EWA NOWICKA
„Świat człowieka, świat kultury”
Rozdział III: „Podstawowe pojęcia antropologii”
Kultura
Pojęcie kultury wprowadził w 1871 roku Edward B. Tylor.
Wartościujące pojęcie kultury- dominujące w wieku XIX, zawierało ocenę poszczególnych zbiorowości ludzkich, klasyfikowało je jako wyższe lub niższe, lepsze lub gorsze, bardziej lub mniej cywilizowane czy kulturalne. Kultura była pojmowana jako zjawisko kumulujące się i narastające w toku dziejów, stopniowalne. Badacze posługujący się takim pojęciem kultury zakładali, że najwyższy stopień rozwoju osiągnęła ona w cywilizacji europejsko-amerykańskiej.
Nie wartościujące pojęcie kultury- będącym dziś wyróżnikiem myślenia antropologicznego, kultura to zespół wielu zjawisk, których wzajemne powiązania, uwarunkowania i oddziaływania mogą być opisywane i analizowane, lecz nigdy nie wartościowane.
Atrybutywne i dystrybutywne rozumienie kultury:
Atrybutywne rozumienie kultury- tutaj mówi się o kulturze tout court, to znaczy o kulturze jako cesze stałej, czyli atrybucie życia ludzkiego. W tym znaczeniu kultura jest znamieniem ludzkości jako całości lub też człowieka jako przedstawiciela wspólnoty ogólnoludzkiej. W sensie atrybutywnym kultura może występować tylko w liczbie pojedynczej.
Dystrybutywne znaczenie kultury- tutaj kultura jest rozumiana jako zbiór cech i zjawisk występujących w określonej zbiorowości. W tym znaczeniu kultura może występować zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej. W dystrybutywnym rozumieniu kultury możemy wyróżnić konkretny i typologiczny sposób ujęcia kultury:
a)konkretny- w tym ujęciu mówimy o kulturach mających własny wymiar czasoprzestrzenny, kultury te są bowiem wytworem zbiorowości zajmujących określone miejsce w przestrzeni i mających własną historię. Tego rodzaju zbiorowości rozwijają się, rozrastają, a także giną, podobnie ich kultury. Wyrażając to jeszcze inaczej: w jakimś miejscu i czasie pojawia się, trwa i ginie określone zróżnicowanie kulturowe ludzkości.
b)typologiczny- kultury w sensie dystrybutywnym pojęte typologicznie też mogą mieć wymiar czasoprzestrzenny, ale tylko dlatego, że określone typy zbiorowości i w związku z tym określone typy kultur mają swoje ograniczenia w czasie i przestrzeni. Nie wiadomo jednak dokładnie, gdzie i kiedy pojawiają się zbiorowości i kultury określonego typu.
Definicje kultury:
-kultura jest związana z człowiekiem
-kultura jest zjawiskiem ponadjednostkowym (społecznym)
-kultura jest regularna
-kultura jest zbiorem zjawisk wyuczonych
Cechy zjawisk kulturowych:
-kultura ma wymiar czasowy
-kultura ma wymiar przestrzenny
-kultura jest systemem
-kultura jest prawidłowa
-kultura jest aparatem adaptacyjnym człowieka
Płaszczyzny zjawisk kulturowych:
-płaszczyzna materialna
-płaszczyzna behawioralna
-płaszczyzna psychologiczna
-płaszczyzna aksjonormatywna
Treść i forma w kulturze:
Niektórzy autorzy wyróżniają w kulturze formę i treść. Forma stanowi warstwę bardziej konkretną, treść zaś bardziej abstrakcyjną. Forma jest to, zgodnie z niektórymi ustaleniami, łatwo dostępna dla obserwatora zewnętrznego powierzchniowa strona zjawisk kulturowych. Treść natomiast to sens, istota, znaczenie, które w sposób bezpośredni dane jest tylko samym uczestnikom kultury. Przy innych jednak ujęciach formy to struktury wyższego rzędu, wzajemne stosunki między elementami, treść zaś to konkretne elementy.
