraz bardziej.

Trzeciej nocy Fet Frumos znów wykradł się za królewnami do zaczarowanego pałacu. Kiedy wracali, zerwał gałązkę brylantową.

Drzewa zaczęły dzwonić i najmłodsza królewna odgadła, że ogrodniczek jest blisko. Uśmiechnęła się i nic nie powiedziała.

Kiedy rano Fet Frumos podał jej wiązankę z brylantową .ga­łązką, królewna pomyślała: “Przecież ten ogrodniczek jest ład­niejszy i milszy niż królewicze, wojewodowie i rycerze, z którymi tańczą moje siostry. Jakie one są niemądre, że tego nie widzą".

Najstarsza siostra zauważyła, że tamta przygląda się ogrodnicz­kowi, kiedy bierze od niego wiązankę. Powiedziała o tym sio­strom. Zaczęły chichotać i wyśmiewać się z najmłodszej. Kró­lewnie zrobiło się przykro i zawołała ze łzami w oczach:

— Ten chłopak jest dzielniejszy niż wasi rycerze! Musia­łyście ich uśpić czarodziejskim zielem i dopiero jak zasnęli, prze­wiozłyście ich do pałacu na wyspie. A ten odważył się pójść za nami sam. I zrobił to tak sprytnie, żeśmy go wcale nie zauważyły.

Teraz dopiero starsze królewny dowiedziały się, że ogrodniczek był z nimi na nocnej wyprawie. Przeraziły się, że doniesie o tym królowi. Prędko pobiegły do swojej komnaty i zamknęły się tam na naradę, a najmłodszej siostry nie wpuściły.

Nie wiedziały, że ogrodniczek domyślił się jakiegoś podstępu i że znowu wślizgnął się za nimi i wszystko słyszy.

Kiedy królewny otworzyły drzwi, Fet Frumos pobiegł co prędzej do zaczarowanych krzewów wawrzynowych, pokłonił się im i poprosił:

— Chcę być rycerzem na wszystko gotowym, więc mi po­móżcie, krzewy wawrzynowe!

Na czubku drugiego krzewu ukazał się pączek, urósł w oczach i otworzył się szeroko, a był różany jak jutrzenka. Fet Frumos zerwał go i ukrył na piersi.

Poczuł, że dzieje się z nim coś dziwnego. Całe jego ciało nabrało jeszcze większej siły i zręczności. Przez głowę przelaty­wały mu myśli o sprawach, o których przedtem nic nie wiedział, jak by się uczył całymi latami. Spojrzał po sobie: zobaczył ręce bez odcisków od łopaty, szaty rycerskie i przy boku miecz.

Poszedł prosto do króla i powiedział, że chce czuwać w nocy przed komnatą królewien. Król rnu odradzał, bo stracił już na­dzieję, że uda się wykryć tajemnicę królewien i żal mu było ryce­rza. Nie poznał ogrodniczka.

— Królu, wierzę mocno, że mi się uda — powiedział Fet Frumos. — Jeżeli nie, to niechaj zginę, bo i tak życie mi niemiłe. Jedną z twoich córek pokochałem tak bardzo, że bez niej nie ma dla mnie radości.

Król się zgodził i zaprowadził rycerza przed komnatę królewien. Kiedy wszyscy posnęli, królewny zawołały rycerza i zapytały:

— Czy chcesz pójść i tańczyć z nami? Czy się nie boisz?

— Chcę. Nie boję się — powiedział Fet Frumos.

Zabrały go z sobą do czarodziejskiego pałacu i Fet Frumos tańczył do świtu z najmłodszą królewną. Ale że był nie tylko dziel­ny, lecz także roztropny, więc pilnie zważał na wszystko.

Kiedy zaczęła się uczta, usiadł obok swej tancerki. Naj­starsza z królewien podała mu wino w złotym kielichu, a inne zawo­łały klaszcząc w dłonie, śmiejąc się i zaglądając mu w oczy:

— Pij!

Ale Fet Frumos miał się na baczności i dosłyszał wyraźnie, jak najmłodsza ostrzegała go półgłosem:

— Nie pij. Poznałam cię. Wolę być przy tobie ogrodniczką, niż królewną bez ciebie.

Zrozumiał, że jeżeli wypije wino, stanie się z nim to, co z jede­nastu innymi: zapomni o całym świecie i zostanie tu na zawsze. Będzie całymi nocami tańczyć, a w dzień odpoczywać po nocnej zabawie.

Pochwycił puchar i trzasnął nim o ziemię.

Zakołysały się ściany pałacu, rozległ się podziemny grzmot, światła zagasły i wszystko się zapadło. Jedno mgnienie — a tan­cerze i królewny znaleźli się w komnacie starego króla. Król tak się zdumiał, że zerwał się z łoża, a potem cieszył się razem z innymi.

Skończyła się moc czarów. Królewny się poprawiły i przestały po nocach drzeć pantofelki. Jedenaście starszych wyszło za mąż za jedenastu królewiczów, wojewodów i rycerzy.

A z dwunastą, najmłodszą i najmilszą, ożenił się Fet Frumoi.

U WIELKOLUDÓW

Jak dawno to się działo, tego nie wiem, ale wiem, że cho­dziły wtedy jeszcze po świecie wielkoludy. A o tym nawet moja prababka od swojej prababki nie słyszała, żeby kto widział wiel­koludy. Więc chyba parę setek lat minęło od tego czasu.

W skalnej dolinie pośród gór żyli dwaj bracia. Rodziców mieli biednych, bo na takich skałach nic nie urośnie, a i kro­wina się nie pożywi. Tym więcej, że nad doliną niedaleko le­żał już śnieg wieczysty, co nie topnieje nawet w lipcu. Chmury wlokły się tędy, czepiały się każdego krzaka, każdego płota. Jak człowieka owionęły, to jakby go kto zawinął w mokry całun.

W takim zimnie, w pustce i w biedzie ludzie gorzknieją. Tak też i rodzice tych dwóch synów. Ojciec ich łajał, matka fukała i garnkami trzaskała po kuchni. Co tamci dwaj zrobili, wszystko zdało się rodzicom nie tak. Wciąż ich pędzali po to, po owo, wciąż kazali coś robić, a potem gniewali się, że źle.

Kiedyś ojciec posłał synów o świcie do lasu po drwa. Nie po­żegnał ich dobrym słowem, matka nie dała im kawałka chleba na drogę — po prawdzie to nie miała.

Las tam był sosnowy, mizerny jak to na wysokościach wielkich i cały śniegiem zawiany. Idą bracia, mróz pcha im się do butów, ziąb pod kurty zagląda, a żołądki aż burczą z głodu.

Wreszcie starszy brat stanął i wykrzyknął:

— Dość mam takiego życia! Pójdę w świat. Albo zginę, albo mi będzie lżej.

— Ja z tobą — powiedział młodszy. — Jak się gdzieś ustalimy, to weźmiemy rodziców do siebie.

Poszli ku dolinom.

Przy starej sośnie koło źródła ścieżki się rozchodziły. Jedna zbiegała nad strumyk i w dół przez łąki, na których śnieg już stajał. A druga skręcała w jeszcze wyższy, jeszcze czarniejszy bór.

Starszy brat chciał iść łąką, a młodszy lasem. Więc pożegnali się pod tą sosną i obiecali sobie, że za rok spotkają się w tym sa­mym miejscu.

Młodszy wszedł znowu w las. Szedł i szedł aż do wieczora. Ledwo już się wlókł, tak zesłabł z głodu i z zimna.

Słońce zaraz zajdzie, a bór szumi, jakby groził. Czasem śnieg osypie się z gałęzi za kołnierz, czasem szyszka w głowę pacnie. Czasem zatrzeszczy sucha gałąź, a wtedy nie wiadomo, czy to nie dziki zwierz się skrada.

Straszno w tym borze.

Wreszcie chłopak doszedł do ogromnego drzewa. A to drzewo rozrosło się szeroko i było całe zielone i gęstymi liśćmi szemrzące, jakby to był środek lata.

Stanął i aż głowę zadarł ze zdziwienia, że wierzchołek drzewa sięga tak wysoko w niebo nad sosny borowe i taki jest zielony, mro­zem nie tknięty, śniegem nie osypany. Poznał, że to jabłoń.

Kiedy tak ją ogląda i nadziwić się nie może, naraz pomiędzy konarami widzi jakby dom wielki, rozłożysty, co wisi gdzieś po­śród liści i przez zieleń prześwituje. “Co to za dom?" pomyślał, “muszę go obejrzeć".

Schował siekierę do dziupli, splunął w garście, podskoczył, za najniższą gałąź się chwycił, wydźwignął się i nuż leźć na jabłoń.

A tu już i słońce zaszło, musiał się śpieszyć, żeby jeszcze za dnia dojść. Bo, wiecie, to nie było tak, jakbyście leźli na zwyczajną jabłonkę owoce trząść, nie! Na tamto drzewo droga była daleka i mozolna, z dziesięć dzwonnic kościelnych musielibyście ustawić jedną na drugiej, żeby sięgnąć do wierzchołka. A dom wisiał pod samym czubem.

To był dom czterech wielkoludów. Bo wtedy były na świecie wielkoludy okrutne i złe, potrafiły nawet człowieka zjeść. Chło­pak nic o tym nie wiedział, więc wszedł do ich domu.

Zobaczył na ławie rozkrajany bochen chleba, ogromny jak młyńskie koło. Ukrajał sobie tęgą pajdę i zjadł, a na chlebie nawet znaku nie zostało, jakby kto okruszynkę odskubał.

Potem chłopak wlazł pod łóżko i zasnął. Nie mógł wleźć na łóżko, bo było takie ogromne jak cała chata jego rodziców. No i wolał się schować.

Ledwo zasnął, aż tu zbudził go grzmot — to wielkoludy wracały i ostatni trzasnął za sobą drzwiami. Co który z nich stąpnie, trzeszczy cały dom i podłoga jęczy. A kiedy wielkoludy legły na łożu, to się dom tak zakołysał, jak od trzęsienia ziemi.

Chłopak leży pod łożem, nie śmie wyjść, nie śmie z boku na bok się przewrócić... Słucha, o czym wielkoludy z sobą rozmawiają. Kiedy mówią, robi się taki huk, jakby kto skały łupał i toczył z gór po kamienistych zboczach.

Mówi pierwszy wielkolud:

— Wiem o jednym młynie niedaleko stąd. Tam leży w łóżku piękna dziewczyna i śpi. Rano porwę ją i przyniosę ją sobie tutaj. Mówi drugi wielkolud:

— Wiem o jednym drzewie na rozstajnych drogach. Biedny drwal chce je ściąć. Pod korzeniami tego drzewa jest ukryty skarb, wygrzebię go sobie i przyniosę tutaj.

Mówi trzeci wielkolud:

— Wiem o jednym domu, ludzie muszą tam nosić wodę z da­leka. Obok tego domu leży kamień, na nim siedzi żaba. Pod ka­mieniem jest źródło, a ludzie o tym nie wiedzą. Ja to źródło od­kryję, ale nikomu wody darmo nie dam, tylko będę ją sprzedawał i dorobię się majątku.

Mówi czwarty wielkolud:

— Wiem o jednym zamku zaraz za naszą granicą. Tam mieszka król, co ma chorą córkę, i żaden doktor nie umie jej wy­leczyć. Ale niech tylko królewna zje jabłko z tego drzewa, na któ­rym pobudowaliśmy sobie dom, zaraz wyzdrowieje. Zaniosę jej takie jabłko, wtedy będzie musiała zostać moją żoną.

Tak to wielkoludy porozmawiały, a potem zaczęły ziewać, aż wiatr zagwizdał po izbie. Wreszcie usnęły i tak chrapały, jak­by sto armat waliło. Chłopak ostrożnie wysunął się spod łóżka.

Miał wielką ochotę pobiec zaraz do chorej królewny. Ale pomyślał, że wtedy jeden wielkolud porwie młynarzównę, drugi wykopie skarb, trzeci zabierze studnię, a czwarty królewnę za żonę.

Zerwał jabłko, zlazł z drzewa i pobiegł do młynarza.

Młyn stoi cichy, księżyc srebrne iskry sypie na wodę, sowa pokrzykuje w spróchniałej wierzbie na grobli:

— Prędzej, prędzej!

Zapukał chłopak do drzwi, zastukał w okiennice. Otworzyło się okienko pod dachem i wyjrzał zaspany młynarz:

— Kto tam się tłucze po nocy?

— Pilnuj córki, dobry człowieku, bo inaczej porwie ci ją rano wielkolud z gór!

Stamtąd poszedł chłopak co prędzej na rozstajne drogi. Już zaczęło świtać i właśnie przyszedł drwal z siekierą rąbać drzewo.

— Rzuć siekierę — zawołał chłopak — a bierz co prędzej łopatę i wykop skarb spod korzeni! Jak nie wykopiesz, to ci go wielkolud porwie.

Drwal pochwycił łopatę, grzebnął raz, drugi, trzeci — a tu razem z ziemią sypią się złote talary.

— Poczekaj — mówi drwal — podzielimy się sprawiedliwie.

— Weź wszystko, masz żonę i dzieci, mnie wystarczy jeden talar na drogę — powiedział chłopak, podniósł talara i popędził dalej.

Przybiegł do bezwodnego domu. Zrzucił żabę, odwalił ka­mień i odkrył źródło.

— Macie tu tyle wody, ludzie, ile chcecie — powiedział chło­piec do mieszkańców domu.

Oni chcieli go wynagrodzić, ale nic nie wziął i zaraz ruszył w dalszą drogę.

Bał się, żeby nie było za późno, więc śpieszył się jak mógł. Przekradł się przez granicę (bo ten góral to był Szwajcar, a Szwaj­caria nie miała swoich królów) i poszedł do królewskiego zamku.

