Świat człowieka – świat kultury – Ewa Nowicka

PRZEDMIOT ANTROPOLOGII

-Wyodrębnienie przedmiotu antrolopolii z przedmiotu innych nauk o człowieku, humanistycznych i społecznych, nie jest możliwe; przedmiot antropologii w dużej mierze pokrywa się z przedmiotem socjologii, a w mniejszym stopniu także historii i innych nauk szczegółowych badających poszczególne dziedziny kultury. Przedmiotowa odrębność antropologii jest więc związana z naciskiem na pewien typ problemów, ze sposobem podejścia do nich oraz z naciskiem na pewnego typu pytania i kierunki poszukiwań.

-Antropologia w odczuciu przedstawicieli innych dyscyplin kojarzy się z badaniem społeczeństw obcych i egzotycznych, badaniem odmiennych sosobów życia.

-Ruth Benedict: Koncentruje ona swą uwagę na tych cechach fizycznych i technikach wytwórczych, na tych konwencjach i wartościach, które odróżniają daną społeczność od wszystkich innych posiadających różne od niej tradycje.

-Edmund Leach – antropologia jest badaniem systemów różnorodności ludzkiej. Bierze jego zdaniem początek z fascynacji odmiennością kulturową, egotyką i rozmaitością obyczajów. "Podstawowym pytaniem antropologii jest pytanie o to, dlaczego mówimy i działamy w tak wielu odmiennych językach"

-Ioan M. Lewis : "Antropologia bada raczej ludy niż ludzi"

-Fascynacja różnorodnością ludzką (zarówno kulturową, jak i fizyczną) musiała prowadzić do zainteresowania się przede wszystkim społeczeństwami obcymi, odmiennymi od własnego społeczeństwa badacza.

-W praktyce antropolog najczęściej był zatem – i często jest i dziś – badaczem nie tylko kulturowej różnorodności, ale przede wszystkim kulturowej odmienności. Miało to ogromne znaczenie dla kształtowania się metod i technik badawczych oraz dla typu stawianych pytań i kierunków poszukiwania odpowiedzi na nie.

-Badanie różnorodności musiało się przerodzić w badanie odmienności. Następstwem tego jest fakt, że antropologia traktuje kulturę europejską czy, inaczej, zachodnią jako jeden z bardzo wielu możliwych, obecnie realizowanych sposobów życia człowieka.

-Wiedza o kulturze europejskiej dokładnie tak samo pomaga zrozumieć kulturę w ogóle i różnorodność ludzką, jak wiedza o każdej innej kulturze, na przykład liczącego kilkaset osób plemienia czy grupy lokalnej. Ponadto wśród antropologów istnieje głębokie przekonanie, że tylko dzięki badaniu kultur obcych, historycznie, geograficznie i genetycznie odległych od kultury badacza i wzajemnie od siebie niezależnych w rozwoju, można poznać istotne mechanizmy działania kultury i życia zbiorowego. Celem antropologii, zgodnie z tym przekonaniem, staje się zatem badanie przede wszystkim tych społeczeństw, których instytucje najbardziej się różnią od znanych badaczowi.

-Z zainteresowania rozmaitością kultur, a zwłaszcza kulturami obcymi, wynikają kolejne osobliwości przedmiotu antropologii. Są to: badanie określonego typu społeczeństw, nastawienie na pewien (subiektywny) aspekt w badaniu zjawisk kultury oraz całościowe ujęcie człowieka i kultury.

-Dla wielu antropologów, a także dla postronnych obserwatorów rzucającym się w oczy wyróżnikiem przedmiotowym antropologii jest jej zainteresowanie społeczeństwem prostym, pierwotnym czy, inaczej, przedpiśmiennym.

-We współczesnym, szybko unifikującym się świecie tylko kultury społeczeństw pierwotnych, jak podkreśla Benedict, dostarczają danych o autentycznej różnorodności instytucji ludzkich.

-Różnice subkulturowe świadczą również o rozmaitych rozwiązaniach problemów ludzkich powstających w rozmaitych układach i rozmaitych konfiguracjach czynników.