Temat kulturowy- pojęcie to wprowadził w latach czterdziestych Morris E. Opler. Jest to postulat lub stanowisko otwarcie głoszone lub milcząco przyjmowane, zwykle kierujące określonym zachowaniem lub pobudzające do działania. Tematy kulturowe, zdaniem Oplera, biorą początek z potrzeb i treści społecznych.
Wzór kulturowy:
1) Wzór kulturowy to mniej lub bardziej ustalony w zbiorowości sposób zachowania lub myślenia.
2) Wzór kulturowy to pewien znamienny dla danej zbiorowości układ cech kulturowych.
W analizie wzorów kulturowych szczególnie ważne jest wyodrębnienie ich strony normatywnej (świadomościowej) i behawioralnej (pozaświadomościowej). Służy temu rozróżnienie dwóch podstawowych kategorii wzorów: jawnych i ukrytych.
Wzory jawne- są to prawidłowości zachowań występujące w postaci norm świadomie formułowanych i respektowanych przez daną zbiorowość.
Wzory ukryte są to prawidłowości zachowań nieuświadomione. Są one zatem ukryte przed oczami samych aktorów, ale zarazem mogą być poznane przez zewnętrznego obserwatora.
Instytucja:
Pojęcie to ma wiele znaczeń, które są zawsze bardzo bliskie znaczeniu pojęcia „wzór kulturowy”. Dla niektórych uczonych są one wręcz identyczne, dla innych jednak są to pojęcia wprawdzie bliskie, ale odrębne.
Instytucje to sieć społecznych i zarazem kulturowych stosunków organizujących daną zbiorowość i decydujących o jej specyfice. Pojęcie instytucji obejmuje z jednej strony wszelkie treści zawarte w pojęciu wzoru kulturowego (a więc zjawiska normatywne i behawioralne), a z drugiej treść związaną z „podłożem ludzkim” i organizacją życia zbiorowego. Wyraża się to w rozróżnieniach czynionych przez wielu autorów. Leonard T. Hobhouse podaje dwa podstawowe znaczenia pojęcia „instytucja”. W pierwszym znaczeniu instytucja to uznany i ustalony zwyczaj rządzący określonymi stosunkami między ludźmi (daje tu przykład instytucji prawa). W drugim znaczeniu instytucja to organizacja ludzi podtrzymująca istnienie kompleksu zwyczajów rządzących stosunkami międzyludzkimi ( tu Hobhouse daje przykład instytucji kościoła katolickiego). Podstawą tego rozróżnienia są dwa aspekty instytucji społecznych: normatywno-behawioralny i społeczny (osobowy czy ludzki).
Osoby zaangażowane w tę samą instytucję pełnią różne role. Nadel wyróżnia trzy rodzaje ról społecznych:
-aktorów
-potencjalnych aktorów
-odbiorców
Sięgając do lingwistyki przedstawiciele antropologii kognitywnej żywią przekonanie, że jedne obyczaje mają wpływ na inne i, że ich wzajemne relacje są istotą kultury.
Ethos i eidos (Gregory Bateson):
Ethos- w rozumieniu Batesona stanowi przewodnią orientację kultury opierającą się na emocjach i indywidualnych impulsach. Wyraża się on w ujednoliconych, przeważających w obrębie danej kultury wzorach emocjonalizmu.
Eidos- opiera się na poznawczych władzach umysłu ludzkiego; stanowi wzór typowych procesów intelektualnych i poznawczych charakterystycznych dla danej grupy. Eidos może np. zawierać takie cechy, jak predylekcja do widzenia rzeczywistości w kategoriach dualistycznych lub do komplikowania obrazu rzeczywistości. Cechy takie mogą przenikać wszystkie sfery poznania i opisywania świata.