Wszyscy tam chodzili na palcach i wzdychali, bo królewna była taka chora, że strach ich brał, czy nie umrze. Król rozesłał posłów po wszystkich krajach, że jeżeli ktoś uleczy mu córkę, to dostanie ją za żonę i połowę królestwa na dodatek.

Chłopak kazał zaraz prowadzić się do chorej. A ona leży ble­dziuśka jak śnieg, oczy ma zamknięte, wargi sine, rączki wychudłe...

Chłopak włożył jej do ręki jabłko z drzewa wielkoludów — królewna otworzyła oczy. Kiedy je powąchała — uśmiechnęła się. A kiedy je zjadła — od razu wyzdrowiała.

To dopiero była radość! Król i królowa wyprawili zaraz wesele, zaprosili wszystkich na ucztę i na zabawę. Tańcowano tak wesoło, że potem przez cały miesiąc wszyscy szewcy ledwo mogli nadążyć z żelowaniem butów.

Stary król niedługo umarł, a wtedy młody góral, co przyniósł uzdrawiające jabłko, został królem na jego miejsce.

Tymczasem mijał już rok, więc wyruszył do lasu, żeby spotkać się ze starszym bratem pod sosną. Poszedł sam jeden i brat sta­wił się sam jeden, ale jakiś wynędzniały i markotny. Jemu przez ten czas wcale się nie powodziło.

Opowiedział młodszemu, że zgodził się za pastucha, ale kiedy odsłużył swoje i miał wziąć wypłatę, ostatniego dnia wzdęła mu się krowa na pastwisku i zdechła. Gospodarz złajał go, czemu ją pasł na mokrej trawie. Nic mu nie wypłacił i jeszcze kijem chciał poczęstować na odchodne.

Starszy brat z początku nie wierzył, że młodszy został królem, myślał, że żartuje. Potem poczuł w sercu złość i zazdrość. Za­czął wypytywać, jak i co. Tamten opowiedział mu o wielkoludach, o młynarzównie, o skarbie, o wodzie i o chorej królewnie.

— Przyszedłem tu, bracie, żeby cię zabrać do siebie, na zamek — powiedział. — Sam sobie wybierzesz, co będziesz chciał robić, a moja głowa w tym, żeby ci było dobrze.

Ale starszy pomyślał: “żeby mnie nawet zrobił kanclerzem albo hetmanem, albo zarządcą pałacowym, zawszeć on będzie królem nade rnną. Nie chcę! Czy to on lepszy ode mnie?" I nie zgodził się.

Młodszy wrócił smutny na zamek, a starszy poszedł do wielko­ludów. Chciał też podsłuchać ich tajemnice. Kiedy młodszy myślał tylko o tym, żeby innych ratować, a pomimo to został królem, to cóż dopiero on, starszy i mądrzejszy: ,,ja tym bardziej powinienem na tym skorzystać", myślał starszy brat.

Chociaż go strach oblatywał, wlazł na jabłoń i schował się pod łożem wielkoludów. Rozległ się grzmot i podłoga jęknęła — to wróciły wielkoludy i trzasnęły drzwiami.

Ale przyszly tylko trzy. Ten czwarty, co chciał porwać młynarzównę, nie wrócił wcale. Bo młynarz zwołał wszystkich sąsia­dów, razem zaczaili się na wielkoluda i zatłukli go.

Tamci trzej chodzili teraz po izbie, grzmocili pięściami w stół i wołali jeden przez drugiego:

— Mnie się nie udało ze skarbem, bo drwal przedtem go zabrał.

— Mnie się nie udało ze studnią, bo ktoś przedtem wystra­szył żabę i kamień odwalił.

— Mnie się nie udało z królewną, bo ktoś już przedtem wyle­czył ją naszym jabłkiem.

— Kiedy zerwał nasze jabłko, to musiał tu być!

— Z pewnością podsłuchał naszą rozmowę i dlatego nam się nie udało, bo ten nicpoń wszędzie był pierwszy.

— A może on i teraz podsłuchuje? Szukajmy go!

Jak zaczęli szukać, tak znaleźli człowieka skulonego pod łóż­kiem — i zrzucili go z drzewa. O mało się nie zabił.

Młodszy brat sprowadził rodziców i brata do siebie i wszyscy żyli odtąd razem szczęśliwie. Tylko nie wiem, w jakim kraju. Ale to wszystko jedno, bo jechać tam nie mamy po co. Jesteśmy ludzie zwyczajni, straże nie wpuściłyby nas na królewski zamek.

O WOLARZU I CZARODZIEJSKIEJ PRZĄDCE

Żył raz sierota, który nie miał się gdzie podziać, więc miesz­kał u starszego brata i jego żony. Tamci byli chciwi i skąpi, karmili go odpadkami, chłopiec chodził w łachmanach. Sypiał w oborze na sianie.

Zresztą dobrze mu się tam spało, bo w oborze miał najlep­szego przyjaciela, a był nim bawół. Chłopak głaskał go po kę­dzierzawym łbie, bawół trącał go ciepłym pyskiem i tak zasy­piali obok siebie.

Nie rozstawali się także w dzień. Sierota prowadził bawołu do pracy, ale nigdy nie zapomniał paść go na najbujniejszym pastwisku. Latem dawał mu odpocząć pod drzewem w cieniu, kiedy skwar południowy najbardziej dokuczał, a sarn przez ten czas odpędzał od przyjaciela bąki wachlarzem z liści. Zimą, kiedy pod drzewem hulał mroźny wiatr, chłopiec prowadził bawołu na odpoczynek w zaciszne miejsce między skałami.

Nikt nie wiedział, jakie ten chłopiec ma imię, może go wcale nic posiadał? Więc nazywano go: Wolarz.

Wolarz nie miał z kim rozmawiać, odzywał się tylko do bawołu i śpiewał mu piosenki. Opowiadał mu o wszystkim, co mu się przydarzyło, i co by chciał mieć, i gdzie by chciał być. Bawół jakby rozumiał, ale nie mógł mu odpowiadać i to chłopca martwiło.

Tak mijał rok za rokiem.

Kiedyś starszy brat zawołał Wolarza i powiada:

— Jesteś już dorosłym mężczyzną. Czas, żebyś nareszcie osiadł na swoim. Chcę się z tobą podzielić ojcowizną. Dam ci bawołu i wóz na dwóch kołach, mnie wystarczy reszta gospodarki. Sam widzisz, że daję ci to, co najlepsze.

Wolarz wcale tego nie widział, przeciwnie: widział, że brat zatrzymuje sobie dom z ogrodem i pole i mleczne bawolice. Ale nie kłócił się ze starszym, tylko pomyślał: “niechże tak będzie, przecież bawół to mój najlepszy przyjaciel i na nic innego bym go nie zamienił".

Założył bawołu do wozu i ruszył w świat.

Minęli wieś, przeszli przez ogromny, ciemny las. Za tym lasem były góry. Tam Wolarz się osiedlił.

Rąbał drwa, zwoził je na targ w dolinę i zamieniał drwa na żywność.

Po jakimś czasie wybudował sobie chatkę ze słomianym dachem i posiał przed nią parę grządek. Miał już teraz prawdziwy, własny dom z ogródkiem.

Pewnej nocy, kiedy wracał z lasu prowadząc bawołu, usłyszał jakiś głos obok siebie.

— Wolarzu, Wolarzu, Wolarzu!

Kto to mógł się odzywać?

Głos rozległ się po raz drugi — tuż, blisko. A nikogo nie było widać.

Wtem Wolarz dostrzegł w świetle księżyca, że stary bawół otwiera i zamyka pysk. A więc to przyjaciel nareszcie przemówił! Wolarz tak się ucieszył, jakby mu podarowano coś najpiękniejszego.

— Jutro o zmierzchu idź zboczem góry aż do przełęczy — powiedział bawół. — Po drugiej stronie przełęczy skręć na prawo. Zobaczysz las, a w dole jezioro. Zejdź nad wodę, tam będą pły­wały wróżki. Znajdziesz ich szaty porozrzucane na brzegu, poszukaj sukienki z różowego jedwabiu i zabierz ją. Ta wróżka, która cię poprosi, żebyś jej oddał sukienkę, zostanie twoją żoną.

Nazajutrz po południu Wolarz poszedł zboczem góry, minął przełęcz i las, aż zaszedł nad jezioro.

Słońce właśnie zachodziło i na błękitnej wodzie błyszczały drobne purpurowe zmarszczki jak łuski ryby.

Wolarz schował się za krzakami i patrzył. W jeziorze pluskały się prześliczne wróżki.

Wysunął się ostrożnie, odnalazł różową sukienkę i znowu się ukrył.

Wróżki wyszły na brzeg. Jedna z nich zawołała:

— Śpieszmy się! Jeżeli nasza babka zauważy, żeśmy uciekły z nieba na ziemię, to nie wiem, co nam zrobi.

— Ach, gdzie moja sukienka? — martwiła się inna wróżeczka, biegając to tu, to tam nad brzegiem jeziora. — Oddajcie mi su­kienkę!

— Ja mam twoją sukienkę — zawołał Wolarz. — Nie bój się, piękna panienko.

I rzucił jej szatkę.

Wróżka się ubrała i usiadła obok Wolarza. Inne wróżki od­leciały już dawno, ona jednak rozczesywała długie, czarne włosy i rozmawiali. Wolarz opowiedział jej o sobie i ona jemu o sobie.

— Jesteśmy wnuczkami Bogini Zachodu — mówiła wróżka. — Nasza babka zapędza nas wciąż do przędzenia i tkania. ' Chce mieć dużo, dużo różnobarwnego atłasu, przetykanego złotem i srebrem. Ja przędę i tkam najładniej, więc nazywają mnie Czaro­dziejską Prządką.

Podniosła rękę i zatoczyła nią koło w powietrzu.

— Widzisz, jak pięknie jest teraz, kiedy słońce zachodzi? — mówiła dalej. — To my utkałyśmy te wszystkie barwy, co świecą w górze. Trzeba tych barw wiele, żeby przystroić całe niebo i wciąż potrzebne są nowe, inne co dzień, co godzinę. Toteż babka nie daje nam spocząć. Z całego świata nie widzę nic więcej, tylko rąbki sunących po niebie obłoków przez wąskie okienko.

Westchnęła. Spojrzała na Wolarza i zobaczyła w jego oczach współczucie. Opowiadała dalej:

— Dzisiaj babcia usnęła po obiedzie. Skorzystałam z tego i namówiłam inne prządki, żebyśmy uciekły na ziemię. Chociaż na chwilkę. Tu u was tak ślicznie, tak zabawnie, tak przyjemnie.

Wolarz powiedział nieśmiało:

— Piękna panienko, oboje umiemy pracować, może byłoby nam dobrze razem. Czy chcesz, żebyśmy byli mężem i żoną?

Wróżka pomyślała chwilę i zgodziła się.

Odtąd Wolarz pracował w polu i w lesie, a wróżeczka przędła i tkała. Dobrze im się żyło. Urodził im się synek, potem córeczka.

Wróżka opowiadała dzieciom śliczne bajki o niebieskich prząd­kach, o słońcu, księżycu i gwiazdach.

— Ale ja wolę mieszkać z ludźmi — mówiła. — Wolę mieć was, moi kochani, i pracować z waszym ojcem, niż tkać atłasy uwięziona u babki. Tutaj strumyk szemrze tak słodko i wiatr szepcze pomiędzy liśćmi.

Jednakże Czarodziejska Prządka wzdychała czasami ukradkiem. Bała się, co zrobi Bogini Zachodu, jeżeli odnajdzie jej kryjówkę. Ale z nikim o tym nie mówiła.

Pewnego dnia, kiedy Wolarz pasł starego bawoła, ten prze­mówił znowu do niego:

— Na ziemi już ci pomóc nie mogę, musimy się z sobą po­żegnać. Kiedy umrę, zakop moje ciało, ale przedtem zdejmij ze mnie , skórę i schowaj starannie.

Wolarz, jego żona i dzieci serdecznie żałowali przyjaciela i płakali po nim. Zakopali jego ciało, a skórę schowali, jak przy­kazał.

A co się działo tymczasem w niebie?

Kiedy Bogini Zachodu zbudziła się z drzemki, była zdziwiona, że jest tak cicho. Rozejrzała się: nie ma wróżek przy warsztatach!

Strasznie się rozgniewała.

Rozgniewała się jeszcze bardziej, kiedy prządki wróciły z ką­pieli i okazało się, że brakuje najzręczniejszej.

— Chociażby się ukryła w rozpadlinach niebosiężnej góry Tajszan albo na wyspach koralowych pośrodku oceanu — za­wołała babka — i tak odnajdę krnąbrną dziewczynę!

Rozesłała niebieskich wojowników na wszystkie strony, ale daremnie szukali prządki przez kilka lat.

Wreszcie wypatrzyli ją w chacie Wolarza. Wtedy Bogini Zachodu sama pośpiesznie sfrunęła na ziemię.

Wolarz pracował w polu i nie widział, kiedy stara chwyciła jego żonę. Syn uczepił się jej sukni, chciał matkę zatrzymać t krzyczał ze wszystkich sił. Bogini Zachodu odepchnęła malca tak gwałtownie, że chłopiec upadł, a wicher uniósł babkę i wnuczkę. Czarodziejska Prządka zdążyła tylko krzyknąć do dzieci:

— Zawołajcie ojca!

Synek pobiegł co prędzej do niego, krzycząc i płacząc. Wo­larz przybiegł do chatki, ale było już za późno. Zobaczył tylko tkackie czółenko między nićmi nie dokończonej tkaniny, ryż gotujący się w garnku na ogniu i płaczącą córeczkę w progu. Czarodziejska Prządka zniknęła.

Wolarz szybko zarzucił na plecy bawolą skórę. Posadził dzieci do dwóch koszyków i uczepił te koszyki u obu końców bambusowego pręta, a pręt przewiesił przez ramię.

Skoro tylko wyszedł z chatki, zerwała się straszliwa wichura i uniosła ich wszystkich w powietrze. Gwizdała im w uszach, niosła wyżej i wyżej, aż im dech zamierał w piersiach.