-Badanie społeczeństw pierwotnych niektórym antropologom wydaje się kluczowe, w przekonaniu zaś wybitnych przedstawicieli tej dyscypliny jest przypadkowe i mało istotne, wynika raczej ze względów praktycznych, o których pisała Benedict. Jeśli jednak weźmiemy pod uwagę, że społeczeństwa pierwotne tworzą pewien określony typ zbiorowości, że łączą je cechy, które nie występują wśród społeczeństw określonych na przykład jako cywilizowane, to okaże się, że konieczność badania ich w celu dotarcia do autentycznego zróżnicowania kulturowego nie jest tak zupełnie przypadkowa.

-Aby poznać pełną gamę zróżnicowania kultur, trzeba dotrzeć do zróżnicowania występującego zarówno między różnymi typami społeczeństw, jak i wewnątrz nich.

-Społeczeństwo pierwotne jest to specyficzny, choć nie jedyny, przedmiot badań tej dyscypliny. Jest to ponadto najbardziej widoczny i najczęściej podkreślany przedmiotowy wyróżnik antropologii.

-Nikt nie ma wątpliwości co do tego, że antropologia jako odrębna dyscyplina naukowa pojawiła się w wyniku dostrzeżenia różnorodności kultur, a jej metody i zainteresowania wykształcały się wraz z rozwojem relatywistycznego spojrzenia na kultury.

-Merytorycznych argumentów na rzecz wyboru społeczeństw pierwotnych jako głównego przedmiotu badań antropologii, poza wymienionymi, podaje się wiele. Jednym z nich jest względna prostota tych społeczeństw. Podkreśla się, że poznanie prostszych form życia zbiorowego jest przydatne do zrozumienia wszelkich jego form. Cechy kulturowego życia człowieka mają się ujawniać ze szczególną oczywistością, przejrzystością i dobitnością w społeczeństwach niewielkich, o prostej organizacji.

-Badanie aspektu świadomościowego ma w antropologii ogromne znaczenie. Ponadto przy założeniu względnie dużej unifikaci kilturowej niewątpliwie wartościowe może być badanie małej, niekoniecznie dobranej według zasad statystycznych, próby zbiorowości pierwotnej. Mówiąz z niejaką przesadą: każdy lub prawie każdy członek zbiorowości pierwotnej może opisać wszystkie lub prawie wszystkie aspekty własnej kultury, podczas gdy w społeczeństwie rozwiniętym wiele zjawisk kulturowych pozostaje poza zasięgiem większości członków społeczeństwa.

-W związku z utratą podstawowego niegdyś przedmiotu badań antropologia musi, przynajmniej w pewnym zakresie, swój przedmiot zmieniać. Od kilku już dziesięcioleci coraz częściej skupia się na badaniu zachodzącego pod wpływem zderzenia z cywilizacją europejską procesu przemian w obrębie społeczeństw pierwotnych, czyli akulturacji, a także rodzenia się nowych zjawisk kulturowych, takich jak świadomość etniczna, nacjonalizm itd.

-Jeśli chcemy zrozumieć wspólne cechy jakichkolwiek instytucji społecznych oraz poznać różne formy, jakie przybierają, i różne role, które odgrywają, będą nam w tym pomocne zarówno badania nad społeczeństwami prostszymi, jak i bardziej złożonymi.

To właśnie z tego typu badań rodzi się charakteryzujący antropologię sposób myślenia. Polega on na łatwości przechodzenia od wiedzy konkretnej do ogólnej i na odwrót. Ludzkość bowiem jest całością i zarazem dzieli się na społeczeństwa i kultury.

-Odkrywanie znaczenia, czyli subiektywnego sensu zjawisk, jest cechą znamienną badawczego podejścia antropologa.

Odmiennym aspektem, charakterystycznym dla antropologii, jest warstwa znaczeniowa zjawisk kulturowych. Można go pojmować na co najmniej dwa sposoby. W pierwszym znaczeniu jest on jednoznaczny z aspektem świadomościowym zjawisk kultury, w drugim – wiąże się z poszukiwaniem ponadsubiektywnego sensu nadrzędnego.

-Zgodnie z pierwszym znaczeniem antropologa interesują normy i wzory regulujące zachowania ludzkie, a nie same zachowania, które winny być – zgodnie z tą koncepcją – przedmiotem zainteresowania socjologii. Antropologów tej orientacji interesują uświadomione regularności zachowań, socjologów zaś nie uświadomione regularności zachowań.