W gruncie rzeczy u Batesona pojęcia ethos i eidos odnoszą się do opisów stanów psychicznych: emocjonalnych i intelektualnych. Są to więc cechy jednostkowe, choć ich szerokie rozpowszechnienie w danej zbiorowości nadaje pewien charakter całej kulturze. Wśród ogólnych cech kultury, które można wyróżnić dzięki tego rodzaju cechom jednostkowym, Bateson wymienia: zachłanność, chwalenie się, strach przed czarownikami, agresywność wobec rywali, zamiłowanie do pokoju, unikanie otwartych sporów. Zarazem jednak poznanie tych cech nie musi, według Batesona, być wynikiem obserwacji wyłącznie konkretnych zachowań ludzkich, ale także - lub nawet głównie - normy, którą można odczytać na przykład z takich dokumentów, jak kodeksy zachowania dżentelmeńskiego.
Osobowość podstawowa- pojęcie to występuje w sensie statystycznym i strukturalnym. W sensie statystycznym osobowość podstawowa to osobowość modalna, czyli najczęściej występujący w danej zbiorowości kompleks cech osobowościowych. W drugim znaczeniu osobowość podstawowa jest osobowością uśrednioną, a więc pewną konstrukcją tworzoną z różnych cech. Można też mówić o modalnej osobowości konstruowanej, gdyż wprawdzie w określonym zestawie dane cechy osobowościowe (jako elementy całego kompleksu) nie występują najczęściej, ale pojedynczo są w różnych zestawach najczęstsze i dają się w analityczny sposób powiązać w konstrukcję, która nie jest bezpośrednim opisem fotograficznym rzeczywistości kulturowej, ale stanowi dogodne narzędzie badawcze.
Ewolucja- jest bodaj najstarszym pojęciem, które pojawiło się w związku z badaniem zmiany kulturowej, a więc zmiany obyczajów, przekonań, sposobów postępowania czy gustów.
Ewolucja (Jerzy Szacki)- ewolucja zakłada jedność świata, jego prawidłowość, genetyczne wywodzenie się jednych form z drugich, jednolitość natury ludzkiej, zmienność zjawisk kulturowych. Zmiana ewolucyjna ponadto ma charakter powszechny, globalny, progresywny, przy czym postęp ma charakter immanentny, nie zachodzi równomiernie, choć jest ciągły i stopniowy.
Zmiana ewolucyjna- jest zawsze kierunkowa, prowadzi - zgodnie z niektórymi ujęciami - do bardziej lub mniej określonego celu; polega na ciągłej kumulacji, wzroście dorobku form kulturowych. Jest to proces od woli ludzkiej niezależny, rozgrywa się zgodnie z wewnętrznymi prawami kultury.
Paralelizm = ewolucja jednolita- dane społeczeństwo jest odizolowane od innych.
Dyfuzja- pojęcie to oznacza przestrzenne rozchodzenie się lub przenoszenie się elementów kultury (cech, instytucji, wzorów, wątków, tematów, obyczajów) w drodze zapożyczania. Pojęcie dyfuzji może się też czasem odnosić do procesu przenikania treści kulturowych z jednej warstwy czy klasy społecznej do drugiej, z jednej grupy w obrębie szerszej zbiorowości do innej. Wtedy to mamy do czynienia z dyfuzją nie przestrzenną, lecz strukturalną. Taka dyfuzja jest procesem istotnym zwłaszcza w społeczeństwach strukturalnie złożonych.
Akulturacja- jedną ze swoistych form dyfuzji kulturowej jest akulturacja. Zachodzi ona wówczas, gdy w bliski, a nawet żywiołowy kontakt wchodzą dwa odmienne społeczeństwa, które dzieli najczęściej znaczny dystans kulturowy, społeczny i gospodarczy. Proces ten polega na gwałtownym przeobrażeniu się jednej kultury pod wpływem innej kultury, a także pod wpływem zmienionych warunków społecznych i środowiskowych. Zmianom akulturacyjnym podlegają nie poszczególne elementy czy dziedziny, ale zasadnicze części kultury, jak by powiedział Julian H. Steward: rdzeń kulturowy, a więc formy struktury i organizacji społecznej i podstawowe wartości. Akulturacja jest procesem tak szybkim, że zazwyczaj dokonuje się w ciągu życia jednego pokolenia lub kilku kolejnych pokoleń; a jej skutkiem jest powstanie kultury zupełnie odmiennej od dawnej.