Wreszcie Wolarz zobaczył w dali swoją żonę i jej starą babkę.

— Lecę ci na pomoc — zawołał do Czarodziejskiej Prządki.

Wtem Bogini Zachodu wyciągnęła z włosów szpilkę z drogo­cennego, zielonego kamienia i nakreśliła nią w powietrzu długą linię. W tej samej chwili szeroka, spieniona, biała rzeka zagro­dziła drogę Wolarzowi.

Odtąd w każdą pogodną noc ludzie widzą na niebie Mleczną Drogę.

Wolarz stanął z dziećmi na jednym brzegu, a Czarodziejska Prządka na drugim. Między nimi płynęła nieprzebyta, mleczna rzeka.

Widzimy ich z ziemi, błyszczą nam jak gwiazdy. Jedną z tych gwiazd nazywamy Altair, a drugą — Wega. Poproście uczonych ludzi, to je watn pokażą. Altair to Wolarz, a Wega — jego żona.

Kiedy babka znów kazała wnuczce tkać, prządka tak płakała, że łzy zalewały jedwabie i gasiły na nich barwy. Więc Bogini Zachodu powiedziała:

— Jeżeli będziesz przędła i tkała tak ładnie, jak dawniej, to raz na rok, siódmego dnia siódmego miesiąca według kalendarza księżycowego, pozwolę ci spotkać się z mężem i dziećmi.

Odtąd tego dnia prawie nie widać gołębi na ziemi. Wiecie, dlaczego? Bo wszystkie gołębie już od rana odlatują w daleką drogę. Robią z siebie most nad niebieską rzeką, żeby rodzina Wolarza mogła się spotkać.

Jeżeli chcecie wiedzieć, o czym oni szepczą na moście w noc radosnego spotkania, to wyjdźcie do ogrodu, ukryjcie się pod drzewem winorośli i posłuchajcie.

ŁUBIANKI Z WRÓBLOWEGO DOMKU

W dolinie między górami żyło dwoje staruszków. Mąż chodził codziennie po chrust do lasu, rosnącego na zboczu góry. Kiedyś, gdy wracał do domu, usłyszał, że coś piszczy cichutko w bambusowych zaroślach obok ścieżki.

“Co to takiego", pomyślał staruszek. Zbliżył się ostrożnie i zobaczył wróbelka. Podniósł go i przekonał się, że wróbelek ma zranioną nóżkę i dlatego nie może fruwać.

Staruszkowi zrobiło się żal ptaszka. Zaniósł go do domu, napoił źródlaną wodą, nakarmił ryżem, a nóżkę opatrzył, jak umiał najlepiej.

Wróbel został przy nim.

Staruszek i wróbel bardzo się zaprzyjaźnili. Ptaszek był coraz zdrowszy, co dzień ćwierkał swemu opiekunowi wesołą piosenkę: — Gdy od gór przylata powiew, tańcują listki bambusowe i wróble z nimi też pląsają w bambusowym gaju.

Dzieci sąsiadów przychodziły słuchać piosenki wróbla. Wszyscy go lubili.

Wszyscy — oprócz żony jego opiekuna, bo ta nie cierpiała wróbelka i wciąż myślała nad tym, jak by się go pozbyć.

Kiedy staruszek wychodził do lasu po chrust, wróbelek żegnał go czule. Jednakże pewnego ranka zaćwierkał tak żałośnie, że staruszek zasmucił się i przestraszył.

— Co się dzieje, ptaszku? — zapytał. — Nie bój się, niedługo wrócę.

Wychodząc poprosił żonę:

— Uważaj na naszego ptaszka, nie krzywdź go. Daj mu jeść, daj mu pić i pilnuj, żeby mu się co złego nie stało.

Staruszek poszedł w góry.

Kiedy nadeszła pora obiadu, wróbel czekał i czekał — a tu nic. Stara jeść mu nie dała, pić mu nie dała, tylko pierze i pierze przy studni.

Więc poleciał do niej i zaćwierkał:

— Tirli, tirli, babuniu, nakarm mnie!

Udała, że nie słyszy.

Wtem wróbelek zobaczył miskę z krochmalem. Miska stała na ławce. Ryżowy krochmal wyglądał bardzo apetycznie.

“Zjem go trochę, nie zrobię tym nikomu krzywdy", pomyślał wróbel i nabrał w dziobek odrobinę krochmalu.

Wtem starucha jak nie skoczy, jak nie uderzy go po skrzy­dełkach !

— Ach, ty, ptaszysko niegodziwe — krzyknęła — czy ja na to przygotowałam sobie krochmal do bielizny, żebyś mi go wy­jadał? Zbieraj mi się stąd, żebym cię więcej nie widziała, ty smoku!

Wróbelek pisnął z bólu i uciekł.

Pod wieczór wrócił staruszek z chrustem. Zdziwił się, że wróbelek nie wita go piosenką. Podszedł do klatki, zagląda — klatka pusta.

— Żono, gdzie się podział nasz wróbelek? — zapytał.

— Wróbel? To wstrętne ptaszysko. Wyjadał mi krochmal, wiec go wypędziłam.

— Co takiego? Jak mogłaś go wypędzić? — zmartwił się staruszek. — Biedny, kochany ptaszek, dokąd on poleciał?

— A bo ja wiem — burknęła stara — myślisz, że nie mam innej roboty, jak tylko oglądać się za wróblami.

Ściemniało się już i było za późno, żeby iść na poszukiwanie. Ale staruszek wciąż myślał o wróblu i nie mógł zasnąć przez całą noc.

Skoro tylko się rozwidniło, wstał, zwinął swoją matę cichutko i wyszedł.

Nie zbierał chrustu tego dnia, tylko chodził po polach, po górach, po zaroślach i szukał ptaszka.

— Wróblu, wróbelku, gdzie mieszkasz? Odezwij się — na­woływał staruszek.

Z gąszczu bambusowego odezwały się wreszcie głosiki:

— Tu jest jego mieszkanie! Tu, tu, tu!

Do staruszka podfrunęły dwa wróble i zaśpiewały mu ulubioną piosenkę.

— Gdy od gór przylata powiew, tańcują listki bambusowe i wróble z nimi też pląsają w bambusowym gaju.

Zaprowadziły staruszka do wróblowego domku. Przed dom­kiem powitało go całe stadko, a wszystkie ćwierkały uprzejmie i zapraszały go:

— Proszę wejść, proszę wejść.

Zaledwie staruszek przestąpił próg, aż tu z trzepotem podleciał do niego mały wróbelek i zawołał:

— Dziadziusiu, to ja!

To był ten wróbelek, którego on szukał.

To ci było spotkanie! Nie wiadomo, kto się więcej cieszył: staruszek czy wróbel.

Ptaszki zaprowadziły gościa do największego pokoju, a tam powitali go rodzice wróbełka. Dziękowali mu za uratowanie synka, częstowali go owocami i słodyczami.

Potem wróble pozapalały małe papierowe lampiony i rozleciały się z nimi po ogrndzte. Porozwieszały lampiony na gałązkach.

Różnokolorowe światełka wyglądały pośród liści i kwiatów prześlicznie.

Staruszek usiadł pod kwitnącą wiśnią i patrzył, a wróble tań­czyły dokoła i śpiewały:

— Gdy od gór przylata powiew, tańcują listki bambusowe i wróble z nimi też pląsają w bambusowym gaju.

Zapadł zmierzch, maleńkie lampiony świeciły coraz piękniej. Ale staruszek pomyślał o dalekiej drodze do domu i zaczął się żegnać.

— Jaka szkoda, że dziadziuś musi już iść — martwiły się wróble. — Nie puścimy go bez podarunku.

Przyniosły dwie bambusowe łubianki, większą i mniejszą. Każda z nich była opasana rzemieniem i miała rzemienne troki, żeby ją można było wziąć na plecy.

— Dziadku, wybierzcie, którą chcecie — zapraszały wróble.

— Nie mam już wiele sił — powiedział staruszek. — Wezmę mniejszą, będzie lżej. Zresztą po co mi tyle tego dobrego. Dzię­kuję wam, ptaszki kochane, do widzenia.

One pomogły mu wziąć łubiankę na plecy, życzyły mu zdrowia i staruszek ruszył w powrotną drogę. Najpierw szedł przez wróblowy ogródek ścieżyną wysypaną płatkami wiśni, a potem po górskim zboczu w dół.

Kiedy wrócił do chaty, jego żona rozkrzyczała się ze złości.

— Toś ty taki? Włóczysz się od samego rana i nawet wiązki chrustu nie przyniosłeś, ty leniuchu!

Staruszek zdjął z pleców łubiankę i powiedział:

— No, no, nie gniewaj się, żono. Patrz, przyniosłem ci podarunek.

— Co to takiego?

— Sam nie wiem. Otwórz i zobacz.

Ach, ile tam było ślicznych rzeczy! Z wierzchu sznury korali, pod nimi dwa pięknie haftowane jedwabne kimona, a pod tym wszystkim złote monety. Chyba z dziesięć garści tam było tego złota.

— Ojej, jakie bogactwo! — ucieszyła się stara. — Kto ci to dał?

— Wróble.

— Nie żartuj!

— To nie są żarty, to prawda. Wróble dały mi dwie łubianki do wyboru. Tamta była jeszcze większa.

— To czemu nie wziąłeś większej?

— Bo za ciężko byłoby mi nieść, a tego, co jest w tej łubiance, wystarczy nam aż nadto. Nie mieliśmy jej, a jakoś też żyliśmy oboje.

— Ach, ty głupcze — zawołała żona i znów się rozzłościła — wszystko robisz zawsze nie tak, jak trzeba. Czemużeś wziął mniej, jak mogłeś wziąć więcej? Teraz ja muszę iść za ciebie po tamtą większą łubiankę.

— Dlaczego? Dajże spokój, to wstyd się tak napraszać — tlumaczyl jej mai.

Ale ona, tak jak stała, pobiegła natychmiast w góry. Po drodze nawoływała:

— Wróbelku, gdzie mieszkasz? Wróbelku, gdzie mieszkasz?

Niebawem z bambusowych zarośli wyleciały dwa wróble na jej spotkanie i zaprowadziły ją do wróblowego domku.

Zaledwie staruszka przestąpiła próg, zaraz zaczęła się przy­milać do znajomego wróbla:

— Ach, ptaszku mój złociutki, jak ty ślicznie wyglądasz, jak się poprawiłeś w górskim powietrzu! Nie umiem ci powiedzieć, jak się z tego cieszę. Nie częstuj mnie niczym, bo śpieszę się bardzo, nie mam też czasu przyglądać się tańcom. Jeżeli masz dla mnie jakieś podarki, to daj mi je od razu. Nie chcę się przy­mawiać, nie jestem taka niedelikatna. Ale nie chciałabym ci się długo naprzykrzać, a znam twoje hojne serduszko i zgaduję, że nie będziesz chciał wypuścić mnie z pustymi rękami.

Wróble przyniosły znowu dwie łubianki — większą i mniejszą — i poprosiły, żeby wybrała, którą woli.

— Niech będzie ta — powiedziała stara, chwytając chciwie większą łubiankę. — Wzięłabym mniejszą, ale mój mąż żałuje, że nie zabrał większej, więc chcę mu zrobić przyjemność.

Ani nie podziękowała wróblom, ani się z nimi nie pożegnała* tylko zarzuciła co prędzej troki na ramiona i ruszyła w powrotną drogę.

Łubianka była bardzo ciężka, więc kobieta prędko się zmęczyła, tym bardziej, że szła szybko, bo gnała ją ciekawość.

— Trzeba trochę odpocząć — mruknęła. Zsunęła troki z ramion, postawiła łubiankę na pagórku przy drodzę i sama usiadła obok.

Wtem pomyślała: czemu mam czekać, aż zajdę do domu? Mogę przecież otworzyć łubiankę już teraz, żeby zobaczyć, co w niej jest.

Podniosła wieko — a tu wypełzają węże, wyłażą jaszczury, wyskakują ropuchy, wylatują smoki i miotają z pysków płomienie, Jakby łubianka dna nie miała, tyle tego!

Odskoczyła kobieta przerażona — i w nogi. Ucieka, aż kłapią jej sandały, ślizga się po korzeniach i znów zrywa, a potwory gonią ją i krzyczą:

— Ach, ty nienasycona! Skąpiradło przebrzydłe! Poczekaj, ty zła, chciwa babo.

Wybiegła wreszcie z bambusowego lasku. Wtedy straszydła gdzieś się podziały i przestały ją gonić. Widać ich władza nie sięgała dalej.

Starucha ledwo dowlokła się do domu, zapłakana i drżąca. Przyznała się mężowi do wszystkiego i przyrzekła, że odtąd nie będzie już taka chciwa i zła.

Kiedy staruszkowie usiedli wieczorem zgodnie przed chatą, usłyszeli znajomą piosenkę:

— Gdy od gór przylata powiew, tańcują listki bambusowe i wróble z nimi też pląsają w bambusowym gaju. To wróbel ich odwiedził i ćwierkał pośród kwiatów wiśni.

KOPCIUSZEK - BARANI KOŻUSZEK

Na skraju lasu stała chatka ze strzechą sczerniałą od starości, a w tej chatce mieszkała wdowa z trzema córkami. Nie byłoby tam tak ubogo, gdyby starsze dziewczęta chciały przyłożyć się do pracy. Ale one tylko mizdrzyły się przed lusterkiem, wy­sypiały się i kłóciły o to, która z nich wyjdzie za mąż za kró­lewicza.

Cała robota spadła na najmłodszą siostrę, bo ich matka była stara i chora. Najmłodsza nie miała czasu stroić się i wysypiać.

Ale starsze nie były jej wdzięczne za to, że dla wszystkich gotuje, pierze i sprząta. Jeszcze wyśmiewały się z niej i przezy­wały ją kopciuszkiem. Bo krzątając się przy kuchni bywała czasem zasmolona, kiedy wiatr dmuchał kominem, a dym cofał się do izby.