-Sens subiektywny, rozumiany jako zawartość znaczeniowa zjawisk kulturowych, stał się podstawą koncepcji badań antropologicznych w pierwszej połowie XX wieku.

-W ostatnich dziesięcioleciach w antropologii żywo rozwija się osobny nurt badań, określany jako antropologia symboliczna, mający zaplecze w nieco wcześniejszej antropologii poznawczej i tak zwanej nowej etnografii. Wszystkie te kierunki za naczelny przedmiot całej antropologii przyjmują właśnie dążenie do rozumienia zjawisk kulturowych dzięki badaniu sensu subiektywnego, znaczenia.

-Rozległość antropologii przejawia się z jednej strony w zainteresowaniu całym obszarem geograficznym zajmowanym przez społeczeństwa ludzkie, a z drugiej strony w zainteresowaniu tak odrębnymi dziedzinami, jak język, struktura społeczna, ekspresja estetyczna, systemy wierzeń, przejawia sie także w tym, że wśród nauk o człowieku tylko antropologia zajmuje się nim jednocześnie od strony fizycznej i socjokulturowej.

-Zgodnie z tym określeniem, a także zgodnie z etymologią terminu "antropologia" właściwym przedmiotem tej dyscypliny jest człowiek w jego wszystkich aspektach: społecznym, kulturowym, psychologicznym i fizycznym.

-Wydaje się trafniejsze jednak zawężenie tezy o całościowości zainteresowań antropologii do stwierdzenia, że zajmuje się ona wszystkimi specyicznie ludzkimi aspektami życia człowieka, którymi wyróżnia się on w świecie istot żywych. Zgodnie z tym ściślejszym sformułowaniem antropologia bada biologiczne, kulturowe i społeczne osobliwości człowieka.

Domeną antropologii byłby zatem człowiek jako istota kulturowa.

-Antropologię możemy nazwać nauką o kulturze. Antropologowie chętniej i częściej analizują zjawiska kultury w związku z człowiekiem – istotą myślącą, przeżywającą, odczuwającą, cierpiącą, nienawidzącą. Antropologowie bowiem są nauczeni dostrzegać fakt, że tylko poprzez te motywy i przeżycia, rodzące się w określonych sytuacjach społecznych, przedmioty i wydarzenia nabierają sensu kultuowego. Socjologia niewątpliwie w większym stopniu pomija biologiczny aspekt życia człowieka: cechy zarówno organizmów, jak i środowiska naturalnego. Lingwistyka skupia się tylko na jednym typie wytworów kulturowych, a mianowicie na języku. Ekonomia bada określoną dziedzinę kultury – gospodarkę. Psychologia koncentruje się na mechanizmach działania psychiki ludzkiej. Antropologia stara sięuwzględnić wszystkie te aspekty jako składające się na treść kultury będącej specyficzną cechą gatunku ludzkiego.

-Całościowy charakter spojrzenia antropologii na człowieka jako istotę kulturową wynika, jak się zdaje, z trzech powiązanych ze sobą przyczyn.

Po pierwsze jest to w pewnej mierze rezultat historii tej dyscypliny, która jako jedna z najmłodszych nauk ukształtowała się wtedy, gdy rozmaite nauki szczegółowe o człowieku, takie jak historia, archeologia czy biologia człowieka, były już rozwinięte, zaistniała więc po części konieczność wkraczania antropologii na pole dyscyplin już ukształtowanych lub właśnie kształtujących się (takich jak socjologia); anektowała ona w ten sposób już zajęte dziedziny zainteresowań i stwarzała z nich pewną osobliwą całość – osobliwą właśnie dzięki całościowemu ich ujęciu.

Po drugie antropologia wyrosła z badań nad społeczeństwami słabo znanymi i w związku z tym budzącymi zainteresowanie z każdego punktu widzenia. Stąd wzieła się pewna powierzchowność pierwszych badań antropologicznych, a zarazem wielokierunkowość i całościowy charakter spojrzenia na człowieka różnych kultur.

Po trzecie społeczeństwa, które zafascynowały pierwszych antropologów i które do dziś są specyficzną domeną ich badań, charakteryzują się małymi rozmiarami oraz stosunkowo ubogą historią, co umożliwia badanie ich we wszystkich nieomal aspektach jednocześnie.