Synkretyzm kulturowy- polega na wiązaniu w jednorodne całości elementów pochodzących z różnych, genetycznie i historycznie odrębnych kultur. Można wyróżnić dwie formy synkretyzmu. O pierwszej mówimy, gdy zapożyczeniu ulega powierzchniowa forma obcego z zasady elementu kulturowego, tradycyjna zaś pozostaje (lub zostaje mu nadana) treść. Przykładem w społeczeństwach nowo nawróconych jest przypisywanie świętych chrześcijańskim cech dawnych bóstw pogańskich. Drugi typ synkretyzmu jest odwrotnością pierwszego i ma miejsce wówczas, gdy dyfuzji ulega idea, forma zaś powierzchniowa pozostaje tradycyjna. Dzieje się tak np. wtedy, gdy czci się tradycyjnego boga, przypisując mu cechy Boga chrześcijańskiego. Można także mówić o trzecim typie synkretyzmu, gdy w jednym kompleksie zjawisk mamy do czynienia z przemieszczaniem się obydwu poprzednich sytuacji. Tego rodzaju podziały są najczęściej wynikiem rozróżnienia formy i treści, które wiąże się z wieloma komplikacjami i bynajmniej nie należy do najbardziej oczywistych kwestii w humanistyce.
Rozdział IX: „Struktura społeczna”
Koncepcje struktury społecznej:
1. Tradycja marksizująca:
Ten sposób ujmowania społecznej organizacji opiera się na kategoriach ekonomicznych, a więc na kryterium zróżnicowanego stosunku do własności środków produkcji, podziału dóbr konsumpcyjnych oraz majątku stałego i ruchomego.
2. Tradycja socjologiczna:
Organizacja społeczna to zróżnicowanie ról, statusów, pozycji społecznych, przy czym to zróżnicowanie jest czasem hierarchiczne, a częściej niehierarchiczne, rzec by można: poziome.
E. Adamson Hoebel w następujący sposób definiuje strukturę społeczną: Przez strukturę społeczną rozumiemy sposoby zorganizowania i wzajemnego powiązania ze sobą jednostek i grup ludzkich w funkcjonalną całość, którą jest społeczeństwo.
Alfred R. Radcliffe-Brown, który bodaj jako pierwszy sformułował teoretyczną koncepcję struktury społecznej miał znaczący wpływ na ukształtowanie się tego pojęcia. W swojej klasycznej pracy tak definiował to pojęcie: „Terminu struktura społeczna używamy do oznaczenia faktycznie istniejącej sieci stosunków społecznych”.
POKREWIEŃSTWO I MAŁŻEŃSTWO:
Matriarchat- struktura społeczna i polityczna oparta na władzy kobiet.
Patriarchat- struktura społeczna i polityczna oparta na władzy mężczyzn.
Promiskuityzm- bezład płciowy
Poliandria- wielomęstwo
Wielożeństwo- małżeństwo poliginiczne
Monogamia- małżeństwo jednej kobiety i jednego mężczyzny
Poligamia- ma miejsce wtedy, gdy jest więcej jednostka danej płci zawiera małżeństwo z kilkoma jednostkami przeciwnej płci. Mogą być dwie sytuacje:
a) poliandria- małżeństwo jednej kobiety z więcej niż jednym mężczyzną
b) poliginia- małżeństwo jednego mężczyzny z więcej niż jedną kobietą
Patrylokalizm- małżeństwo mieszka z rodziną męża lub w jej pobliżu.
Matrylokalizm- gdy małżeństwo mieszka z rodziną żony lub w jej pobliżu.
Bilokalizm- ma miejsce wówczas, gdy małżeństwo mieszka raz z rodziną męża, a raz z żony.
Ambilokalizm- miejsce małżeństwa nie jest określone.
Neolokalizm- małżonkowie budują sobie nowe domostwo i tam mieszkają.
Awunkulokalizm- gdy małżeństwo mieszka z rodziną wuja.