Jakoś na wiosnę matka zachorowała i umarła.

Zaledwie córki ją pochowały — chatka spłonęła od pioruna. Udało im się uratować z pożaru tylko matczyną skrzynię.

W tej skrzyni matka chowała świąteczny przyodziewek i tro­chę grosza na czarną godzinę.

Prawie wszystko córki wydały na pogrzeb, a resztą pieniędzy i odzieżą matki podzieliły się dwie starsze. Najmłodszej dały tylko stary matczyny kożuszek. Kiedy się w niego ubrała, śmiały się z niej i wołały:

— Ależ z ciebie strojna pani! Prawdziwy Kopciuszek — Ba­rani Kożuszek.

Poszły trzy siostry szukać służby. Starsze pobiegły prosto do królewskiego pałacu. Każda myślała, że zostanie damą dworu i królewicz zaraz się w niej zakocha. Ale zgodzono je tylko na pokojówki.

Najmłodsza szła lasem powolutku i popłakiwała z żalu za matką i za rodzinną chatą.

Wtem zobaczyła, że coś bieleje na mchu pośród polany. Po­deszła i przekonała się, że to końska czaszka biała od starości.

Pomyślała: “biedne konisko służyło pewno ludziom aż do śmierci, a nikt go nie pochował".

Wygrzebała dołek na środku polany i ułożyła w nim końską czaszkę. Usypała nad nią kopczyk z ziemi, okryła go mchem i po­szła dalej.

Za lasem szukała służby po chatach, ale nikt jej nie potrzebował. Zaszła więc i ona wreszcie do królewskiego pałacu.

Żyła tam królowa wdowa z jedynakiem, pięknym, ale roz­pieszczonym królewiczem.

Okazało się, że pomywaczka kuchenna właśnie wyszła za mąż, więc wzięto Kopciuszka na jej miejsce. Zabrała się zaraz do zmy­wania naczyń.

Niezadługo przybiegła do kuchni wystrojona jej najstarsza siostra po bułeczki dla królewicza. Udała, że nie zna Kopciuszka.

Potem wpadła druga siostra po kawę dla królewicza i popatrzyła na Kopciuszka tak, jakby go widziała po raz pierwszy w życiu.

“Kiedy się mnie wstydzą, nie odezwę się do nich, niech nikt nie wie, że to moje siostry", pomyślała najmłodsza. Westchnęła tylko i zmywała dalej.

Zdarzyło się któregoś dnia, że królewicz zawołał przez okno:

— Niech no mi kto przyniesie kubek wody!

Kopciuszek przechodził właśnie pod oknem, niosąc do kuchni dwie konwie wody ze źródła. Pobiegł prędko po srebrny kubek, nalał pysznej, zimnej wody i podał ją królewiczowi.

Ale ten pochwycił kubek, chlusnął wodą w twarz Kopciuszka i zawołał:

— Precz stąd, kuchenny kocmołuchu! Mam dworzan na swoje usługi.

Przykro zrobiło się Kopciuszkowi, bo on przecież chciał dogodzić mu jak najlepiej. Połykając łzy wrócił do kuchni, skoń­czył zmywanie i pobiegł do lasu wypłakać się w samotności.

Przypadkiem trafił na tę samą polanę, na której kiedyś po­grzebał końską czaszkę.

O dziwo! — w miejscu, gdzie usypał kopczyk, wyrósł wspa­niały dąb złotolistny i świecił wśród innych drzew jak zorza.

Kiedy dziewczyna stanęła przed nim zdumiona, dąb zaszumiał złotymi liśćmi:

— Zlitowałaś się nad porzuconą czaszką biednego zwierzęcia i pochowałaś ją w ziemi razem ze złotą żołędzia, która w niej była ukryta. Ja wyrosłem z tej żołędzi i chcę ci się odwdzięczyć. Jeżeli będziesz kiedyś potrzebowała pomocy., zapukaj w moją korę trzy razt '. powiedz te -słowa:

Złoty dębie, otwórz się, Złoty dębie, poratuj mnie!

Pośród gałęzi rozległo się gruchanie gołębi:

— My ci także pomożemy.

Te obietnice pocieszyły Kopciuszka, przestał płakać i wrócił do pałacu.

Nazajutrz była niedziela i Kopciuszek chciał pójść do kościoła. Ale królowa postawiła przed nim garniec maku zmiesza­nego z popiołem i powiedziała:

— Pamiętaj, żebyś mi przedtem wybrała czysty mak i żebyś nie zgubiła ani jednego ziarnka!

Królowa wróciła do swoich komnat, siostry Kopciuszka za­częły stroić się do kościoła, a ona sama zabrała się do przebierania maku. Ciężko jej było na sercu, bo wiedziała, że tej robocie na czas nie wydoła.

Wtem zleciały się do maku trzy siwe gołębie. Dziewczyna się przestraszyła, bo myślała, że chcą go wydziobać. Ale gołębie zaczęły wybierać mak z garnka do pustej donicy tak zręcznie i szybko, że niebawem został w garnku sam piopiół.

Kopciuszek uszczęśliwiony podziękował gołębiom i pobiegł do lasu. Robota była skończona, więc mógł wybrać się do ko­ścioła.

Zapukał trzy razy w korę złotego dębu i zawołał:

— Złoty dębie, otwórz się, Złoty dębie, poratuj mnie!

O dziwo — pień się rozsunął i utworzyła się w nim szeroka szczelina, przez którą ze środka świecił blask. Z tej szczeliny wyje­chała malowana kareta zaprzężona w sześć koni, a za nią wygalo­nowani słudzy wynieśli kufer. Ustawili go pod dębem i podali Kopciuszkowi klucz. Otworzył kufer, wyjął z niego prześlicz­ną srebrną szatę i srebrne pantofelki. Przebrał się za pniem dębu, wsiadł do karety i pojechał do kościoła.

Królewicz od razu Kopciuszka zauważył, ale go nie poznał w tej pięknej, strojnej pani.

Po skończonym nabożeństwie wysłał marszałka dworu, żeby się dowiedzieć, kto to taki i skąd przyjeżdża.

Kopciuszek właśnie wsiadał do karety, kiedy podszedł mar­szałek z zapytaniem.

Odpowiedział mu ze śmiechem:

— Nazwiska nie mam żadnego, a przyjechałam z tego kraju, w którym dziewczętom oblewają twarz wodą.

Kareta odwiozła ją do dębu, a tam strojna pani przebrała się z powrotem w kożuszek i wróciła do kuchni zmywać naczynia.

Wieczorem słyszała, jak jej siostry rozmawiały z zazdrością na korytarzu o pięknej nieznajomej. Uśmiechnęła się i pomyślała: “co by to było, gdyby wiedziały, że to ja!"

Po kilku dniach zdarzyło się, że królewicz napisał pilny list i potrzebował piasku, żeby posypać nim ten list i wysuszyć atra­ment, bo nie znano jeszcze wtedy bibuły.

Kopciuszek usłyszał pierwszy wołanie królewicza i przyniósł zaraz spodeczek pełen złotego, suchutkiego piasku.

Ale królewicz cisnął w niego tym spodeczkiem, aż mu oczy zasypał piasek i zawołał:

— Znowu tu jesteś? Marsz do kuchni!

Przykro zrobiło się Kopciuszkowi. Przemył oczy w strumyku i wrócił do garnków.

W następną niedzielę królowa kazała Kopciuszkowi przebrać aż dwa garnce maku.

I znów pomogły mu gołębie, a od dębu dostał jeszcze pięk­niejszą szatę, całą złocistą i pantofelki też złote.

Gdy po skończonym nabożeństwie marszałek dworu zapytał, skąd przybywa, odpowiedział:

— Z tego kraju, w którym dziewczętom piasek sypią w oczy.

Minęło znowu kilka dni. Pewnego wieczoru po skończonej robocie Kopciuszek usłyszał, że słowik śpiewa w sadzie. Przy­pomniał sobie rodzinną chatkę, bo tam o tej porze tak śpiewały słowiki w zaroślach.

Niewiele myśląc, wybiegł do sadu i szedł ścieżką w stronę, skąd dolatywał śpiew.

Nie wiedział, że królewicza także słowik wywabił z pałacu i spotkali się na tej samej ścieżce. Królewicz trzasnął Kopciuszka biczykiem po kożuszku i zakrzyknął gniewnie:

— Ustąp mi z drogi, barani kożuchu!

Kopciuszek wrócił do swojej izdebki i długo nie mógł zasnąć, tylko płakał w ciemnościach.

Przyszła znów niedziela. Królowa nie wiedziała, w jaki spo­sób Kopciuszek tak szybko przebiera mak, i chciała się przekonać, co też on potrafi, więc dała tym razem aż trzy garnce do prze­bierania.

Ale gołąbki i z tym dały sobie szybko radę, a Kopciuszek obiegł znów do lasu.

Nie mógł zapomnieć, jak to królewicz uderzył go biczykiem chciał tej niedzieli ukazać mu się jeszcze bardziej wspaniale, tuknął więc trzy razy w korę dębu i poprosił:

— Złoty dębie, otwórz się, Złoty dębie, poratuj mnie! Daj mi powóz najpiękniejszy, Daj mi orszak najstrojniejszy, Daj mi szaty najbogatsze, Niech królewicz na mnie patrzy.

Dąb się otworzył, wyjechała z niego złota kareta zaprzężona w śnieżnobiałe konie, a w kufrze Kopciuszek znalazł suknię i trzewiczki naszywane klejnotami tak gęsto, że aż iskrzyły się tęczo­wymi ogniami.

Tym razem królewicz postanowił dowiedzieć się koniecznie, kim jest piękna nieznajoma.

Zanim wyszła z kościoła, kazał wylać beczkę smoły przed pro­giem, żeby w niej ugrzęzła i nie mogła przejść.

Ale ona nie dała się schwytać. Przebiegła prędko przez smolną kałużę, utkwił w niej tylko jeden jej pantofelek.

Wskoczyła do karety, wychyliła się przez okno i zawołała do królewskich dworzan, którzy za nią gonili:

— Powiedzcie waszemu panu, że przyjechałam z tego kraju, w którym niedobry królewicz smaga dziewczęta biczykiem!

Śnieżnobiałe rumaki uniosły złocistą karetę.

Kiedy przyjechała do złotego dębu, zaprząg znikł, ale Kop­ciuszkowi zostały wspaniałe szaty i jeden pantofelek.

Zakryła baranim kożuszkiem suknię naszytą klejnotami, pan­tofelek schowała w zanadrze i wróciła do pałacowej kuchni.

Tymczasem z królewskiego rozkazu szukano wszędzie pięknej nieznajomej. Nie znaleziono jej w mieście ani w okolicy, więc królewicz kazał przeszukać pałac.

Piekło go wspomnienie słów pięknej pani, które mu po­wtórzono. Któż to podpatruje, co on robi, i potem szydzi sobie z niego?

Zawołano wszystkie dworki i pokojowe, kazano im przymierzyć usmolony pantofelek. Siostry Kopciuszka robiły, co mogły, żeby go włożyć, ale żadna nie mogła wcisnąć na swoją stopę, taki był mały i zgrabniutki.

Już się wydawało, że właścicielka trzewiczka nie znajdzie się nigdzie, kiedy królowa przypomniała sobie o Kopciuszku i roz­kazała:

— Przyprowadźcie mi tu młodą pomywaczkę z kuchni. To z pewnością nie jej pantofelek, ale skoro wszystkie dziewczęta go przymierzają, niech przymierzy i ona.

Sprowadzono Kopciuszka. On zgrabną stopkę wsunął w trzewiczek — i drugi wydobył z zanadrza.

Zdjął kożuszek, zaiskrzyły się klejnoty, a on rzekł:

— Chciałam ci, panie, dogodzić, a ty wodą chlusnąłeś" mi w twarz. Potem sypnąłeś mi piaskiem w oczy. Potem trzepnąłeś mnie biczykiem po baranim kożuszku, który jest mi pamiątką po matusi nieboszczce. Gdyby nie to, że ci się ukazałam w pięk­nych szatach, gardziłbyś dalej pomywaczką. Odejdę stąd i nigdy więcej nie wrócę.

Królewicz upadł jej do nóg zawstydzony i zaczął ją przepraszać.

Gdy wreszcie uzyskał przebaczenie Kopciuszka, ucałował ręce swojej matki i zawołał:

— Tylko ją chcę mieć za żonę! Nie odmawiaj, matko, swego, błogosławieństwa.

Wtem rozległ się w sieniach krzyk. To starsze siostry Kop­ciuszka podsłuchiwały za drzwiami. Kiedy usłyszały, że królewicz chce się z nią ożenić, uciekły z pałacu, krzycząc ze złości i wyry­wając sobie włosy z głowy. Nie wróciły już nigdy.

Kopciuszek wyszedł za mąż za królewicza, żyli z sobą długo i szczęśliwie.

Pod złotym dębem młoda królowa postawiła kaplicę na po­dziękowanie Bogu.

O KRAKOWSKICH PSACH I KLEPARSKICH KOTACH

Czy znacie Kraków? A może mieszkacie w Krakowie? Jeżeli tak, to wiecie, że kiedy się idzie od Rynku ulicą Floriańską, do­chodzi się do starożytnej bramy murowanej, a za tą bramą jest taka dzielnica Krakowa, która nazywa się: Kleparz.

Ale może nie wiecie, że dawniej Kraków był znacznie mniejszy niż dzisiaj. Kończył się na murach, które opasywały go dookoła. Brama Floriańska prowadziła właśnie na zewnątrz tych murów, przez nią wychodziło się z Krakowa albo wchodziło do niego. A Kleparz, który zbudowano już za murami, był jak­by oddzielnym miastem.

Podobno Krakowianie i Kleparzanie kłócili się nieraz z sobą o różne rzeczy. Przede wszystkim wiecie o co? O psy i koty!

— Pies, to rozumiem: wierny stróż i przyjaciel człowieka — mówili mieszkańcy Krakowa. — A kot to stworzenie fałszywe, chytre. To sobek i łasuch. Tu śmietanę zliże, tam ściągnie sło­ninę...

— Oho, a psy to nie łasują? — obruszali się Kleparzanie. — Jeszcze jak! Przy tym uszy bolą od ich szczekania, pisku i wycia. Kot jest pożyteczny, bo łowi szczury. A pies to leń, ani się o nie zatroszczy. Toteż cały Kraków jest zaszczurzony, a nasze piwnice i strychy są bezpieczne, bo wy hodujecie psy, a my — koty.

— I cały wasz Kleparz pachnie kotami, gdzie tylko się ruszyć — dogadywali Krakowianie.

Tak się kłócili mieszkańcy Krakowa z mieszkańcami Kleparza.

Ale psy i koty wcale się wtedy jeszcze nie kłóciły z sobą, prze­ciwnie, bardzo się lubiły. Krakowskie psy biegały przez Bramę Floriańską do kotów, żeby się z nimi bawić. A kleparskie koty robiły wycieczki do Krakowa, żeby odwiedzić psy. Odbywało się to co prawda ukradkiem, bo krakowianie i kleparzanie patrzyli krzywym okiem na tę komitywę.

Co dziwniejsze, to że koty żyły wówczas w zgodzie także i z my­szami. Polowały tylko na szczury i to im wystarczało. Tym bar­dziej, że kleparzanie odżywiali swoich ulubieńców smakołykami.

Kto z was zna Kraków, ten wie, że pośrodku Rynku stoi tam piękny, duży budynek, który się nazywa “Sukiennice", bo dawniej sprzedawano tam sukno. Po sukno i inne towary zjeżdżali się do Krakowa ludzie z bliższych i dalszych okolic.

Rynek był więc zastawiony straganami, na których przekupki sprzedawały najróżniejsze rzeczy. Pośród straganów uwijały się psy. Z czasem tak się rozzuchwaliły, że nie poprzestawały na tym, czym je częstowano, lecz zaczęły łasować ze straganów.

Sprzykrzyło się to wreszcie przekupkom i zapowiedziały psom:

— Kochane pieski, za dużo sobie pozwalacie. Macie raz na zawsze skończyć te zbytki. Nie wolno nic ściągać ze straganów ani z wozów. Tylko jeżeli coś spadnie na ziemię, wolno wam to zjeść, inaczej nie. Zapamiętajcie to sobie, bo kto nie usłucha, będzie srodze ukarany.

Psy zobaczyły, że to nie przelewki, więc obiecały poprawę, Poprosiły tylko, żeby kramarki dały im dokument na piśmie, że co spadnie na ziemię z wozu albo ze stragana, to wolno psom zjeść.

Przekupki się zgodziły. Pisarz ratuszowy wypisał pięknie ten układ na pergaminie i przyczepił do niego pieczęć.

Psy postanowiły dobrze schować swój dokument. Bo jakby kto zapomniał o tym przywileju, trzeba mu będzie go pokazać, żeby przeczytał czarno na białym, do czego krakowskie psy mają prawo.

Zbiegły się wszystkie na łączkę pod Wawelem i tam nad Wisłą zaczęły radzić w sekrecie, gdzie najbezpieczniej będzie ukryć drogocenny pergamin.

— Schowałbym go w budzie — szczeknął Murzynek. — Cóż, kiedy moja buda zawsze otwarta. Jak mnie nie ma, mógłby ktoś wziąć.

— Moja buda zacieka — tłumaczył się Cygan.

— Psie budy tu na nic — oświadczył Kruczek. — Gdzie można w nich schować taki zwitek? Pod słomą? Jak ludzie będą nam zmieniać słomę, razem z nią wyrzucą nasz dokument.

Niektóre psy nie miały bud; ale w mieszkaniach tym bardziej nie było nigdzie takiego kącika, dokąd człowiek by nie zajrzał.

Wreszcie odezwał się Bryś mądrala:

— Wiecie co, zanieśmy nasz przywilej do kotów na przechowanie. Koty znają najlepsze kryjówki. Łażą po strychach, po piwnicach, nawet po drzewach i dachach. Robią to cicho, ukrad­kiem, trudno je wyśledzić. Tam dokument będzie bezpieczny.

— Wyborna myśl — zawołały inne psy. — Chodźmy na Kle­parz! Ale przedtem przyrzeknijmy sobie, że nie zdradzimy naszej tajemnicy przed obcymi.

Złożyły uroczyście takie przyrzeczenie i poprosiły Brysia, żeby poszedł z pergaminem do kleparskich kotów. “Gromadą lepiej tam nie iść, bo'to zwróciłoby uwagę", mówiły.

Zanim zamknięto na noc Bramę Floriańską, Bryś przemknął się na Kleparz. Kiedy koty dowiedziały się, o co chodzi, zebrały się na tajemną naradę.

Jeden kot, który lubił polować na ptaki, miauknął, że za Klepa­rzem rośnie wypróchniała wierzba i można by schować pergamin w dziupli.

— A jak piorun trzaśnie w wierzbę albo ludzie ją zrąbią, to co — miauknął inny kot. — Lepiej schowajmy w piwnicy.

— W piwnicy zapleśnieje — miauknął trzeci. — Lepiej na strychu.

Postanowiły ukryć pergamin na strychu kamieniczki klepar­skiego burmistrza. Mruczek pobiegł tam i schował przywilej pod samym dachem, za belką.

Minęło dziesięć lat, pięćdziesiąt lat — sto lat.

Psy sprawowały się grzecznie i nie lasowały. Przekupki kar­miły je obficie, przy tym w tłoku nieraz jaki smaczny kęs upadł na ziemię i pies go zjadł. Było mu przecież wolno.

Na wszelki wypadek psy mówiły swoim dzieciom o spisanym układzie z kramarkami i gdzie on jest schowany.

Trafiła się wreszcie skąpa przekupka, której bułka spadła ze stragana w błoto. Obejrzała się, czy nikt tego nie dostrzegł, i już, już miała schylić się po bułkę, żeby obetrzeć ją fartuchem i położyć z powrotem na straganie, kiedy Bryś — a był to praprapraprawnuk tamtego Brysia — przyskoczył zwinnie i chciał jej porwać bułkę przed nosa.

— Ach, ty ladaco! — wrzasnęła przekupka i trzepnęła Brysia miotłą.

Bryś odskoczył i pisnął oburzony:

— Przecież co spadło, to nasze, taka była umowa.

— Nieprawda! _:

— Jak to nieprawda? Mamy przywilej na pergaminie.

— To mi go pokaż, jakeś taki mądry, a tymczasem fora ze dwora! — krzyknęła przekupka i znów zamachnęła się miotłą.

Bryś opowiedział o tym swoim kolegom. Postanowiono ode­brać od kotów dokument i pokazać go przekupce.

Bryś przemknął się więc Bramą Floriańską na Kleparz i po­prosił koty, żeby oddały mu przywilej prapraprapradziadków.

Koty też opowiadały swoim dzieciom i wnukom, że psy oddały im na przechowanie taki pergamin i że wisi on na strychu u bur­mistrza. Więc Mruczek — a był to praprapraprawnuk tamtego Mruczka — pobiegł tam i zaczął szukać we wskazanym miejscu.

Jakież było jego przerażenie, kiedy zamiast pięknie zapieczę­towanego pergaminu znalazł tylko nie dojedzony jego ogryzek i kawałek sznurka. Pergamin zjadły myszy.

Możecie sobie wyobrazić, co się działo, kiedy krakowskie psy dowiedziały się o tym od Brysia. Całą hurmą pognały na Kleparz, na rozprawę z kotami.

— To nie nasza wina, to wina myszy — piszczały przerażone koty, uciekając gdzie się dało.

— A kto obiecał pilnować? — ujadały psy.

No i odtąd skończyła się zgoda. Teraz kot parska i zmyka, na widok psa i pies goni kota. A mysz przed kotem umyka, bo wie, że kot chce ją ukarać.

Wieść o tej przygodzie rozeszła się wszędzie i odtąd między psami, kotami i myszami na całym świecie jest wojna.

Tak kończy się baśń o krakowskich psach i kleparskich kotach. A jednak... jednak znałam suczkę, która karmiła kocięta — sie­rotki. I widziałam psa i kota, które żyły w takiej przyjaźni, że kiedy szły spać, to kot zwijał się w kłębuszek tuż przy nosie psa. Może zapomniały, jak to było z tym pergaminem zjedzonym przez myszy?

Nie przypominajmy im lepiej. Może z czasem wszystkie psy i koty zapomną i będą żyły w zgodzie.

JAK OPOWIADAĆ BAŚNIE

Baśnie zamieszczone w tym zbiorze wybrałam spośród tysięcy baśni różnych narodów i opracowałam przede wszystkim z myślą o tych, którzy zechcą je opowiadać.

Skąd się wzięła baśń ludowa, jakie były etapy jej rozwoju, jaka jest jej wartość artystyczna, społeczna i wychowawcza, o tym pisano nieraz. Znacznie rzadziej i tylko mimochodem poruszano przy tym zagadnienia praktyczne, ważne dla bajarzy: komu mamy opowiadać baśnie, czym się kierować przy wyborze i w jaki sposób opowiadać.

Zanim ktoś napisze obszerniejsze studium na temat baśni ludowej, obejmujące również i te zagadnienia, może przyda się garść najprostszych wskazówek metodycznych. Byłabym za nie wdzięczna, gdyby mi ich udzielono, kiedy zaczynałam opowiadać baśnie przed szerszym audyto­rium, gdyż takie wskazówki pozwoliłyby mi uniknąć niejednej pomyłki.

Ale dlaczego właściwie mamy baśnie opowiadać, czy nie wystarczy, gdy będą czytane?

Oczywiście, że można baśnie czytać. Jednakże baśń ludowa zro­dziła się jako opowiadanie i gdy robimy z niej wyłącznie literaturę, odda­lamy się od pierwowzoru. Baśń czytana, zwłaszcza po cichu, ubożeje jak czytany dramat, który zrodził się z myślą o scenie.

Muza opiekująca się bajarstwem to prosta, nie uczona kobieta, stara jak ludzkość, a taka uboga, że nie wyposażała swoich sług ani w warsztaty pracy, ani w jakiekolwiek narzędzia czy rekwizyty. Cóż dziwnego, że zamki, pałace i akademie zapomniały o istnieniu tej staro­winy — wyprosiły ją stamtąd biblioteki. Tylko ludzie nie umiejący czytać i bezimienni jak ona — pasterze, prządki, nianie — tworzyli nadal pod tym znakiem i przekazali naszym czasom pamięć o tej ubogiej krewnej wspaniałych dziewięciu muz, sławionych przez tysiąclecia piórem, pędzlem i dłutem.

Jednakże nawet w tych czasach, gdy baśń była prawie zapomniana przez warstwy wykształcone, zajmowali się nią niektórzy wielcy pisarze. Jedni wspominali później o tym, jaki wpływ wywarły na nich baśnie zasłyszane w dzieciństwie, inni dawali im gościnę we własnej twór­czości.

Rozumieli, że baśń nie jest to po prostu podrzędny rodzaj literacki, lecz odrębna gałąź sztuki, spokrewniona jednocześnie z literaturą, z commedia dell'arte i z kunsztem wymowy. Toteż nie tylko pisali baśnie, lecz także — a nawet najpierw — sami je opowiadali. Gdyby nie mówiła nam tego biografia, powiedziałby o tym styl. Przeczytajmy (w oryginale!) jakąkolwiek baśń czy opowiadanie dla dzieci L. Tołstoja, wrażliwe ucho wyczuje od razu, że jest to jakby stenogram ustnego opowiadania, słowo żywe.

KOMU OPOWIADAĆ BAŚNIE

Zapomnieliśmy o tym, że lud tworzył swoje baśnie przede wszystkim dla dorosłych i na ogół sądzimy, że są przeznaczone tylko dla dzieci. Doświadczenie przekonało mnie, że to pomyłka.

Kiedy zaczęłam opowiadać baśnie na porankach dla dzieci, stwier­dziłam niebawem, że wśród słuchaczy zwiększa się pomału grono do­rosłych i to nie tylko takich, którzy towarzyszą dzieciom.

Niejednokrotnie opowiadałam też baśnie małym chorym, leczącym się w szpitalu. Kiedy później sama znalazłam się w szpitalu jako pacjentka, dorosłe chore wciąż prosiły mnie o baśnie.

Wyjeżdżałam z baśniami na Śląsk; górnicy reagowali nie mniej żywo niż ich dzieci. Tak samo robotnicy fabryczni. Podczas wakacji opowia­dałam baśnie na Podhalu, gromadziliśmy się wieczorami na łące dokoła ogniska. Zbiegała się dzieciarnia z całej wsi. Ale niezadługo zaczęli się schodzić także dorośli, przy czym stateczni, starsi gazdowie tylko z początku stawali z fajkami poza kręgiem światła, niebawem siedzieli już z nami przy ognisku.

Podobnych przykładów mogłabym przytoczyć więcej. Dowodzą one, że baśnie możemy opowiadać wszystkim, którzy je lubią.

Dziś, gdy baśnie opowiada się dzieciom w Domach Kultury, czytel­niach i świetlicach, gdy omawia się je w szkole — dobrze byłoby może skorzystać z renesansy bajarstwa dla dzieci i pomyśleć o rozszerzeniu kręgu słuchaczy.

WYBÓR I OPRACOWANIE BAŚNI

Co opowiemy, będzie oczywiście zależało od tego, komu mamy opo­wiadać.

Zgromadziłam w tym zbiorze kilkadziesiąt baśni łatwiejszych i trud­niejszych; jest w nim kilkanaście baśni polskich, inne są zaczerpnięte 2 twórczości ludowej różnych narodów.