Egzogamia- zakaz zawierania małżeństwa wewnątrz określonej grupy
Endogamia- zakaz zawierania małżeństwa z kimś spoza własnej grupy.
Lewirat- w małżeństwie monogamicznym polega na poślubieniu przez wdowę brata jej zmarłego męża. Kobieta, jako cenna wartość, pozostaje wówczas w rodzinie. W małżeństwie poliandrycznym o lewiracie mówi się, gdy jedna kobieta jest żoną dwóch braci.
Sororat- polega na poślubieniu siostry zmarłej żony w małżeństwie monogamicznym lub kolejno dwóch lub więcej sióstr żyjącej żony w małżeństwie poliginicznym. Ten ostatni typ związku jest uznawany za szczególnie korzystny i bezkonfliktowy wśród związków poliginicznych, gdyż powszechna jest opinia, że najmniej sporów pojawia się między żonami jednego mężczyzny, jeśli są one siostrami.
Organizacja polityczna:
Funkcje społeczne organizacji politycznej polegają głównie na organizowaniu większych grup ludzi w sprawnie działające całości pod wodzą pewnej grupy dobranej na określonych zasadach. Organizowanie działań publicznych wymaga istnienia jakichś form władzy. Wymaga ich organizowanie wielkich polowań, samoobrony czy też działań agresywnych wobec wrogów. Istotą organizacji politycznej jest działanie na rzecz utrzymania porządku społecznego oraz podejmowanie decyzji w sprawach dotyczących zarówno całej zbiorowości, jak i poszczególnych jej członków.
Struktury społeczne:
-struktury segmentarne- jako strukturę segmentarną określa się organizację zbiorowości lokalnych nie mających żadnych form centralnej władzy politycznej. W zbiorowościach tego rodzaju może jednak występować świadomość jedności kulturowej.
-wodzostwo- występuje w społeczeństwach rolniczych, w których ziemia nie jest równo podzielona między mieszkańców, lecz pozostaje w rękach elity ekonomicznej. Często zdarza się, że członkowie tej elity czy wyższej kategorii społecznej oddają w dzierżawę ziemię tym, którzy jej nie posiadają, zdobywając w ten sposób nad nimi władzę.
Rozdział X: „System wyobrażeń o świecie”
Myślenie pierwotne:
-brak zasad logiki formalnej
-dopuszczalność transformacji
-symbolizm i obrazowanie
-koncepcja czasu (cykliczny)
-koncepcja przestrzeni
-znaczenie mitu
-absolutna prawdziwość mitu
-dosłowność mitu
-etnocentryzm
-konserwatyzm
-sakralność
Archetyp- może być interpretowany bądź jako wrodzony i ogólnoludzki, wynikający ze wspólnoty biologicznej, bądź jako wywodzący się ze wspólnych doświadczeń ludzkości w pradziejach.
Sfera profanum- obejmuje działania rutynowe, codzienne, oczywiste, towarzyszą jej postawy akceptacji, bliskiej znajomości, poufałości, a nawet znudzenia.
Sfera sacrum- kojarzy się z niezwykłością, z czymś nieznanym i nie związanym z tym światem, wiąże się z postawami lęku, niepokoju, tajemniczości i poczuciem dziwności.
Animizm- wiara w istoty duchowe
Mana- to siła emanująca ze wszystkich przedmiotów, przenikająca je i oddziałująca na nie. Pojęcie mana czasem porównuje się do pojęcia energii lub grawitacji we współczesnej fizyce.
Tabu- odnosi się ono do nie uzasadnionego zakazu, którego przekroczenie kojarzy się z poczuciem grozy i przerażenia. Struktura zjawisk kulturowych w gruncie rzeczy we wszystkich społeczeństwach opiera się na tabu, ale w kulturach pierwotnych za tabu stoją sankcje nadprzyrodzone. Lęk i poczucie grozy wiążą się z przekonaniem, że za przekroczenie tabu grożą niezwykłe, nieprzewidywalne kary nadprzyrodzone.