Nie obawiajmy się opowiadać w Polsce baśni nawet bardzo dalekich ludów; od najdawniejszych czasów baśń ludowa śmiało przekraczała granice. Wzbogacamy w ten sposób wyobraźnię słuchaczy i kształcimy ich wrażliwość artystyczną na piękno w różnej postaci, dostarczając im przy tym sporo wiadomości o świecie.

Przypuśćmy, że układamy program baśniowy na jakąś imprezę dziecięcą. Bierzemy przede wszystkim pod uwagę, w jakim wieku będą nasi słuchacze.

Jeżeli mają przyjść przedszkolaki i dzieci z młodszych klas, będziemy unikali baśni długich i rozbudowanych, albo takich, które obracają się wokół zdarzeń i zagadnień niezrozumiałych dla dzieci w tym wieku. Gdy mają nas słuchać dzieci nieco starsze, staramy się wybrać baśnie o akcji bardziej skomplikowanej, bujniejszej fantastyce, egzo­tycznym tle lub trudniejszej problematyce.

Co jednak zrobimy, gdy mają się zejść jednocześnie dzieci starsze i młodsze? W takim wypadku pamiętajmy, że jeżeli umiemy dobrze opowiadać, zainteresujemy dziecko starsze nawet baśnią nieco zbyt dziecinną, szczególniej gdy będzie ona wesoła. Natomiast młodsze dzieci, nie rozumiejąc baśni za trudnej, zaczną nudzić się i hałasować. Baśni bardzo długich należy wtedy unikać, a trudniejsze opowiadać w sposób jak najbardziej przystępny. Stopień trudności baśni zależy bowiem nie tylko od fabuły, lecz również od tego, jak ją opowiemy.

Audytorium nie dobrane co do wieku stwarza jednak komplikacje, toteż jeśli tylko można, trzeba dzieci dzielić na grupy starszych i młod­szych.

Układając program baśniowy nie bądźmy pedantami. Nie starajmy się dobierać baśni jednego narodu lub narodów sąsiednich, chyba że urządzamy jakąś imprezę o charakterze specjalnym. Nie grupujmy też baśni według motywów lub zagadnień (“O skąpstwie", “o męstwie" itp.). Jeśli opowiadamy baśń z Północy, niech z nią sąsiaduje baśń z Południa. Jeśli pierwsza baśń jest groźna i dramatyczna, opowiedzmy po niej wesołą; po fantastycznej — obyczajową itp. Zaczynajmy od dłuższych, trudniejszych, a kończmy na łatwych. W ogóle im większa będzie różnorodność, tym bardziej zainteresujemy dziecko i tym wy­raźniej wystąpią wartości artystyczne i wychowawcze baśni.

Dbając o różnorodność, nie bądźmy i w tym pedantami. Nic to nie szkodzi, jeżeli jakiś poszczególny motyw powtórzy się kiedyś w innej baśni. Tym bardziej, że ten sam motyw użyty na przykład przez Samojeda, Araba i Polaka otrzyma inne zabarwienie plastyczne, emocjo­nalne, moralne.

Bajarze znajdą w tym zbiorze różne rodzaje baśni. Wybór ich został starannie przemyślany z rozmaitych punktów widzenia, aby dać do ręki bajarzowi lub bajarce taką całość, która może służyć jako podstawa repertuaru. Mogą oni dołączyć niektóre baśnie powszechnie znane, jeśli się upewnią, że dzieciom nie spowszedniały. Jednakże i w sto­sunku do takich baśni trzeba zastosować nowoczesną, krytyczną ocenę, aby nie szerzyć baśni szkodliwych z punktu widzenia ideowego. (“Jaś i Małgosia" i “Czerwony Kapturek" — okrucieństwo, “Kot w butach" — zdobywanie majątku i tytułów drogą oszustwa itd.).

Układając ten zbiór, miałam także na względzie czytelnika. Chcąc mu dostarczyć wrażeń różnorodnych i zmiennych, celowo nie szufla­dkowałam baśni, lecz je przemieszałam. Chodziło mi o to, żeby zbiór ten jako całość oddziaływał na odbiorcę, niby mozaika, w której sąsia­dują z sobą kamyki różnej wielkości i o barwach nieraz kontrastu­jących.

Zbiór baśni — to podstawowy repertuar bajarza. Ma on służyć przede wszystkim tym, którzy zaczynają pracę na tym polu. Im bardziej są zamiłowani i uzdolnieni w tym kierunku, im więcej nabierają doświad­czenia, tym silniej odczuwają z czasem potrzebę stworzenia repertuaru zupełnie własnego. Zaczynają gromadzić baśnie, czerpać je z różnych źródeł, polskich i obcych, wybierać te, które im najbardziej odpowiadają i opracowywać je po swojemu. Takie opracowywanie, które opiera się czasem na bardzo wątłym streszczeniu wątku ludowego, albo też na stapianiu kilku wersji tej samej baśni w jedną, może w pewnych wypadkach stać się wstępem do własnej, oryginalnej twórczości.

Dla takich “zaawansowanych" bajarzy, zbiór ten stanie się tylko punktem wyjścia. Sięgając potem po inne materiały, nie opracowane, będą .wiedzieli, jak należy samemu ze względów wychowawczych elimi­nować niektóre epizody albo je łagodzić, a w pewnych wypadkach odrzucać całą baśń.

Z drugiej jednak strony bajarz zrozumie, że w imię prawdy życiowej nie wolno mu się bawić w sentymentalizm i przez omijanie wszelkich momentów ujemnych podawać dzieciom karmelków zamiast posilnego chleba. Baśń wyrosła z prawdziwego życia przeszłych pokoleń i opo­wiadamy ją dzieciom, które też żyją życiem realnym.

Chodzi przede wszystkim o to, żeby w tym, co opowiadamy, była wyraźna oś krystalizacyjna. Nie to jest złe, na przykład, w baśni o “Kocie w butach", że występuje w niej spryciarz nie przebierający w środkach, tylko to, że baśń budzi dla niego sympatię słuchaczy. Nic by nie po­mogło, gdyby go jakiś bajarz-moralista na końcu “ukarał", bo ten właśnie podziw leży u podstaw całej baśni.

W baśniach opowiadanych dzieciom nie obawiajmy się nazywania dobra i zła wprost i mocno po imieniu. Bez moralizatorstwa, ale jako rzecz rozumiejąca się sama przez się. Dziecko tak właśnie wyraża się i wartościuje: “dobry staruszek", “zła kobieta" itp. Zbrodnia ma być ukarana, a praca, dobroć, męstwo — nagrodzone, inaczej obrażalibyśmy poczucie sprawiedliwości tak silne u dziecka, a mamy to poczucie wyrabiać.

Przeszkody, które dziecko napotka później w życiu realnym, będą miały inne kształty niż te, które zwalczał wdowi syn, idąc na Sobotnią Górę. Jeśli jednak wyłuskamy z baśniowych, zmieniających się obsłonek głębszy sens tych przeszkód, znajdziemy oszukaństwo, chciwość, za­straszenie, głód, pokusę łatwego życia i użycia. Ten ogólny, humani­styczny sens baśni trzeba uwypuklić, nie wpadając w “pouczanie".

Spotykamy się czasem ze zdaniem, że baśni ludowej nie wolno nam przerabiać, że wprowadzając do niej zmiany choćby niewielkie, fał­szujemy ją i pozbawiamy autentyczności. Z drugiej strony jednak, gdy sięgniemy do pierwowzorów, przekonamy się, że prawie żadna z baśni zasłyszanych bezpośrednio z ust ludu nie da się opowiedzieć dzieciom dosłownie, tak jak została zanotowana. Nieraz trzeba opuścić pewne epizody, inne rozbudować, aby stały się zrozumiałe. Czasem wystarczy przekształcić niektóre fragmenty, ale najczęściej trzeba opowiedzieć na nowo całą baśń po swojemu. Tak zresztą robili bajarze ludowi, ich poszczególne wersje nigdy nie są identyczne. A my opowiadając dzieciom, musimy jeszcze brać pod uwagę względy pedagogiczne, z któ­rymi oni się nie liczyli.

Do tego dochodzi sprawa języka, gdy formę gwarową musimy prze­tłumaczyć na język dla dziecka dostępny.

Opracowując baśnie, idźmy drogą pośrednią: nie wahajmy się przed wprowadzaniem pewnych zmian, ale zmieniajmy tylko o tyle, o ile to jest naprawdę konieczne. Nie posługujmy się bezkrytycznie cudzymi przeróbkami, lecz starajmy się zapoznać z wersją oryginalną. Pamiętajmy, że przeróbki dokonywane były nieraz przez literatów i pedagogów o zu­pełnie innych poglądach, upodobaniach i wymaganiach niż nasze. Pośród baśni polskich i obcych szukajmy nowych, nieznanych ogółowi słuchaczy, aby nasz repertuar odświeżać i wzbogacać.

Uwagi powyższe adresuję oczywiście do bajarzy bardziej wyrobio­nych i mających odpowiednie możliwości. Oni to przyczynić się mogą w pierwszym rzędzie do renesansu tej dziedziny twórczości artystycznej, jaką jest bajarstwo. Początkujący bajarze z konieczności opowiadają tylko to, co się samo nasunie, gdyż nie potrafią jeszcze ocenić tekstów krytycznie, a wyborem ich kieruje przypadek. Inni mimo odpowie­dniego przygotowania i chęci nie są w stanie do oryginalnych różnorodnych tekstów dotrzeć.

Jak mogą na przykład spośród tysięcy pozycji wyławiać baśnie według swego upodobania nauczyciele wiejscy albo nauczyciele i przedszko­lanki z prowincjonalnego miasta, pozbawionego dużej biblioteki? Dla nich ktoś inny musi dokonać wyboru i opracowania. Właśnie tym bajarzom i bajarkom przede wszystkim starałam się dać do ręki gotowy zbiór baśni ludowych w formie nadającej się do opowiadania. Miałam także na myśli rodziców — no i babcie, tradycyjne bajarki wszystkich pokoleń.

Gdy będą chcieli zbiór ten uzupełnić i wzbogacić, naczelną zasadą niech będzie dla nich ta: nie to jest najważniejsze, z jakiej oko­licy, z jakiego kraju dana baśń pochodzi, lecz to, jaką przedstawia wartość sama przez się. Baśnie ludowe są do pewnego stopnia dorobkiem wspól­nym. Cykl opowiadań o sprytnym lisie i głupim wilku powtarza się na zachodzie i wschodzie Europy, a nawet w Azji. W baśniach polskich spotykamy motywy znane z zachodniej opowieści rycerskiej o Trystanie i Izoldzie. A z drugiej strony tak bardzo, zdawałoby się, polska i ludowa baśń o “Ciekawej babie" znajduje się w zbiorze siedemnastowiecznego pisarza azjatyckiego, Ormianina Sułchan Saba Orbeliani, tylko u niego akcja rozgrywa się na pograniczu Persji, więc jej tło jest inne. Kto u kogo się zapożyczył, dociec nie sposób: kupcy ze Wschodu różnymi drogami przenikali do nas, mogli przynieść swoje baśnie. Ale i oni mogli u siebie opowiedzieć to, co zasłyszeli w dalekich krajach. O Orbelianim wiadomo, że spędził parę lat w zachodniej Europie.

Żywa i martwa woda, prastare, olbrzymie drzewo, walka ze smokiem, czarodziejski wierzchowiec — przyjaciel, Słońce — ludożerca, udany syn najmłodszy, który uchodzi za głupiego, chłopak z ludu zdobywający królewnę, nieszczęśliwa pasierbica, podziemne skarby strzeżone przez złe moce — te i inne motywy spotykamy rozsiane prawie wszędzie po świecie. Spośród baśni osnutych na jednym z nich starajmy się wybrać najlepszą; nie zawsze jest nią wersja najdłuższa i najbardziej rozbudo­wana. Gdy ją wybierzemy, opowiedzmy baśń po prostu i pięknie, usuwając niejako samych siebie w cień, a przemówi ona po swojemu. Posiada bowiem własną wymowę, którą nasze komentarze mogłyby zagłuszyć.

JAK OPOWIADAĆ

“Opowiedzmy pięknie"... Łatwo to powiedzieć, ale jak do tego dojść? I czy w ogóle potrzebny jest specjalny kunszt, skoro baśń ludową przekazali nam ludzie prości, nieuczeni?

Ażeby odpowiedzieć na ostatnie pytanie, trzeba by zapuścić się w dłuższe rozważania na temat sztuki ludowej w ogóle i naszego do niej stosunku, a to zaprowadziłoby nas zbyt daleko. Dla celów praktycznych wystarczy, jeżeli stwierdzimy, że jedni opowiadają baśnie lepiej, a inni gorzej. Gra tu rolę specjalny talent lub przynajmniej zdolności, ale ważne są też wprawa i doświadczenie. Opowiadania baśni można i trzeba się uczyć.

W tej nauce pierwszą zasadą niech będzie następująca: strzeżmy się wszelkiej maniery i sztuczności. U aktora są one przykre — u bajarza stają się wprost nieznośne i uniemożliwiają nawiązanie kontaktu z tak bezpośrednim, szczerym słuchaczem, jakim jest dziecko.

Przejdźmy z kolei do wskazówek bardziej szczegółowych.

A więc — każdej baśni trzeba się przede wszystkim nauczyć. Nie wystarczy przeczytać ją raz i drugi. Nie uczymy się jej wprawdzie w ca­łości dosłownie, tak jak.aktor uczy się roli, powinniśmy jednakże zapa­miętać poszczególne epizody i to nie tylko tak, jak się one działy, ale w tej kolejności, w jakiej o nich opowiemy; nie zawsze jest to kolejność chronologiczna.

Początek i zakończenie baśni należy umieć dosłownie, a także wstaw­ki wierszowane lub niektóre powtarzające się ustępy, które pod wzglę­dem artystycznym grają w baśni podobną rolę jak refren w piosence.

Ucząc się baśni, trzeba wyobrazić sobie jej treść możliwie dokładnie, i to nie tylko przebieg wydarzeń, lecz również wygląd zewnętrzny każdej postaci, jej ubiór, ruchy, a szczególniej sposób mówienia. Poza tym tło, na którym akcja się rozgrywa.

Zauważmy na przykład, że inaczej zachowuje się w nieszczęściu ojciec “Trzech córek u władcy wichrów", twardy i małomówny Samojed, niż pełen południowego temperamentu Włoch Aniello (“Koguci ka­mień"). Tam śnieżne zamiecie, sanie, kra, polowanie na foki, odzież ze skór, zimowe ciemności — tu kręte uliczki z rozwieszoną bielizną, palone słońcem drogi, ogrodzone murem winnice, cyprysy i oliwki, przydrożne gospody, iskrzące się błękitne morze.

Wprawdzie baśniom ludowym obce są szczegółowe opisy przyrody i realiów nie związanych bezpośrednio z akcją, a bajarz nie powinien obciążać nimi opowiadania, jednakże, aby dźwięczało ono prawdą i życiem, trzeba żebyśmy to wszystko widzieli w wyobraźni, w przybliżeniu, tak jak to widział tamtejszy twórca baśni i opowiadacz. Wtedy zawsze znajdziemy w opowiadaniu jakiś drobny szczegół, niby lekkie dotknięcie pędzla, które nada rumieńca. Będzie najlepiej, jeżeli ten szczegół zwiążemy z akcją. Turbany na głowach na przykład grają rolę w rozwoju akcji (“Cztery szklane paciorki"), stanowią jednak za­razem malowniczy szczegół stroju Persów. Takimi charakterystycznymi szczegółami wplecionymi w akcję są także: fujarka rosyjskiego pastu­szka, osioł w baśni afgańskiej, kimona w japońskiej, małpy i orzechy ko­kosowe w baśniach murzyńskich czy indyjskich itp. Nie wpadając w opisowość, powinien jednak bajarz dokomponować sobie w wyobraź­ni do tego szczegółu całość obrazu. Dopiero wtedy znajdzie właści­wą intonację, wyraz twarzy, gest.

Trzeba też przejąć się sposobem mówienia, właściwym każdej po­staci. Inaczej mówi żebrak żydowski, inaczej Samojed, inaczej francuski rycerz, inaczej polski chłop, różnią się głosy starych i młodych itd. Różnicując dialogi, unikajmy jednak sztuczności i przesady.

Po zapoznaniu się z baśnią i zapamiętaniu jej fabuły spróbujmy ją opowiedzieć. Można to zrobić, mając jako audytorium jedynie cztery ściany, jednakże “rasowy" bajarz potrzebuje bodaj jednego żywego słuchacza, tak jak aktor potrzebuje widza. Jego baśń nabiera życia dopiero wtedy, gdy budzi rezonans.

Już pierwsze, próbne opowiadanie powinno dać bajarzowi wiele materiału do przemyślenia. Może nasunąć potrzebę uwypuklenia jakiegoś szczegółu, a zatarcia lub opuszczenia innego, czasem przerobie­nia całego epizodu. Albo też bajarz zda sobie sprawę, że coś opowiedział nie dość jasno, lub zanadto rozwlekle itd.

Wprowadziwszy te czy inne poprawki opowiedzmy baśń raz jeszcze, nie przerywając już opowiadania. Kiedy się przekonamy, ile czasu zajmu­je nam opowiedzenie danej baśni, zanotujmy przy tekście. Pomoże nam to później przy układaniu programu.

Ile razy należy powtórzyć taką próbę? Trudno podać prawidło ogólne; zdolnemu i doświadczonemu bajarzowi może wystarczyć jedna lub dwie, natomiast początkujący często po pięciu czy sześciu nie ma poczucia, że wszystko jest w porządku. Nie przeciągajmy jednak stru­ny z powtarzaniem prób, bo wtedy baśń jak “przemalowany" obraz lub wielokrotnie przerabiany wiersz liryczny utraci swoją świeżość.

W czasie opowiadania starajmy się mówić nie za szybko, ale i nie za wolno, stylem jak najprostszym, tak jakbyśmy opowiadali domowni­kom o jakimś ciekawym zdarzeniu, którego byliśmy świadkami. Jak ognia unikajmy sztuczności i patosu.

Nic nadużywajmy gestu. Tak jak u mówcy i aktora gesty bajarza powinny być oszczędne, uzasadnione i celne.

Ważne jest, byśmy nauczyli się mówić głośno, nie sprawiając jednak wrażenia, że krzyczymy. Szczególniej unikajmy spadku głosu na końcu wyrazów. “Połykanie końcówek" to jeden z najczęstszych błędów u po­czątkujących; trudno ich wtedy zrozumieć.

Jeżeli nie posiadamy jeszcze doświadczenia, jak daleko nasz głos się niesie, dobrze będzie zrobić próbę w tej samej sali, w której mamy opowiadać. Pozwoli nam to także sprawdzić jej akustykę.

Na ogół początkujący bajarz lepiej zrobi, jeżeli nie będzie się podejmo­wał od razu opowiadania wobec bardzo licznego audytorium i w dużej sali. Zacznijmy od kilkorga dzieci, potem opowiadajmy dla kilkudzie­sięciu słuchaczy, a dopiero później dla kilkuset. Jeżeli nawet da nam się z początku we znaki trema, to w mniejszym pomieszczeniu i tak nas wszyscy usłyszą.

Każda baśń ma momenty o większym i mniejszym napięciu. Na­pięcie jednak na ogół rośnie, aż dochodzi do szczytu, po którym nastę­puje dość stromy spadek i zakończenie. Napięcie nie wzrasta równo­miernie, lecz jakby skokami. Opowiadający powinien się z tym liczyć.

Gdzie tylko się da, wplatajmy dialogi, bo one niezmiernie ożywiają opowiadanie. Unikajmy przy tym wstawek w rodzaju: “powiedział ojciec", “zapytała matka" itp. Bywają one niezbędne tylko wtedy, gdy osób rozmawiających jest więcej niż dwie. Ale gdy się da, obchodźmy się bez nich. Dużo lepiej będzie, jeżeli nauczymy się tak operować głosem, gestem, mimiką, żeby słuchacz bez ciągłych naszych wyjaśnień zdawał sobie sprawę, kto w tej chwili mówi.

Dzieci bardzo chętnie słuchają wielokrotnie tych samych baśni i upominają się o ich powtórzenie, choć pamiętają je dokładnie. Jeżeli mamy audytorium stałe, możemy tak układać program, aby w nim na końcu znalazło się miejsce na baśń, o którą dzieci poproszą. Pamiętajmy jednak, że jeżeli przy powtarzaniu wprowadzimy jakąkolwiek zmianę, dzieci będą niezadowolone i wyobrażą sobie, że pamięć nas zawiodła, może nawet nas poprawią.

Co robić, jeżeli audytorium zachowuje się niesfornie, jeśli dzieci się kręcą, biegają po sali lub rozmawiają między sobą?

Przede wszystkim trzeba szukać przyczyny nie w dzieciach, tylko w nas samych. Baśń ma taką siłę atrakcyjną, że jeśli wybraliśmy właściwą i opowiadamy ją dobrze, audytorium będzie nas słuchało z zapartym tchem.

Gdy tak nie jest i nie umiemy wzbudzić zainteresowania, starajmy się szybko zmierzać ku końcowi, opowiadając z przejęciem i możliwie się streszczając, a po skończeniu zanalizujmy starannie, co mogło być przyczyną porażki. Może baśń była za trudna lub nieciekawa? może słyszały nas tylko bliższe rzędy? może opowiadanie nie było szczere i naturalne? może wpadliśmy w dydaktyzm i moralizatorstwo, a przez to znudziliśmy słuchaczy, którzy przez przekorę nabrali ochoty do figlów? a może byliśmy tego dnia zgaszeni i nie umieliśmy się przejąć treścią opowiadania, wskutek czego utraciliśmy kontakt ze słuchaczami?

Najpospolitszym, ale i najmniej właściwym i skutecznym środkiem zaradczym jest przerwanie opowiadania i strofowanie dzieci, wymówki, przywoływanie ich do porządku. Gasi to radość zabawy, a nie osiąga skutku i wrzawa po chwili wybucha znowu. Taki środek można zasto­sować tylko wtedy, gdy jedno niesforne dziecko przeszkadza innym. Zresztą wówczas nasza interwencja jest zwykle zbyteczna, bo inne dzieci same przywołają tamto do porządku, żeby im nie przeszkadzało słuchać.

Po takiej czy innej porażce nie traćmy ducha. Byleśmy się nie za­sklepiali w zarozumiałym zadowoleniu z siebie i nie zwalali całej winy na innych, znajdziemy błąd i usuniemy go na przyszłość. Dorośli, którzy nas słuchali, dopomogą nam w tym.

Trzeba wciąż siebie kontrolować, rozważać uwagi i rady bez fałszy­wych i z góry powziętych uprzedzeń. A przede wszystkim trzeba obserwować czujnie reakcję widowni, umieć w każdej chwili wyciągnąć właściwe wnioski i do nich się stosować. Pomoże nam w tym doświadcze­nie zdobyte w różnorodnych warunkach, ono wyrobi w nas potrzebną giętkość i zaradność.

Kiedyś pojechałam z pewnym zespołem do jednego z dużych miast przemysłowych, aby opowiadać baśnie na dużej imprezie. Poprzedni numer programu zawiódł, a mój pociąg bardzo się opóźnił. W ogromnej sali widowiskowej niecierpliwiło się przeszło pięćset dzieci, niebywały rumor i wrzawa dolatywały z widowni za kulisy.

Ostrzegano mnie:

— Słyszycie, co się tam wyprawia? Nie wiadomo skąd zbiegła się na ten program dla dzieci cała masa chłopaków po kilkanaście lat, roz­wydrzonych bisurmanów. Chyba nie dacie sobie rady. Trzeba będzie najpierw opróżnić salę i zrobić jakąś segregację.

Trochę mnie to przestraszyło, ale postanowiłam spróbować szczęścia i nie psuć nastroju tą segregacją, dzieciarnia i tak dość się naczekała.

Wyszłam na estradę. Bieganina i krzyki ustały, jak zwykle, gdy po długim wyczekiwaniu nareszcie ktoś się ukaże. Ale wiedziałam, że zaraz zaczną się na nowo, o ile w jakiś sposób widowni nie opanuję. Jak błysk przyszedł mi pomysł i zapytałam:

— Dzień dobry, czy dużo tu jest na sali urwisów? Dzieciaki spojrzały po sobie niepewnie. Nie wiedziały, do czego zmierzam.

Nic pozostawiając im czasu do namysłu, wyjaśniłam wesoło:

— Pytam, bo ja bardzo lubię urwisów i lubię dla nich opowiadać, ięc chciałam wiedzieć, czy dużo ich tu jest? Spojrzałam — twarze rozpogodzone, uśmiechy. W porządku.

— Urwisy najczęściej przepadają za bajkami, ale nie wszystkie — powiedziałam. — Kto bajek nie lubi, ten może wyjść z sali. Pobawcie się tymczasem czy pogadajcie sobie na korytarzu i wróćcie na insceni­zację, jeżeli będziecie chcieli. Ja poczekam chwilkę, aż wyjdą ci, co nie mają ochoty słuchać, żeby na sali był spokój, kiedy zacznę baśń ,,Czarodziejskim kociołku". Rozejrzałam się po widowni. Nikt nie ruszył się z miejsca.

— Jak się cieszę, że wszyscy chcecie słuchać baśni, bo ja tak lubię je opowiadać! A więc posłuchajcie...

Na sali zapanowała cisza pełna oczekiwania i nikt później ani na chwilę jej nie naruszył. Wybrałam baśń niezawodną, choć łatwą, o którą zwykli moi słuchacze upominali się prawie na każdym poranku.

Po jakimś czasie na niską, szeroką estradę zaczęły po cichu, ostrożnie wchodzić dzieci z widowni, przywabione baśnią jak węże fletem. Jedne siadały w kucki dokoła mnie, inne kładły się oparte na łokciach. Za­pełniła się nimi estrada, zachowywały się przy tym wzorowo. Rozhu­kana banda przekształciła się w zasłuchane, zestrojone audytorium.

Opowiadam to zdarzenie nie po to, żeby doradzać w każdym wy­padku taki właśnie sposób opanowania widowni. Nie ma recepty ogólnej; jaki sposób będzie odpowiedni, zależy od okoliczności, od dzieci, także od temperamentu bajarza. Chcę tylko pokazać, że za każdym razem trzeba przede wszystkim starać się o zadzierzgnięcie węzłów wzajemnej sympatii i zrozumienia. Zastrzegam się zarazem, iż sposób, który zastosowałam w powyższym wypadku, mógłby w innym środo­wisku i przy innych okolicznościach nie pomóc, a nawet przeciwnie, doprowadziłby widownię do stanu jeszcze większego rozprzężenia. W mniejszym zespole, gdy dzieci było kilkadziesiąt i gdy przycho­dziły w każdą niedzielę, tak iż znaliśmy się już dobrze, zapraszałam zawsze część dzieci na estradę, a pozostałe przysuwały się z krzesłami jak najbliżej. Stwarzało to intymny nastrój, który znakomicie sprzy­jał skupieniu i zasłuchaniu. Ale nawet w niewielkim gronie nie polecam tego wszędzie i każdemu: dzieci mogłyby zacząć się tłoczyć, sprzeczać o miejsca itp. i powstałoby przykre zamieszanie. W każdym razie pierwszą próbę radzę przeprowadzić w nielicznym gronie, a duże audytorium na początku rozsadzać rzędami w zwykły sposób, póki bajarz czy bajarka nie będą pewni, że opanują je i skupią jego uwagę w każdych okolicznościach. W żadnym wypadku nie dopuszczajmy do tego, żeby dzieci słuchały stojąc lub stłoczone w niewygodnych pozycjach, bo wtedy albo same będą się niecierpliwić, albo będą prze­szkadzać innym.

Może się czasem okazać, że zebrał się nieco inny komplet dzieci, niż przewidywaliśmy. Nie upierajmy się wtedy przy ułożonym poprzednio programie, zamieńmy projektowane baśnie na inne.

Zmieńmy jednocześnie sposób opowiadania. Bo inaczej opowiadamy nieco rubaszną, zabawną “Ciekawą babę" lub “Fujarkę", inaczej pełnego poezji i powagi ,,Syna kupca, który miał serce rycerskie", jeszcze inaczej wzruszającą “Królewnę Fokę".

Sposób opowiadania stosujemy nie tylko do treści baśni, ale także do audytorium. W podhalańskiej wsi opowiadamy inaczej niż w przy­fabrycznej świetlicy wielkiego miasta. Dla opowiadania dzieciom chorym w szpitalu (do czego bajarzy gorąco zachęcam!) wybierzemy baśnie wesołe i pogodne. Tak samo opowiadając dzieciom bardzo nerwowym, ominiemy wszelkie momenty groźne i smutne, aby nie wywołać stanów lęku i depresji. W ogóle baśni trochę “strasznych" nie opowiadajmy dzieciom wieczorem, przed snem. (Baśni “bardzo strasznych", jak “Uroczne oczy", “Sinobrody" itp. nie opowiadajmy w ogóle!).

Przed zwykłym audytorium nie będziemy oczywiście unikali momentów o większym napięciu, kiedy to malcy z zapartym tchem czekają, czy też bohater wywikła się z niebezpieczeństw; te momenty mają dla słuchaczy wielki urok i nieraz zawierają elementy wskazane z punktu widzenia wychowawczego. Ale ten sam wilk, ten sam smok budzą mniejszy lub większy lęk zależnie od sposobu, w jaki o nich opowiadamy; nie starajmy się forsować napięcia przez wzmaganie uczucia grozy.

Jednym słowem, żeby stać się dobrym bajarzem trzeba wyczuwać różne, subtelne nieraz różnice, zastanawiać się nad nimi i nabrać do­świadczenia.

Może się zdarzyć, że jakiś wyraz lub cały urywek trzeba dzieciom wyjaśnić, zwłaszcza gdy opowiadamy im baśń zbyt trudną (czego w miarę możności należy unikać).

Jak wówczas postąpić? Czy wyjaśnienia podać przed rozpoczęciem właściwego opowiadania, czy wpleść je w tekst baśni, czy może pocze­kać, aż dzieci same zapytają, albo sprowokować pytania po skończeniu opowieści ?

Przede wszystkim przyjmijmy zasadę, żeby objaśniać jak naj­mniej, bo gdziekolwiek objaśnienia umieścimy, zawsze obciążą opo­wiadanie. Wcale nie jest konieczne, żebyśmy przewidzieli i wyjaśnili dziecku wszystko to, czego ono jeszcze nie zna.

Nic nie szkodzi, na przykład, jeśli dziecko, któremu opowiadamy baśń o Twardowskim, nie słyszało dotychczas o Zygmuncie Auguście, inne zaś nie uczyło się geografii Ameryki, a my wspominamy o In­dianach kanadyjskich. Będzie to już dla niego pewną zdobyczą, jeśli te nazwy zostaną mu w pamięci w związku z pewnym krajem, epoką, krajobrazem, pojęcia sprecyzują się we właściwym czasie na lekcjach historii, geografii, przyrody. Nawet poszczególny wyraz nie znany dziecku (choć lepiej takich wyrazów unikać) może z artystycznego punktu widzenia czasami nie być brakiem, lecz przeciwnie, może wzmóc atmosferę tajemniczości, baśniowego czaru. Pryśnie on nato­miast, jeśli zaczniemy zbyt skrupulatnie wszystko wyjaśniać i upo­dobnimy nasze opowiadanie do wykładu.

Gdy objaśnienie jest konieczne, ujmijmy je krótko i wplećmy w tekst jakby mimochodem. Jeśli zaś samo pojęcie wymaga nieco obszerniej­szego wyjaśnienia, zróbmy to w sposób jak najbardziej swobodny i na­turalny, a nie podręcznikowy. Na przykład, gdy w baśni pt. ,,Dla­czego woda morska jest słona" starzec w podziemiu wyjaśnia bieda­kowi, że przygotowuje kłodę Jul na świąteczne ognisko, możemy dzie­ciom powiedzieć:

,,Pewno nie wiecie, co to jest kłoda Jul, bo u nas nikt nie zapala żadnej kłody na Boże Narodzenie. Ale u niektórych narodów północ­nych jest taki obyczaj, który pozostał jeszcze z czasów pogańskich, jak u nas Sobótki. Tylko że u nas zapalało się ognie sobótkowe pod ko­niec czerwca, żeby uczcić najdłuższy dzień w roku, a u narodów skan­dynawskich rozpalano ognisko z nie okorowanego pnia pod koniec grudnia, kiedy noc jest najdłuższa, ale odtąd zacznie skracać się i ustę­pować przed narastającym dniem. Chciano w ten sposób uczcić zwycięstwo słońca nad ciemnością.

U nas ognie sobótkowe rozpala się jeszcze niekiedy 24 czerwca na świętego Jana, a u tych narodów, które dawniej obchodziły Jul, jak Norwegowie, Szwedzi czy Anglicy, do dzisiejszego dnia pali się na kominku dużą kłodę w wilię "Bożego Narodzenia".

Po takiej wstawce ciągniemy dalej opowiadanie baśni.

Oczywiście można by to objaśnienie podać dzieciom przed roz­poczęciem baśni, ale według mnie byłoby to mniej właściwe, gdyż lepiej od razu związać uwagę słuchaczy ciekawym wątkiem baśniowym. Zresztą, skoro bierzemy na siebie postać dawnych bajarzy czy bajarek, nie zapominajmy, że oni z pewnością ani nie podawali na początku objaśnień, ani w toku opowiadania nie objaśniali zbyt wiele, ani też nie prowokowali pytań, jak nauczyciel pod koniec lekcji, chyba że zrodziły się same.

Czy potrzebny jest specjalny kostium i charakteryzacja?

Można opowiadać z powodzeniem bez żadnych rekwizytów, w zwy­kłym, codziennym ubraniu. Jednakże doświadczenie uczy, że łatwiej uzyskać baśniowy nastrój, gdy bajarz lub bajarka nie przypominają nauczycieli z sali szkolnej, toteż nieskomplikowana charakteryzacja jest pożądana, jeżeli opowiadamy przed audytorium szerszym i takim, które nas nie zna. (Gdyby do opowiadania bajek przebierała się matka, babcia lub nawet przedszkolanka, byłoby to sztuczne i mogłoby stanowić przeszkodę zamiast pomocy w uzyskaniu właściwego nastroju).

Kostium ma wprowadzić element baśni i niezwykłości, jednakże nie powinien być zbyt wyszukany i wysuwać się na pierwszy plan. Prze­bieranie bajarek w stroje wróżek, królewien, syren itp. uważam za pomyłkę. Nie wróżki, królewny i syreny opowiadały dzieciom niegdyś ludowe baśnie, tylko zwykli bajarze i bajarki. Niczym specjalnym nie różnili się od otoczenia i nie ubierali się bogato. Sabała mieszkał i ubierał się jak inni górale, tak samo związana ze swym środowiskiem była stara prządka, mama, babcia, wędrujący od wsi do wsi pątnik.

Nie chodzi o to, żeby nasz kostium był wyszukany i sztuczny, tylko żeby niejako wyrywał dziecko z codziennego otoczenia i wprowadzał je w inny świat. Pomyślmy, jak mogła wyglądać występująca w niejednej baśni stara zielarka, albo ten tajemniczy wędrowiec, co to pomagali bohaterowi dobrą radą, a zrozumiemy, o co chodzi.

Bajarce wystarczy sklecony naprędce ze znoszonej, kretonowej su­kienki fartuch — zapaska, ufarbowany na jakiś żywy kolor domowym sposobem. Na inny kolor ufarbowany róg podartego prześcieradła stanie się chusteczką na głowę, a całość przystroi parę sznurów różno­barwnych paciorków. Jeżeli trudno kupić paciorki, można je ulepić z ciasta, do którego dodamy trochę plakatowej farby w proszku, albo takiej, jaką posługują się malarze pokojowi.

Bajarzowi wystarczy jakaś stara, połatana kurtka lub kożuch, kostur w ręku. Przyprawione siwe wąsy lub broda wraz z nieznaczną, umiejętną charakteryzacją są pożądane, unikajmy jednak wszelkiej przesady. Nie zmieniajmy później tego stroju na inny. Jeżeli będziemy opowiadali częściej baśnie tym samym dzieciom — pozostańmy dla nich takimi, jakimi nas poznały.

Jednym słowem, jeżeli decydujemy się na przebranie w specjalny kostium, starajmy się upodobnić do kogoś ze zwykłych bajarzy lub ba­jarek, którzy przed nami, w dawnej Polsce, opowiadali dzieciom baśnie ludowe.

Pragnęłabym, aby wśród nas było coraz więcej bajarek i bajarzy. Zachęcam wszystkich interesujących się tą dziedziną sztuki, aby spróbo­wali opowiadać baśnie. Z początku dzieciom własnym i cudzym, później może również dorosłym. Sprawią tym wiele radości i sami jej doznają.

Zachęcam do tego zwłaszcza literatów. Opowiadanie, szczególniej opowiadanie dzieciom, jest wspaniałym ćwiczeniem wiodącym do uproszczenia stylu.

Sposobności po temu jest więcej niż się na pozór wydaje: słotny dzień na letnisku lub kolonii, zimowy wieczór niedzielny, odpoczynek w lesie w czasie wycieczki — oto kilka takich okazji.

Jeżeli starsza młodzież na obozie chce zżyć się z mieszkańcami wsi, opowiadanie baśni przy ognisku może ułatwić nawiązanie kontaktu. Baśń ludowa jest do dziś ludowi bliska, a kto ją opowiada, staje się kimś swoim.

Kto wie, może młodsi spośród nas doczekają chwili, gdy na którejś z uczelni powstanie katedra bajarstwa, a bajarze chcący występować publicznie będą tak samo szkoleni jak aktorzy czy recytatorzy. Zanim to nastąpi, my, bajarze samoucy, musimy radzić sobie sami, dzieląc się naszymi doświadczeniami między sobą. Niechaj nas to nie zraża: samoukami byli nasi poprzednicy od zarania ludzkości. Ci wszyscy, którym zawdzięczamy najwspanialsze, urzekające fantazją i realizmem równocześnie, a przy tym uczuciem, potęgą dramatycznego wyrazu i pogodnym, optymistycznym humorem baśnie ludowe, źródło natchnie­nia tylu twórców z innych dziedzin sztuki.

MARIA NIKLEWICZOWA (“bajarka Marianna")

SPIS BAŚNI

Stopień trudności

d O dobrym przewoźniku i o dwóch siostrach rusałkach (polska)

d Twardowski (polska)

b Kociołek (angielska)

c Dlaczego woda morska jest słona (skandynawska)

a Sprytny lisek (ałtajska)

b Biały wróbel (flamandzka)

d Opowieść o synu kupca, który miał serce rycerskie (francuska) 55

a Fujarka (rosyjska)

a Koza z dzwonkiem (rumuńska)

b Wdzięczne krasnoludki (polska)

d Kwiat paproci (polska)

b Dwaj sąsiedzi (czeska)

c O ludkach biedorobach (ukraińska)

c Jak Siłan zamienił się w bociana (bułgarska

c O króliku, słoniu i wielorybicy (murzyńska)

d Trzy siostry u władcy wichrów (samojedzka)

a Rak nieborak (niemiecka)

b Czworo przyjaciół (turecka)

d Tkacz i czarodziej (indyjska)

b Koguci kamień (włoska)

c Ciekawa baba (polska)

a Kosiarz i wilk (litewska)

c Troje głuptasów (angielska)

c Alabastrowa rączka (czeska)

d Chamdam, syn ogrodnika (tadżycka)

c Śpiący rycerze (polska)

d O kleryku, co na Łysą Górę pojechał (polska)

b Waleczny osioł (kazachska)

c Cztery szklane paciorki (perska)

c Lilia wodna (skandynawska)

c Tarninka i Janek Gil (bretońska)

a Dlaczego zając ma kusy ogon (rosyjska)

c Skąd się wzięła wódka na świecie (polska)

a Pies i echo (chińska)

a Półkurek (hiszpańska)

a Wdzięczny zając (baszkirska)

c Szczęście (polska)

d O królewiczu zamienionym w małpę (arabska)

b O smoku i sekutnicy (kabardyńska)

b Trzy córki (tatarska)

a Grymaśna czapla (białoruska)

a Jak gołąb wił sobie gniazdo (łotewska)

d Królewna Foka (szkocka)

c Waleczny tkacz (tadżycko-afgańska)

d Żelazny Laczy (węgierska)

b Malutki Bebełe (żydowska)

d Sobotnia Góra (polska)

b Dlaczego małpy nie budują sobie domów (murzyńska)

c Jak Waj zwyciężył morze (samojedzka)

b Córka Słońca (grecka)

c Dwie prządki i żaba (niemiecka)

c O droździe pustelniku (indiańska)

c Fet Frumos i dwanaście królewien (rumuńska)

c U wielkoludów (szwajcarska)

d O wolarzu i czarodziejskiej prządce (chińska)

b Łubianki z wróblowego domku (japońska)

c Kopciuszek — Barani Kożuszek (polska)

c O krakowskich psach i kleparskich kotach (polska)

* Objaśnienie oznaczeń stopnia trudności:

a—bardzo łatwa,

b—łatwa,

c—trudniejsza,

d—trudna.